Тошкент молия институти

5-БОБ. ҒАЗНАЧИЛИКДА БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИ ХАРАЖАТ 
СМЕТАЛАРИНИ ВА УЛАРГА КИРИТИЛАДИГАН 
ЎЗГАРИШЛАРНИ РЎЙХАТГА ОЛИШ 
 
5.1. Бюджет ташкилотларининг харажатлар сметаси тўғрисида 
умумий тушунча 
“Иқтисодиёт назарияси” ва “Молия” фанларидан бизга маълумки, 
иқтисодиёт ва ижтимоий ҳаёт соҳалари икки йирик соҳадан иборат (5.1-
расм): 
1. Моддий ишлаб чиқариш соҳаси. 
2. Номоддий ишлаб чиқариш (ёки ноишлаб чиқариш) соҳаси. 
 
5.1-расм. Иқтисодиёт ва ижтимоий ҳаёт соҳалари
1
1
Нурмухамедова Б., Кабирова Н. Молия. Ўқув қўлланма. - Т.: VNESHINVESTPROM. 2013. 180-бет. 
Иқтисодий фаолият 
Тижорат 
асосида 
фаолият 
юритувчи 
корхоналар
Нотижорат 
фаолиятини 
амалга оширувчи 
муассаса ва 
ташкилотлар
Тижорат 
асосида иш 
юритувчи 
муассаса ва 
ташкилотлар
Иқтисоди
ёт
нинг 
нобозор 
сектори 
Турли мулк 
шаклидаги, 
иқтисодиётни
нг турли соҳа 
ва 
тармоқларида
ги корхоналар
Давлат бош-
қаруви, жа-
моат тарти-
бини 
сақлаш, 
миллий 
хавфсизлик, 
мудофаа
Ижтимоий-
маданий соҳа, 
ижтимоий 
ҳимоя, 
жамоат 
ташки
-
лотларининг 
турли шакллари 
Коммунал 
хизмат, 
маиший 
хизмат, 
банклар, 
суғурта 
ташкилотлар
и, ижтимоий 
соҳа
Моддий 
ишлаб чиқариш 
 
Номоддий ишлаб чиқариш 
(ёки ноишлаб чиқариш) 
 

---

88 
Моддий ишлаб чиқариш соҳасида моддий қийматликлар яратилади, 
товарлар ишлаб чиқарилади, хизматлар кўрсатилади, ишлар бажарилади. 
Ноишлаб чиқариш соҳасида турли хизматлар (маиший, коммунал, 
ижтимоий, давлат бошқаруви, мамлакат мудофааси, миллий хавфсизлик, 
ички ишлар хизматлари) кўрсатилади. 
Ноишлаб чиқариш муассаса ва ташкилотларининг бир қисми 
тижорат ҳисоби асосида иш юритсалар, бир қисми нотижорат фаолиятини 
олиб борадилар. Бу фаолиятнинг пировард мақсади тижорат фойдасига эга 
бўлиш бўлмайди, лекин уларнинг қўшимча даромадларни жалб қилишга 
бўлган интилишларини ҳам инкор этмайди. Бундай муассасаларнинг 
аксарияти “бюджет ташкилоти” мақомида фаолият қилади. 
Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодексининг 4-моддасида 
бюджет ташкилотларига қуйидагича таъриф берилган: “Бюджет 
ташкилоти – давлат функцияларини амалга ошириш учун белгиланган 
тартибда давлат ҳокимияти органларининг қарорига кўра ташкил этилган, 
давлат бюджети маблағлари ҳисобидан сақлаб туриладиган нотижорат 
ташкилот”
1
. Бу ташкилотлар асосан юридик шахс мақомига эга бўлиб, 
уларнинг фаолияти бу мақомнинг барча талабларига (моддий-техника 
базаси ва фаолият соҳаси бўйича хўжалик фаолияти билан шуғулланиш 
учун етарли шароитнинг мавжудлиги, бухгалтер кадрларнинг мавжуд 
бўлиши, шахсий ҳисобрақамининг мавжуд бўлиши ва ш.к.) жавоб бериши 
керак. Лекин бугунги кунда юридик шахс мақомига эга бўлмаган бюджет 
ташкилотлари ҳам фаолият юритиб келмоқда. Уларга тегишли давлат 
бошқарув органлари (бош бўлинма сифатидаги бюджет ташкилоти) 
ҳузуридаги 
марказлаштирилган 
бухгалтериялар 
ва 
тегишли 
ҳокимиятларнинг бухгалтериялари томонидан хизмат кўрсатилади 
(масалан, туман маданият бўлимига қарашли марказий кутубхоналар 
тизими, тегишли ҳокимиятлар бўлинмаларига қарашли ветеринария 
участкалари ва пунктлари ва ш.к.).
1
Ўзбекистон Республикаси Бюджет Кодекси. 4-модда. 

---

89 
Давлат бюджети ҳисобига маблағ билан таъминланадиган тармоқларда иқтисодий 
ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш 
механизмини такомиллаштириш, бюджет маблағларидан самарали ва аниқ фойдаланиш 
мақсадида 1999 йил 3 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 
414-сон Қарори қабул қилинди. Мазкур Қарор 2000 йил 1 январдан бошлаб бюджет 
ташкилотлари харажатларини маблағ билан таъминлашнинг янги тартибини белгилаб 
берди. У қуйидагиларни назарда тутади: 

бюджет маблағларидан тежаб, самарали ва аниқ фойдаланиш ҳамда бюджет 
интизомини 
мустаҳкамлаш 
учун 
бюджет 
ташкилотлари 
раҳбарларининг 
мустақиллигини кенгайтириш ва масъулиятини ошириш; 

бюджет 
ташкилотларини 
маблағ 
билан 
таъминлаш 
механизмини 
соддалаштириш ва бюджет маблағларидан фойдаланишда юқори натижаларга эришиш 
мақсадида мавжуд маблағларни оқилона тақсимлаш учун имкониятлар яратиш; 

иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловларни, иш ҳақига қўшимчалар, капитал 
қўйилмалар ва бошқа харажатларни гуруҳлаган ҳолда бир сатрда маблағ билан 
таъминлаш усулида бюджет ташкилотларини нормативлар бўйича (фаолият турига 
кўра) маблағ билан таъминлашнинг янги тартибини жорий этиш; 

бюджетдан маблағ билан таъминлашни бюджет ташкилотларининг фаолият 
тури бўйича товарлар (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва сотиш фаолиятини 
кенгайтириш билан бирга қўшиб олиб бориш; 

бюджет ташкилотлари ходимлари меҳнатини рағбатлантириш, улар фаолияти 
самарадорлигини ошириш ва кадрларнинг ўрнашиб қолиши учун шарт-шароитлар 
яратиш. 
Мазкур Қарорнинг тўлиқ ижросини таъминлаш мақсадида юридик шахс мақомига 
эга бўлган фаолиятдаги ташкилотларга қўшимча равишда 2000 йилдан бошлаб бир 
қатор бюджет ташкилотлари ва муассасаларига юридик шахс мақоми берилган. Булар: 
Маориф соҳасида: 

касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар, болалар уйлари; 

умумтаълим мактаблари, гимназиялар, лицейлар, мактаблараро ўқув-ишлаб 
чиқариш комбинатлари – ўқувчилар контингенти 400 кишидан кам бўлмаса; 

интернатлар – ўқувчилар контингенти 200 кишидан кам бўлмаса; 

мактабгача тарбия болалар муассасалари – болалар контингенти 350 кишидан 
кам бўлмаса; 

вилоят ва туман (шаҳар) аҳамиятига молик мактабдан ташқари муассасалар; 
Соғлиқни сақлаш соҳасида: 

касалхоналар (ихтисослаштирилган марказлар билан), туғруқхоналар, тиббий-
санитария қисмлари, диспансерлар, шифохоналар; 

болалар уйлари, болалар санаторийлари, катталар учун сил касалликлари 
санаторийлари; 

тажриба тариқасида очилган қишлоқ врачлик пунктлари. 
Изоҳ: Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 26 февраль “Халқ таълими 
муассасаларини молиялаштириш механизмини такомиллаштириш тўғрисида”ги 
Фармони ижросини таъминлаш доирасида барча турдаги таълим муассасаларига 
уларнинг контингентидан (ўқувчилар, болалар, тарбияланувчилар сонидан) қатъи 
назар юридик шахс мақоми берилди. 
Бюджет ташкилотлари бўйсунувига кўра республика бюджети ва 
маҳаллий (вилоят, туман, шаҳар) бюджетлардан маблағ билан 
таъминланадилар, уларнинг жорий фаолияти бюджет ташкилотларини 

---

90 
маблағ 
билан 
таъминлашнинг 
ўрнатилган 
тартибига 
асосан 
молиялаштирилади, бунда юридик шахс мақомига эга бўлган ташкилотлар 
мустақил равишда ўз молиявий режаларини харажатлар сметаси 
шаклида қонунчилик билан белгиланган тартибда ишлаб чиқадилар.
Харажатлар сметаси – бюджет ташкилотининг унга ажратилган 
бюджет маблағларининг ҳажми, мақсадли йўналиши ва йил чораклари (ҳар 
бир чоракнинг ойлари) бўйича тақсимланишини белгилаб берувчи асосий 
молиявий ҳужжати. 
Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг 2010 йил 29 октябрдаги 
92-сон буйруғи билан тасдиқланиб, Ўзбекистон Республикаси Адлия 
вазирлигида 2010 йил 19 ноябрда 2157-сон билан рўйхатга олинган 
“Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетида турувчи ташкилотларнинг 
харажатлар сметаси ва штатлар жадвалини тузиш, кўриб чиқиш, 
тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиби тўғрисида Низом”
1
га мувофиқ, 
бюджет ташкилотларида сметаларнинг қуйидаги турлари амалда 
қўлланилади (5.2-расм):
– якка (индивидуал) сметалар; 
– жамланма сметалар; 
– бюджетдан ташқари маблағлар бўйича сметалар;
– марказлашган тадбирлар учун сметалар. 
Якка сметалар юридик шахс мақомига эга бўлган алоҳида олинган 
муассаса бўйича тузилади. Масалан, муайян ҳудудда (туман ёки шаҳарда) 
жойлашган юридик шахс мақомида фаолият қилувчи давлат соғлиқни 
сақлаш муассасаси (касалхона, қишлоқ врачлик пункти, ихтисослашган 
диспансер ва ш.к.) мустақил равишда бюджетдан тўланиши кўзда тутилган 
ўз харажатларини якка смета асосида режалаштиради. 
1
“Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами”, 2010 йил, 47-сон, 440-модда. 

---

91 

---

92