Тошкент молия институти

Р.Солоунинг неоклассик модели асослари.

Solou modeli kapitalni faqatgina bitta turi bor deb osongina taxmin qiladi.xususan dunyoda juda ko`p turlari mavjuddir. Xususiy sanoat kapitalni ananaviy turini buldozerlar va po`lat ishlab chiqaruvchilar shuningdek kapitalni yangi turlari kompyuterlar va robitlarni investetsiya qiladi. Hukumat ham kapitalni jamoaga oid turlarini bular infrastruktura deb atalib yo`llar, ko`priklar va kanalizatsya tizimiga sarmoya qiladi. Bundan tashqari inson kapitali deb nomlanuvchi blim va ko`nikmalar ham bor.

Voyaga yetganlarni ish bilan taminlash maqasadida erta bolalik kunlaridan ishchi kuchi uchun ish o`rinlari yaratiladi. Garchi Solou modelida kapitalni turli turlari mavjud bo`lsada faqat jismoniy kapitalni bir necha o`rinlarda inson kapitali ham talqin etiladi. Jismoniy kapital kabi inson kapitali ham tovarlar va xizmatlar sihlab chiqarish qobilyatini oshiradi. Inson kapitalini kuchaytirish o`qituvchilarni, kutubxonachilarni va studentlar shaklida investetsiyalarni taklif qiladi. So`ngi tadqiqotlar iqtisodiy o`sish sohasida yashash standartlaridagi xalqaro farqlarni tushuntirib inson kapitalini jismoniy kapital kabi muhimligini ta’kidlaydi. Bu xususda modellashning bir yo`li kapitalning turi deb inson va jismoniy kapitalni o`z ichiga oladi deb targ`ib qilinadi.

Siyosatchilar iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish uchun iqtisodiyotda qanday turdagi kapitallar kerakligi to`grisida savol bilan murojaat qilishi kerak. Boshqa so`z bilan aytganda qanday turdagi kapitallar eng yuqori marjinal mahsulotlarni beradi? E’tiborga molikki, siyosatchilar investitsyalarni jamg`arib bozorda bir hovuz ajratishlari lozim. Kapitalning eng yuqori marjinal mahsuloti ushbu tarmoqlar hisoblanib eng yangi moliyalashtirishda bozor foiz stavkalari ta’sirr qiladi. Ko`pchilik iqtisodchilar hukumat kapitalini turli xil turlari haqida “darajali o`yin maydoni” yaratish kerak misol uchun; kapitalning barcha turlari uchun teng soliq tizimini joriy etishdir. Hukumat samarali kapital ajratish uchun bozorga tayanib ish yuritishi kerak.

Boshqa iqtisodchilar hukumatni kapitalning muayyan shaklini targ`ib qilish lozimligini maslahat berishadi. O`ylab ko`ring, misol uchun; texnologik jarayon faolyati iqtisodiy faoliyatning bir tomon mahsuloti sifatida keladi, agar yangi va ishlab chiqarish jarayonlari kapital qurilishi

(o`rganish deb nomlangan hodisa), bo`lsa bu bo`lishi mumkin. Bunday qiyofa (yoki bilim yoyilib) texnologik deb nomlangan qo`shimcha mahsulotdir. Tashqi omillar mavjud bo`lganda Solou modeli kapitalni ijtimoiy qaytishini, xususiy foyda imtiyozlarini , kapitalni ijtimoiy oshishini taklif qiladi . Bundan tashqari jamg`arma kapitalining ayrim turlari tashqi omillar olib kelishi mumkin, misol uchun; yangi po`lat zavodining qurilishi uchun hukumat investetsiyalarini rag`batlantirish va davlat solig`laridan foydalanib, unga tashqi omil sifatida tasir qiladi. Bunday sanoatning muvafaqqiyatli siyosati ba’zan o`lchash imkoniyatiga ega bo`lish uchun hukumatni xo`jalik faolyatida turli tashqi omillarda aniq tarif berishi ta’kidlab o`tiladi. Ko`pchilik iqtisodchilar ikkita sababga ko`ra sanoat siyosatiga ishonishmaydi. Birinchidan, turli sohalarda tashqi omillarda aniqlash deyarli bo`lmagan siyosat bo`lsa, yomon o`lchov asosida tasodifan o`shanga yaqin bo`lsa umuman bundan yomonroq siyosat bo`lmaydi. Ikkinchidan, siyosiy jarayon mukammal bo`lmasa qachonlardir hukumat subsidiyalari bilan mukofotlash sanoatning biznesini o`z ichiga oladi va tashqi omillar tasirida soliq imtiyozlari mukofotlari har ikkisi ham siyosiy tasir ostida bo`lshi ehtimoldan yiroqdir. Solou o`sish modeli yexnologik tarqqiyotdan keyin o`sish darajasiga olib keladi. Lekin texnologik tarqqiyot qayerdan kelgan, Solou modeli buni o`z zimmasiga oladi.

1970-yilda hosildorlik pastlab 1990-yilni boshlarida jadallashdi texnik taraqqiyot kursining takliflari bu o`zgarishlarda juda muhimdir. Solou modeli iqtisodiy jarayonni to`liq tushinish maqsadida uni kuzatib texnologik taraqqiyotni rivojlantirish kerak. Bunday modellar ko’pincha endogen o`sish nazariyasiga olib boradi. Solou modeli texnologik o`zgarishlarga egzogen jarayonni o`zida aks ettiradi. Endogen o`sish nazariyasida muhit katta bo`lsada ba’zan murakkab va biz u yerda zamonaviy tadqiqotlar bilan tanishib chiqamiz.

Asosiy model:

Endogen o`sish nazariyasining asosiy g`oyasi, keling oddiy ishlab chiqarish funksiyasi bilan boshlaylik:

Y = AK

Bu yerda Y ishlab chiqarish hajmi, K kapital, A doimiy o`lchov bo`lib kapitalning ma’lum vaqtdagi ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmidir. Bu mahsulot taraqqiyot uchun kapitalni qaytishini kamligini aytadi.

Ishlab chiqarish kapitali A ning qo`shimcha ishlab chiqarish hajmi uchun birligi kapitalni kamaytirib qaytaradi. Solou o`sish modeli va endogen o`sish modeli o`rtasida asosiy farqlar yo`qligini ta’kidlaydi.

Endi bu iqtisodiy o`sish ishlab chiqarish funksiyasi haqida nima deganligini ko`rib chiqaylik. Biz daromad ulushi va investetsiya sifatini oldindan taxmin qilamiz. Shuning uchun kapital to`planish tenglamsini oldingiga o`xshab tasvirlab beramiz. *K = sY – dK

Bu tenglamadan *K kapital sY investetsiyada o`zgarishni ko`rsatadi dK minus

amortizatsya. Ishlab chiqarish bilan birlashish Y=AK biroz manipulyatsyadan keyin

*Y/Y=*K/K-K=sA-d

Bu tenglamadan ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi sifatida *Y/Y ni ko`rishimiz mumkin. sA>d iqtisodiyotning daromadlari o`sishi nazarda tutilib texnologik taraqqiyotda egzogen jarayoni sari deb taxmin qilinadi. Shunday qilib ishlab chiqarish funksiyasining o`zgarishi iqtisodiy o`sish prognozlariga keskin ta’sir ko`rsatadi. Solou modelida tejash vaqtincha o`sishga olib keladi deyilgan, ammo kapitalni qaytib kamayishi natijasida egzogen texnologik taraqqiyot jarayonida kuch bilan iqtisodiyotni barqaror holatga keltirish tushunchalari keltirib o`tilgan. Farqli o`laroq endogen o`sish modelida jamg`arish va orttirilgan mablag` doimiy o`sishga olib boradi. Uzoq muddatli iqtisodiy o`sish bir mamlakat fuqorolarining iqtisodiy faravonligining yagona va eng muhim mezonidir. Makroiqtisodchilar o`rgangan har bir narsa ishsizlik, inflatsiya, savdo kamomadi taqqoslangan. Yaxshiyamki iqtisodchilar iqtisodiy boshqarish kuchlarini o`sishidan xabardor. Solou o`sish modeli va oliy endogen o`sish modellari qanday tejash, aholini o`sishini va texnologik taraqqiyot ko`rsatish darajasi va millatning hayot standarti o`sishini beligilashda hamkorlik qilib kelmoqda. Bu nazariyalar iqtisodiyot muvaffaqiyatlariga erishib tez suratlarda o`sishni taminlamasligi mumkin, ammo ular juda ko`p ma’lumaot berish va intellekt salohiyatga erishish, mustahkam poydevor taminlash, uzoq muddatli iqtisodiy o`sishni ta’minlashga qaratilgan davlat siyosati haqida ko`p munozaralar beradi.

1.Solou o’sish modelining barqaror holatida kishi boshiga daromadning o’sishi texnologik taraqqiyot darajasining yagona ekzogen ko’rsatkichi bo’ladi.

2.Ko’pchilik empirik tadqiqotlar uzoq muddatli iqtisodiy o’sishni Solou modelida tushuntirib berib ko’rib chiqadi. Bu model biz ko’rayotgan ma’lumotlarni qay darajada balans bo’lishini va shartli belgilarini tushuntirib berishi mumkin. Oxirgi izlanishlar xalqaro o’zgarishlar natijasida hayot darajasining o’zgarishi tufayli kapital jamg’armasi darajasining birlashishi kapiltal samaradorlikda foydalanilgan.

3.Aholining o’sishi bilan Solou modeli va texnologik taraqqiyot barqaror holatda Oltin Qoida tavsiflanadi (Iste’molni maksimallashtirish), kapitalning asl marjinal mahsuloti (MPK-d) va umumiy daromad darajasi o’sishining barqaror holati (n+g)ning o’rtasidagi tengligini ta’minlaydi. AQSH iqtisodiyotida kapitalning asl marjinal mahsuloti o’sish darajasidek yaxshilangan AQSH iqtisodiyoti Oltin Qoidaning barqaror holatiga qaraganda jamg’arish darajasi pastroq va kapital kamroq bo’lishini ko’rsatadi.