Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

Tijorat banklarining resurslari

№	Ko‘rsatkichlar	%
1	2	3
1.	Bankning o‘z resurslari, shu jumladan:	12,2
	1.1. Bankning fondi, shundan:	6,1
	Ustav fondi	2,6
2.	Foyda	6,1
3.	Jalb qilingan resurslar 3.1 Talab qilib olgunga qadar qo‘yiladigan depozitlar:	87,8 25,0
	tijorat strukturalarning joriy schyotlardagi depozitlar	15,5
	korrespondent schyotdagi depozitlar	1,6
	hisob-kitobdagi resurslar	2,2
	turli kreditorlar	5,7
	3.2 Muddatli depozitlar	23,5
	tijorat strukturadagi depozitlar	3,3
	aholi omonatlari	1,6
	bank depozitlari	18,6
	shu jumladan:
	MB depozitlari	13,2
	3.3 Chet el operatsiyalar bo‘yicha schyotlar	39,3

Ko‘rinib turibdiki, tijorat banklari resurslarining asosiy manbasi - bu jalb qilingan resurslar bo‘lib, ular bank resurslari tarkibida salkam 88 foizni tashkil qiladi. O‘z resurslarining salmog‘i 12 foiz bo‘lib, jahon tijorat banklarining passivlari tarkibiy qismiga bo‘lgan talabga javob beradi. Bankning o‘z resurslari tarkibida ustav fondi 2,6 foizni tashkil qiladi. Jamg‘arilgan resurslari tarkibida tijorat strukturadagi hisob va joriy schyotdagi depozitlar salmog‘i 64 foizdan oshadi. Bankning o‘z resurslari jumlasiga:

• 
  bankning nizom kapitali;
  
• 
  zaxira kapitali;
  
• 
  bankning oladigan foydasi hisobiga yuzaga keladigan boshqa jamg‘armalar;
  
• 
  sug‘urta zaxiralari;
  
• 
  yil davomida taqsimlanmay qolgan foyda kiradi.
  

Bankning nizom kapitali (sarmoya) bank ishini tashkil etishning tayanch nuqtasidir. Bu jamg‘arma bank qatnashchilarining o‘z mab-lag‘lari hisobigagina yaratilishi mumkin, xolos, ya’ni ta’sischilarning pay badallari yig‘indisidir.
Tijorat banklarining zaxira kapitali aktiv operatsiyalarining chiqim-larini qoplash uchun mo‘ljallangan. Ular olingan foyda yetmay qolgan vaqtda bank obligatsiyalari va imtiyozli aksiyalar dividendlari bo‘yicha foizlarni to‘lash manbayi bo‘lib xizmat qiladi. U jamg‘arma har yili foydadan ajratiladigan mablag‘lar hisobiga shakllantiriladi.
Bank o‘z mablag‘larining alohida tarkibiy qismi bu aniq ope-ratsiyalarni amalga oshirish uchun bank tomonidan yaratilgan sug‘urta zaxiralaridir. Bularga birinchi galda qimmatli qog‘ozlar mablag‘larini ta’minlovchi zaxiralar, shuningdek, ssudalar bo‘yicha yo‘qotishlar bo‘lib qolganda ishlatiladigan zaxiralar kiradi. Bunday zaxiralarni shakllanti-rish majburiy bo‘lib, Markaziy bank tomonidan talab qilinadi.
Bank o‘z mablag‘larining eng muhim vazifasi bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarining ta’minoti bo‘lib maydonga chiqishdir. Tijorat banklarining o‘ziga xos tomoni shundaki, ular o‘z mablag‘larining miqdorini mustaqil suratda o‘zlari belgilaydi va resurs-larining juda ko‘p qismi o‘z mablag‘lari hisobiga emas, balki zayom mablag‘lari hisobiga shakllantiriladi. Banklarning mablag‘larni jalb etish imkoniyati Markaziy bank tomonidan tartibga solib boriladi va bankning o‘z sarmoyasi ham tashkiliy-huquqiy tuzilishiga qarab belgilanadi.
Odatda, Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning o‘z mablag‘lari bilan chetdan jalb qilingan resurslar o‘rtasidagi chegarani belgilab beradi. O‘zbekistonda bu nisbat 1:20 miqdorida belgilangan.
Bank kapitali deganda bankning barqaror faoliyatini ga’minlash va favqulodda sodir bo‘ladigan zararlarni qoplash maqsadida maxsus tashkil qilinadigan fondlar va zaxiralar tushuniladi. Bu kapital quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  ustav kapitali;
  
• 
  zaxira kapitali;
  
• 
  umumiy zaxiralar;
  
• 
  maxsus zaxiralar;
  
• 
  oldingi va joriy yillardagi taqsimlanmagan va bank ixtiyoriga qol-gan foyda;
  
• 
  riskni qoplash uchun tashkil qilingan zaxira fondlar.
  

Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlari to‘lagan pul mablag‘laridan tashkil topib, uning summasi bank ustavida ko‘rsa-tiladi va bank ishini boshlashning boshlang‘ich, tayanch nuqtasi hisob-lanadi. Bankning tashkil qilinish shakliga qarab uning ustav kapitali ham turlicha bo‘lishi mumkin. Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo‘lsa, u holda bank ustav kapitali yoki fondi aksi-yalar chiqarish va joylashtirish yo‘li bilan tashkil topadi.
Banklarning aksioner kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin:

• 
  o‘z aksioner kapitali. Bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hamda taqsimlanmagan foyda hisobidan;
  
• 
  har xil ko‘zda tutilmagan xarajatlarni va to‘lanmagan qarzlarni qoplash uchun tashkil qilingan zaxiralar hisobidan;
  
• 
  bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzoq muddatli veksel va obligatsiyalar) hisobidan.
  

Bankning ustav kapitali uning balans passivida ko‘rsatilib, summasi qonun bilan chegaralanmaydi. Ammo uning uchun eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Va bu eng kam ustav kapitali bank muassislari tomonidan uni ro‘yxatga olish paytigacha to‘lanishi kerak.

Kreditga va garovga olingan mablag‘lardan hamda jalb etilgan boshqa mablag‘lardan bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.

Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun budjet mablag‘laridan foydalanish mumkin.

Bankning zaxira kapitali – soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng sof foyda hisobiga shakllangan zaxiralar, ulardan bank faoliyatida ko‘zda tutilmagan turli zararlar hamda qimmatli qog‘ozlar kursining tushishi natijasida yo‘qotishlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash uchun foydalaniladi.
«Umumiy zaxiralar» – bank faoliyati davomida umuman yoki biror-bir faoliyat turi (kreditlash, investitsiyalash) natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun, lekin ayrim muayyan operatsiyalar bo‘yicha zararlarni qoplashga mo‘ljallanmagan zaxiralar. Masalan, milliy valutani devalvatsiyalash uchun mo‘ljallangan zaxiralar.
«Maxsus zaxiralar» - «standart», «substandart», «shubhali» va «umidsiz» deb tasniflangan kredit va lizing operatsiyalari yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararlarga qarshi zaxiralar.