Toshkent tibbiyot akademiyasi tibbiy biologiya va genetika kafedrasi 125- a guruh talabasi

---

TOSHKENT TIBBIYOT 
AKADEMIYASI 
TIBBIY BIOLOGIYA VA 
GENETIKA KAFEDRASI 
125- A GURUH TALABASI 
 AZAMJONOV 
SANJARBEKNING TIBBIY 
BIOLOGIYA FANDAN 
TAYYORLAGAN 
MUSTAQIL ISHI 

---

MAVZU:ORGANLAR SISTEMASI ONTO-FILOGENEZI 
Bizning dunyo go'zal va juda xilma-xil bo'ladi. hayot 
shakllari minglab uning go'zalligi, kuch, omon qolish uchun 
qobiliyatini va boshqa noyob xususiyatlari qoyil. Lekin, 
Organizmlar sistemasi - Yer yuzida mavjud boʻlgan va 
qirilib ketgan organizmlar sistemasi. Tirik orga-nizmlarning 
2 mln.dan ortiq (baʼzi maʼlumotlarga koʻra, 2,5—3 mln.ga 
yaqin) turi mavjud. Zamonaviy sistematika turlar oʻrtasida 
qarindoshlik munosabatlarini namoyon qiladigan turdan va 
kenja turlardan boshlab eng yuksak taksonlar — sinflar, 
boʻlimlar (tiplar) va dunyolargacha boʻlgan darajada ishlab 
chiqiladigan filogenetik, yaʼni evolyusion sistemani tuzishga 
harakat qilmoqda. Ammo 19-asrdayoq ayrim olimlar barcha 
bir hujayralilar yoki hatto tuban organizmlar (sodda 
hayvonlar, suv oʻtlari, tuban zamburugʻlar)ni mustaqil 
dunyoga ajratishni, ayrim mikologlar esa zamburugʻlarga 

---

alohida dunyo sifatida qarashni taklif etishgan. Shunga 
qaramay, 20-asr oʻrtalarigacha organik olam faqat 
oʻsimliklar va hayvonlar dunyosiga ajratib kelindi. Faqat 20-
asr oʻrtalarida elektron mikroskopiya va molekulyar 
biologiyaning rivojlanishi bilan yuksak taksonlar sistemasini 
butunlay yangidan qayta ishlab chiqish boshlandi. 
Ontogenez (yunoncha: ontos — borliq va ...genez) —
 organizmning individual 
rivojlanishi, 
uning 
shakllana 
boshlashidan hayotning oxirigacha sodir boʻladigan ketma-
ket oʻzgarishlar majmui. "Ontogenez" terminini nemis 
olimi E. 
Gekkel (1866) 
fanga 
kiritgan. 
Ontogenez 
urugʻlangan tuxum hujayra, yaʼni zigotadan boshlanadi. 
Jinssiz koʻpayadigan orga-nizmlarda yangi organizm ona 
hujay-raning 
boʻlinishidan 
(bir 
hujayralilarda), 
kurtaklanishdan yoki tugunak, ildizpoya va boshqa vegetativ 
organlardan (vegetativ koʻpayishda) vujudga keladi. 

---

Ontogenez organizmning xususiy rivojlanishi davomida roʻy 
beradigan barcha morfologik, fiziologik va funksional 
jarayonlarni qamrab oladigan, oʻzaro uzviy bogʻlangan 
miqdor va si-fat oʻzgarishlari orqali amalga oshadi. 
Ontogenez ketma-ket keladigan bosqichlar rivojlanish 
davrlaridan iborat. Jinsiy koʻpayadigan organizmlarda bu 
bos-qichlar murtak (embrional), murtakdan keyingi, yaʼni 
postembrional va ba-logʻatga yetish davrlarini oʻz ichiga 
oladi. Ontogenez davomida rivojlanayotgan organizmning 
alohida qismlari oʻsadi, ixtisoslashadi va oʻzaro 
muvofiklashadi. 18-asrda Ontogenezni tushuntirishda ikki 
konsepsiya kurash olib bordi. Ulardan biri preformizm 
Ontogenezni individual oʻsishdan iborat deb tushuntirsa, 
ikkinchisi — epigenez esa uni strukturasiz murtakdan 
boshlanadigan yangi hosilaning rivojlanish jarayoni si-fatida 
tushuntiradi. Zamonaviy tushunchalarga binoan, Ontogenez 

---

boshlanayotgan hujayrada irsiy axborot kodi holatida 
organizmning bundan keyingi rivojlanishi programmasi 
joylashgan. Ontogenez davomida bu programma yadro bilan 
sitoplazmaning oʻzaro taʼsiri jarayonida murtakning har bir 
hujayrasida, uning har xil hujayralari va hujayra 
komplekslari oʻrtasida amalga oshadi. Irsiy apparat maxsus 
oqsil molekulalarining sintezini kodlash orqali morfogenetik 
jarayonlarning umumiy yoʻnalishini belgilab beradi. Bu 
jarayonlarning 
amalga 
oshishi 
ozmi-koʻpmi 
(irsiy 
belgilangan reaksiya normasi chegarasida) tashqi muhit 
taʼsiri bilan bogʻliq. 
Hozirgi tiriklikning eng yirik boʻlimlari viruslar va hujayrali 
organizmlar hisoblanadi. Hujayrali organizmlar prokariotlar 
va eukariotlarga aj-ratiladi. Prokariotlarga bakteriyalar va 
koʻk-yashil suvoʻtlar kiradi. Ularning yadro membranasi, 

---

mikronaychalari, aktinomiozin harakat sistemasi boʻlmaydi; 
genlari operon, RNKsi polistron holida tashkil topgan; 
ribosomalari juda mayda (70S) boʻladi. Prokariotlarning 
halqa shaklidagi yagona xromosomasi sitoplazmada erkin 
joylashgan; ularda translyasiya va transkripsiya birgalikda 
boradi. Peptidoglikanli hujayra devori, bakterial flagellinli 
xivchin va gazli vakuola prokariotlar uchun xos. 
Eukariotlarga sodda hayvonlar, suvoʻtlar (koʻk-yashil 
suvoʻtlardan tashqari), zamburugʻlar, koʻp hujayrali 
oʻsimliklar va hayvonlar kiradi. Ular yadrosi membrana 
bilan 
oʻralgan. 
Sitoplazmasida 
mikronaychalar 
va 
aktinomiozinli harakat sistemasi boʻladi (endotsitoz, 
ekzotsitoz, 
amyobasimon 
harakatlanish 
va 
boshqa 
sitoplazmatik harakatlanishni yuzaga keltiradi). Translyasiya 
va transkripsiya alohida boradi; RNKsi monotsistronli, 
ribosomalari yirik, xromosomalari koʻp chizikdi, xromatini 

---

nukleosoma tarzida; mitoz orqali koʻpayadi. Eukariotlar 
hujayrasining nafas olishi mitoxondriyalarda, fotosintez esa 
xloroplastlarda boradi. Eukariotlar xivchini bir xil tipda 
murakkab tuzilgan. Ularning bir qan-cha organoidlari, mas, 
mitoxondriyalar 
va 
xloroplastlarning 
kelib 
chiqi-shi 
endosimbiotik bakteriyalar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. 
Hayvonlarda Ontogenez jarayonlarini boshqarishda nerv va 
endokrin sistemasi muhim ahamiyatga ega. Ontogenez jinsiy 
koʻpayadigan 
koʻp hujayrali hayvonlarda, ayniqsa, 
murakkab sodir boʻladi. Ular ontogenezida Ontogenezning 
murtakkacha 
(proembrional), 
murtak 
(embrional), 
murtakdan keyingi (postembrional), voyaga yetgan davrlari 
boʻladi. Proembrional davr jinsiy hujayralarning yetilishi 
(gametogenez) va urugʻlanish davrini; embrional davr 
embrionning 
tuxumdan 
yoki 
embrion 
pardadan 
chiqqungacha, postembrional davr jinsiy voyaga yetgunga 

---

oʻtgan davrni, voyaga yetgan davr esa organizmning 
yetuklik va keksaygan holatini oʻz ichiga oladi. Hayvonlarda 
Ontogenezning 3 tipi maʼlum: 1) lichinkalik — tuxum 
poʻstidan ancha erta chiqqandan soʻng organizm lichinka 
holida xayot kechiradi, lichinka davri oxirida esa 
metamorfoz yuz beradi; 2) tuxum qoʻyuvchi — murtak 
uzok, vaqt tuxum ichida rivojlanadi, lichinka davri 
boʻlmaydi; 3) ona qornida urugʻlangan tuxum — tuxum 
yoʻlida rivojlanadi, bunday holatda baʼzan murtak bilan ona 
organizm oʻrtasida yoʻldosh orqali bogʻlanish yuz beradi. 
Anʼanaviy ravishda Ontogenezni embriologiya oʻrganar edi. 
Embriologiyadan rivojlanish biologiyasi ajralib chiqqandan 
soʻng embriologiyaning vazifasi murtakdan oldingi va 
murtak davrini oʻrganish boʻlib qoldi. Oʻsimliklarda 
Ontogenez urugʻlangan tuxum hujayraning rivojlanishidan 
boshlanadi. Oʻsimliklarda Ontogenezning oʻziga xos 

---

xususiyatlari jinssiz (sporofit) va jinsiy (gametofit) naslning 
almashinishidan iborat. Sporofit zigotadan, gametofit — 
unib chiqayotgan sporadan hosil boʻladi. Gulli oʻsimliklar 
hayotiy siklida sporofit ustunlik qiladi, erkak va urgʻochi 
gametofit esa qisqarib ketadi. Vegetativ koʻpayishda 
Ontogenez ona organizm, shu jumladan, ixtisoslashgan 
organlar (ildiz-meva, tugunak, piyozboshi va boshqalar) 
hujayralarining 
boʻlinishidan 
boshlanadi. 
Odatda, 
oʻsimliklar Ontogenezi embrionlik, yuvenil (yoshlik), yetuk, 
koʻpayish va qarilik davrlariga boʻlinadi. Ontogenez davrida 
oʻsimliklar hujayralari, toʻqimalari va organlarining 
strukturaviy va funksional ixtisoslashuvi yuz beradi; 
oʻsimliklar turli qismlarining oʻzaro taʼsiri murakkablashib 
boradi; yaxlit sistema sifatida butun bir organizm yoshga oid 
qaytmas 
oʻzgarishlar 
paydo 
qiladi. 
Ontogenezda 
oʻsimliklarning bir butunligi fitogormonlar, shuningdek, har 

---

xil organlar, mas, fotosintez qiluvchi organ — barglar bilan 
suv va mineral moddalarni shimuvchi ildiz oʻrtasida 
metabolitlar almashinuvi orkali taʼminlanadi. Ontogenez 
davomida oʻsimlik oʻsadi va rivojlanadi. Oʻsish 
oʻsimlikning boʻyiga ortishi, yaʼni miqsoriy oʻzgarishi 
boʻlsa, rivojlanish sifat oʻzgarishidan iborat. Koʻpchilik 
oʻsimliklar yopishib yashashi tufayli ular Ontogenezi koʻp 
jihatdan tashqi muhit sharoitiga bogʻliq. Oʻsimliklarda 
muhitning noqulay omillariga turli xil moslanishlar (tinim 
holati, fotoperiodizm va boshqalar) paydo boʻlgan. Shu 
tufayli ular faoliyatining faol davri yilning eng qulay fasliga 
toʻgʻri keladi. 
Prokariotlar va eukariotlar organik olamning 2 ta katta 
dunyosi hisoblanadi. Prokariotlar katta dunyosi 2 ta dunyo 
— eubakteriyalar va arxebakteriyalarga ajratiladi. Ular, 
asosan, lipidlar tarkibi boʻyicha oʻzaro farq qiladi. 

---

Filogenez (yun. phylon — avlod, qabila va ... genez), 
filogeneya — tirik organizmlar hamda ular taksonomik 
guruxlari: olam, tip (boʻlim), sinf, turkum (tartib), oila, 
avlod (turkum, urugʻ) va turlarning tarixiy taraqqiyoti. "F." 
termini nemis olimi E. Gekkel tomonidan fanga kiritilgan 
(1866). Biol.ning F. vauning qonuniyatlarini oʻrganadigan 
boʻlimi 
filogenetika 
deyiladi. 
F.ni 
tadqiq 
qilish 
evolyutsiyaning 
umumiy 
nazariyasini 
rivojlantirish, 
organizmlarning tabiiy sistemasini tuzish uchun zarur. 
Filogenetikaning xulosalari tarixiy geol. uchun ham juda 
muhim. Gekkel F.ni tadqiq qilish uchun paleontologiya, 
solishtirma 
anatomiya 
va 
embriologiya 
dalillarini 
taqqoslovchi uchlik parallelizm metodini taklif etgan. 
Filogenetikada genetika, biokimyo, molekulyar biol., 
etologiya, biogeogr., fiziologiya, parazitologiya dalillaridan 
keng foydalanilmoqda. Bu dalillar turdan yuqori boʻlgan har 

---

qanday taksonlar evolyutsiyasi borishini katta aniklik bilan 
tiklash imkonini beradi. Muhit sharoiti bir xil boʻlmagan, har 
xil biotik va abiotik omillar qurshovida turli guruxdardagi 
evolyutsion 
jarayonning borishini 
taqqoslash 
tarixiy 
taraqqiyotda katta guruhlarga xos umumiy xossalarni 
aniklash imkonini beradi. Guruhlar evolyutsiyasining barcha 
xususiyatlari individlarning morfofiziologik tomonlarini 
oʻrganish asosida aniqlanadi. Aksariyat guruxlar F.i adaptiv 
radiatsiyaga, yaʼni belgilarning dastlabki umumiy formadan 
raduis boʻylab har tomonga tarqalish xarakteriga ega. 
Oʻsimlik va hayvonlar F.i shajara daraxtini chizish 
yordamida tasvirlab beriladi. Shajara daraxti oʻsimlik va 
hayvonlarning umumiy bir ildizdan kelib chiqqanligi; turli 
xil formalar Yerdagi hayot tarixining har xil davrlarda 
shoxlanish orqali astasekin taraqqiy etganligini aks ettiradi. 
Organizmlar filogenetik qayta tuzilishlarining adaptiv 

---

xarakterini belgilovchi asosiy kuch tabiiy tanlanish 
hisoblanadi. Filogenetik shajara barcha oʻzgarishlarning 
birlamchi negizida divergensiya va filetik evolyutsiya, soʻng 
esa parallelizm va konvergensiya yotadi. 
Organizm har xil guruhlarining F.i bir xilda oʻrganilmagan, 
bu qazilma qoldiklarning har xil darajada saqlanganligi va 
mazkur guruxlarning qanchalik qadimiyligi bilan bogʻliq. 
Umurtqali hayvonlar (ayniqsa, yuksak guruhlari) va yuksak 
oʻsimliklar F.i, umurtqasiz hayvonlardan esa mollyuskalar, 
ignaterililar, 
boʻgʻimoyoqlilar 
F.i nisbatan yaxshi, 
prokariotlar va tuban oʻsimliklar F. i kamroq oʻrganilgan
. 
Eukariotlar sistemasiga 2 xil yondoshuv mavjud. 1-xil 
yondoshuvga koʻra, eukariotlar 4 dunyoga, xususan, koʻp 
xujayralilar bir-biridan yaxshi farq qiladigan monofilik 3 

---

dunyoga: koʻp xujarali hayvonlar (Metazoa), yuksak koʻp 
hujayrali quruqlik oʻsimliklari (Metaphyta)ra va yuksak 
zamburuglar 
(Eumycota) 
ajratiladi. 
Qolgan 
barcha 
eukariotlar (bir hujayralilar, koloniyalilar, ayrim koʻp 
hujayralilar) 
bitta 
protistlar 
(Protista) 
dunyosiga 
birlashtiriladi. Boshqa xil yondoshuvga koʻra, barcha 
eukariotlar filogenetik jihatdan oʻzaro teng boʻlgan juda 
koʻp dunyoga ajratiladi. Agar hozirgi ilmiy nuqtai nazardan 
qaraladigan boʻlsa, bu xildagi yondoshuvga koʻra, 10—15 ta 
eukariotlar dunyosini ajratish mumkin. Lekin, ayniqsa, tuban 
eukariotlar oʻrtasidagi qarindoshlik munosabatlarining 
noanikdigi bunday sistemalarning ishonchli boʻlishiga 
imkon bermaydi. Shunday qilib, tuban eukariotlar oʻrtasida 
chegara munozarali masala boʻlib qolmokda. Hamma uchun 
maʼqul keladigan Organizmlar sistemasi hozirgacha ishlab 
chiqilmagan. 
Shuning 
uchun 
har 
xil 
manbalarda 

---

koʻrsatiladigan dunyo, kenja dunyo va tiplar (boʻlimlar) soni 
ham bir xil emas. Zamonaviy Organizmlar sistemasiga misol 
tariqasida A. L. Taxtajan. L. Margelis, J. Korlis, S. Karpov, 
I. M.Mirabdullayev va boshqalarning sistemasini koʻrsatish 
mumkin. Bu mualliflarning sistemasi asosida Organizmlar 
sistemasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi:1. Katta dunyo. 
Prokariotlar (Prokaryota). 
1. Eubakteriyalar (Eubacteria) dunyosi. 
2. Arxebakteriyalar (Archaebacteria) dunyosi. 
II. Katta dunyo. Eukariotlar (Eukaryota). 
1. Protistlar (Protista) dunyosi. 
2. Koʻp hujayrali hayvonlar (Metazoa) dunyosi. 
3. Haqiqiy zamburugʻlar (Eumycota) dunyosi. 
4. Yuksak oʻsimliklar (Metaphyta) dunyo