Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti pedagogika fakulteti

Diafragma va qovurg’alararo mushaklar nafas olishda faol qatnashadi. Qovurg’alararo muskullarning faol ishtirok etishi ko’krak bilan nafas olishdir. Nafas chiqarish harakati ichki qovurg’alararo va qorin muskullarining qisqarishi orqali ta’minlanadi.
O’pka - nafas olish sistemasining asosiy organlaridan biridir. O’pka birjufi bo’Iib, konussimon tuzilgan. Ular ko’krak qafasining ikki tomonida o’ng va chap o’pkaning o’rtasida traxeya, qizilo’ngach, qon tomirlari, ayrisimon bez, nerv tolalari, limfa tomirlari va tugunlari hamda yurak joylashgan. O’pkaning nafas olish va chiqarish funksiyasini asosan alveolalar bajaradi.
Traxeya - hiqildoqning pastki qismidan, ya’ni VI-VII bo’yin umurtqalari ro’parasidan boshlanib, V ko’krak umurtqasi ro’parasigacha davom etadi va shu joyda o’ng va chap bronxlarga bolinadi. Uning uzunligi odamning bo’yiga qarab 11 -13 sm gacha yetadi.
Bronxlar - ko’krak umurtqasi ro’parasida traxeyaning ikkiga bo’linishidan hosil bo’ladi. Bronxlar, xuddi daraxt shoxiga o’xshab, ko’p bronxlarga tarmoqlanadi va bora-bora alveola pufakchalarini hosil qiladi.
Hiqildoq - IV -VI bo’yin umurtqalari ro’parasida joylashgan. Hiqildoq havo o’tkazuvchi nafas yo’li vazifasini bajaradi. U tovush hosil qiladigan apparatdir. Hiqildoqdan havo traxeyaga o’tadi. Odam gapirmay turganda hiqildoqda joylashgan ovoz boylamlari teshigi ochiq holda bo’ladi. So’zlashganda, kuylaganda ovoz teshiklari yopiladi va o’pkadan nafas bilan chiqariladigan havo katta kuch bilan ovoz boylamlariga ta’sir qilib, ularning tebranishi natijasida ovoz hosil bo’ladi.
Burun bo’shlig’i - yuqori, pastki va ikkita yon devoridan tashkil topgan. Burundan normal sharoitda olgan va chiqargan hamma havo o’tadi. Burun bo’shlig’i - nafas olish, saqlash, hid bilish va rezonatorlik funksiyasini bajaradi. Ovoz hosil qilishda nafas olish va rezonatorlik funksiyasi katta ahamiyatga ega. Burun bo’shlig’ida havo normada bo’ladi. U ovoz uchun harakatsiz rezonator bo’ladi, u ovozni kuchaytiradi va ovozga ma’lum tembr va kuchayish beradi. Burun bo’shlig’i hiqildoq tomonidan ochiq qoladi: burun bilan talaffuz qilinadigan undosh tovushlarni va ba’zi bir unlilar gapirilganda halqum ovoz rezonatori bo’lib xizmat qiladi.
Halqum, ovoz bo’shlig’i bilan unli va undosh tovushlarni shakllantiradigan, tembrli xususiyatlarga ega organlardir. Hiqildoqda asosiy tovush hosil bo’ladi, so’zlash nutqi esa tepa qo’yilgan trubkada hosil bo’ladi. Shunday qilib, odam ning ovoz apparati o’zi bilan murakkab tizimni tashkil qiladi. Uning harakati natijasida tovush hosil bo’ladi. Ovoz apparatining barcha funksiyalari bir-biri bilan bog’langan holda, bosh miya po’stlog’iga bo’ysunadi. Ovoz hosil b’lish mexanizmi juda murakkab bo’lganligi sababli juda kam o’rganilgan.
XIX asr o’rtalariga kelib, fiziologik va akustik o’rganish metodlar yuzaga kelgach, ovoz hosil bo’lish mexanizmini ilmiy jihatdan tushuntirishga imkon tug’ildi. Bu davrga kelib fonatsiya nazariyasida mioelastik nazariya yuzaga keldi, uning asoschisi Ferron (1.Maksimov, 1987-y.) hisoblanadi. Ovoz apparatida ovoz boylamlari kuchsiz tebranadi, ularning tebranishi chastotasi ovoz boylamlari to’qimasining elastikligiga bog’liq. Mioelastik nazariyaga ko’ra ovoz hosil bo’lishining asosiy sababi traxeya va kekirdakning ichki muskullariga havoni ko’rsatadigan bosimidir. Ovoz hosil bo’lish vaqtida ovoz burmalari o’rtasida ularning muskullari va burma osti bosimi natijasida o’zaro bog’liqligi yuzaga keladi, bunda traxeyada havo bosimi qanchalik kuchli bo’lsa, boylam shunchalik kuchli qarshilik ko’rsatadi. Nafas muskullarining murakkab tizimi traxeya va bronxlaming ichki bosimi doimiyligini ta’minlaydi va u yoki bu tovushning to’g’ri talaffuziga yordam beradi. Fonatsiya vaqtida ovoz boylamlari havo bosimiga to’la bog’liq bo’lmaydi, aksincha, markaziy nerv tizimi boshqaruvi ostida nafas organlarining muskullari tonusini faol boshqarib turadi. Boylam osti bosimini o’zgartirish kerak bo’lib qolganda, bosh miya po’stlog’i zarur chora ko’radi. Ya’ni kekirdak va ovoz boylamlari muskullari tonusini o’zgartirib, tebranish chastotasini pasaytiradi yoki orttiradi. Bu jarayon murakkab reflektor usuli orqali eshitish analizatori ishtirokida boshqariladi.
J.Vanden Berg (1958) aytishicha, ovoz, boylamlarini tebranish harakatiga sabab kekirdakda yuzaga keluvchi aerodinamik muskul harakatlari va elastik kuchlarning birgalikdagi ta’siridir. R.Husson (1950) ovoz hosil bo’lish fiziologiyasini o’rgangan holda ovoz hosil bolishini neyroxronaksik nazariyasini yaratdi. R. Husson va uning tarafdori T.Frint (1969) larning hisoblashicha, ovoz boylamlari havo oqimi ta’sirida tebranmaydi, balki bosh miyadan kekirdak osti nerviga keluvchi nerv impulslari ta’sirida doimiy ravishda qisqarib bo’shashib turadi. Tajriba ma’lum otlariga tayangan holda ular ovoz boylamlari muskullarining qisqarishi qaytuvchi nerv impulslari chastotasiga teng degan xulosaga keldilar.
J.Percllo (1962) fonatsiyaning mukoundulyar nazariyasini olg’a surdi, unga ko’ra ovoz boylamlarining tebranishi shilliq qavatni ixtiyoriy to’lqinsimon harakati bo’lib, shilliq qavat ovoz boylamlarini qoplab turadi. To’lqinsimon harakat subxo’rda qismida hosil bo’lib, yuqoriga, oldinga, orqaga tarqaladi, ovoz boylamlarining chetidan o’tib yuqorida kekirdak qorinchasiga yaqin joyda yo’qoladi. Bizningcha, bu nazariya fonatsiyani mexanik nuqtayi nazaridan tushuntiradi va kekirdak muskullari bilan markaziy nerv tizimi o’rtasida bog’liqlikni ochib bera olmaydi. Bir qator rus olimlari ovoz boylamlarining tebranish chastotasi og’iz bo’shIig’idagi sun’iy bosimning o’zgarishi bilan bog’liq deydi. Og’iz bo’shlig’ida bosimning qaytishi asosiy ovoz toni chastotasining kamayishi yoki umuman yo’qolishiga olib keladi, bosimning pasayishi esa ovozning asosiy ton chastotasi ortishiga olib keladi, ovoz boylamlarining reaksiyasi og’izdagi bosimning o’zgarish tezligiga bog’liq.
Ovoz - bu insonning ovoz apparati hosil qiluvchi turli tovushlar yig’indisidir. Ovoz nutqiy. kuylovchi va shivirlovchi boladi. Inson baqirishi, ingrashi, turli tovushlarda taqlid qilishi mumkin. Biz qanday tovushni olmaylik, barchasi fizik hodisa bolib, akustikada o’rganiladi. Tovush yaxshi o’rganilgan bo’lib, uning qonuniyatlari aniqlangan. Kuylovchi yoki nutqiy ovozning birgina tovushi ham akustik ahamiyatga egadir. Uni bilgan holda ovozning kerakli xususiyatlarini yuzaga keltirish mumkin. Tovush deganda, akustikada tebranish va to’lqinlarning zich muhitda tarqalishi tushuniladi. Ovoz tovushi tolqin ko’rinishida havo qismlarining tebranishidir. Bu to’lqinlar ovoz boylamlarida yuzaga kelib, ularni bir-biriga yaqin joylashgani, tarangligi natijasida havo oqimi o’tib, boylam osti bosimi yuqori va nerv impulslarining ta’sirida tebranish yuzaga keladi. Tovush to’lqinlari kekirdakda hosil bo’lib, faqat tashqariga emas, organizmning ichki to’qimalarida ham tarqalib, bosh, bo’yin, ko’krak to’qimalarida tebranish hosil qiladi, shunga ko’ra ovoz to’lqinlarining bir qismigina tashqarida tarqalib eshituvchining qulog’iga yetib boradi. Qo’shiqchilarning pedagogikasida "ovozli nafas” degan tushuncha mavjud bo’lib, uni og’iz bo’shlig’ining turli qismlarida kuzatish tavsiya etiladi. Shuni esda saqlash kerakki, tovush yopiq ovoz payida hosil bolib, akustik qonuniyat asosida havoda tarqaladi. Havo esa tovushda aerodinamik qonuniyatlar asosida tarqaladi.
Biz eshituvchi tovushlar orasida ma’lum balandlikka ega tonli tovush va ovozlarni noma’lum balandlikka ega bo’lgan shovqinlarni farqlash mumkin. Insonning ovoz apparatida gapirish va kuylash vaqtida ham tonli, ham shovqinli ovozlar yuzaga keladi. Barcha unli tovushlar tonli, barcha jarangsiz undoshlar shovqinli xarakterga egadir. Musiqa esa tonli tovushlar qirolligidir. Ovozning barcha ko’rinishlari vaqti mobaynida uch akustik tovush o’lchovining o’zgarishi natijasidir. Bular: tebranish chastotasi, ularning amplitudasi va murakkab tovushlar tarkibi, ularning spektri, ya’ni balandligi, kuchi, tembri.
(Fransuzcha tembr) - tovushning "rangi" yoki "belgisi", bir xil balandlikdagi tovushlar farq qiladigan sifati va shu sababli bir asbob yoki ovozning ovozi boshqasidan farq qiladi. tembr tovush tebranishlarining shakliga bog'liq va garmonikaning soni va intensivligi (qisman ohanglar) bilan belgilanadi.
Ko'pgina qo'shiqchilar o'zlarining vokal sayohatlarining boshida ushbu kasbning asosiy nazariy atamalarini tushunishni qiziqtiradilar (bunday tushunchalar orasida tembr ham bor). Ovoz tembri tovushni takrorlash jarayonida eshitiladigan tovushning ohangini va rangini belgilaydi.
Maxsus nazariy bilimlarsiz vokalni o'rganish juda qiyin, ularsiz o'zingizning vokal yoki shunchaki nutq ma'lumotlarini baholash va ularni mohirona tuzatish qiyin bo'lishi mumkin.
Ovozingizning ushbu xususiyatini aniqlash uchun, avvalo, tembr nima ekanligini tushunishingiz kerak. Bu atama nutq yoki qo'shiq jarayonida ovozning qanday va qanchalik ranglanishi, uning individual xususiyatlari, shuningdek, talaffuz qilinadigan tovushning iliqligi tushuniladi.
Psixologik holat, bu barcha anatomik xususiyatlar kabi, qaysi ovozda tovushlarni aniqlaydi bu daqiqa vaqt. Shuning uchun tembr insonning holatini, shuningdek uning farovonligini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Bu xususiyat beqaror - odam o'z ohangini o'zboshimchalik bilan o'zgartirishi mumkin.
odamning holati;
so'zlarning talaffuz tezligi;
charchoq.
Agar ma'ruzachi charchagan bo'lsa yoki barcha so'zlarni juda tez talaffuz qilsa, tonallik unchalik aniq bo'lmaydi. O'ralgan holatda, odam noto'g'ri nafas oladi. Nutqning qanday jaranglashi nafas olishg Agar odam tinch, o'lchovli ovoz tembriga ega bo'lsa, uning nutqi boshqalar uchun "to'g'ri" bo'lib, uyg'un bo'ladi. Har kim ham bolalikdan boshlab bunday xususiyatga ega emas. Ovozning har qanday boshlang'ich tembri, agar u to'g'ri o'qitilgan bo'lsa, sof bo'lishi mumkin.
Professional darajada qo'shiqchilar nutqning hissiy komponentini va tovushlarning chastotasini boshqarishga o'rgatiladi. Bunday ko'nikmalarni egallash uchun vokalni yoki klassik ovoz ohangini ishlab chiqarishni tushunadigan odamga murojaat qilish kifoya.
Mavjud turli xil turlari tembrlar. Eng oddiy tasniflash jins va yosh xususiyatlarini hisobga oladi - ya'ni ohang erkak, ayol, bolalikdir.

• 
  mezzo-soprano;
  
• 
  soprano (yuqori kuylash ohangi - soprano koloratura, lirik, dramatikga bo'linadi);
  
• 
  kontralto (past ayol ovozini kuylash).
  
• 
  bariton;
  
• 
  bas (erkak) past ovoz, markaziy, ohangdorlarga bo'linadi);
  
• 
  tenor (erkaklarda baland qoʻshiq ohangi, dramatik, liriklarga boʻlinadi).
  

inson ovozining tembrini o'z-o'zidan o'zgartirishi mumkin bo'lgan bir qancha omillar mavjud. Bularga quyidagilar kiradi:
balog'atga etishish (o'sish natijasida odamning ohangi o'zgaradi, kuchliroq, qo'polroq bo'ladi; bu jarayonni to'xtatib bo'lmaydi, tovush endi erta yoshdagidek bo'lmaydi);
shamollash, gipotermiya (shunday qilib, shamollash bilan, tomoq og'rig'i va yo'tal paydo bo'lishi mumkin, bu davrda ohang o'zgaradi, yanada hirqiroq bo'ladi, kar, sovuq paytida past ovozlar ustunlik qiladi);
surunkali uyqusizlik, hissiy haddan tashqari kuchlanish;
chekish (uzoq vaqt chekish bilan ovozning tembri asta-sekin pasayadi, qo'polroq bo'ladi);
surunkali spirtli ichimliklarni iste'mol qilish (spirtli ichimliklar vokal kordlarini bezovta qiladi va ovozni past va bo'g'iq ovozga aylantiradi).
Deyarli barcha omillarni bartaraf etish mumkin. Shuning uchun nutq ohangini avvalgidek toza saqlash uchun yomon odatlardan voz kechish, stressdan qochish va chekmaslikka harakat qilish yaxshiroqdir. Ovoz tembri genetik jihatdan qo'yilmaydi va shuning uchun vokal bo'yicha mutaxassis bilan mashg'ulotlar paytida tuzatilishi mumkin. Bog'larning anatomik fazilatlari (bu tovush chiqaruvchi markaz mintaqasidagi burmalar) odam tomonidan konservativ tarzda o'zgartirilmaydi, chunki ular genetik sifatlar shakllangan paytdan boshlab anatomik tarzda yotqiziladi. Buning uchun maxsus jarrohlik operatsiyalari mavjud bo'lib, ular davomida yuzaga kelgan nuqsonlar tuzatiladi.
Ovozning kelib chiqishi halqum bo'shlig'idan boshlanadi, ammo yakuniy shakllanish va unga tembr berish rezonator bo'shliqlarda (og'iz, burun, tomoq) sodir bo'ladi. Shuning uchun, ba'zi mushaklarning sozlanishi va kuchlanishiga turli xil tuzatishlar ham tembrga ta'sir qilishi mumkin.
Ohangni qanday aniqlash va o'zgartirish kerak
Maxsus bilimlarning etishmasligi tufayli uyda ovozning tembrini aniqlash qiyin bo'lishi mumkin, faqat taxmin qilish mumkin. To'g'ri aniqlash uchun siz vokal mutaxassisi bilan bog'lanishingiz yoki maxsus spektrometrdan foydalanishingiz kerak.
Spektrometr ovoz tembrini eng ishonchli tarzda aniqlaydi. Qurilma odam tomonidan talaffuz qilingan tovushni tahlil qiladi va shu bilan birga uni tasniflaydi. Qurilmada ovoz kuchaytirgich va mikrofon mavjud - filtrlar yordamida spektrometr tovushni elementar komponentlarga ajratadi va ularning tovush balandligini aniqlaydi. Ko'pincha qurilma undosh harflarga ta'sir qiladi (nutqda birinchi bo'lib jaranglagan uchta undosh harfni tahlil qilish uchun etarli).
O'z-o'zidan, ohang faqat o'smirlik davrida o'zgaradi - shu bilan birga, odam o'z nutq potentsialidan foydalanishni to'xtatadi, chunki uning ko'p qismi talaffuz qilinadigan tovushni - intonatsiyani yoki tovushni boshqarishga ketadi. Ba'zida ohang va tembr stress ostida o'zgaradi, lekin bu kamroq sodir bo'ladi.
Haqiqiy ovozingizni qanday eshitish mumkin
Inson o'zini boshqalardan farqli ravishda eshitgani uchun o'zida tovush tembrini ob'ektiv ravishda aniqlay olmaydi. Ovoz to'lqinlari ichkarida tarqaladi va shuning uchun ichki va o'rta quloqda buziladi. Texnika boshqalar eshitadigan haqiqiy ovozni ushlaydi, shuning uchun uni yozib olishda tanib olish ba'zan qiyin.
Bundan tashqari, siz 2 varaq kartonni olishingiz mumkin (ba'zan ular varaqlar to'plamini yoki papkani olishadi) va keyin ikkala quloqqa yopishtirishingiz mumkin. Qog'oz tovush to'lqinlarini himoya qiladi, shuning uchun bu holatda so'zlarni talaffuz qilganda, odam haqiqiy tovushni eshitadi, chunki bu ekran ovozning eshitiladigan ohangiga ta'sir qiladi.
Ayol tembri va erkak ovozlari- xonandalar uchun ovoz va nutqning muhim xususiyati. Bu oddiy odamlar uchun ham muhimdir. Tembrni ko'pincha maxsus tanlangan mashqlar yoki gimnastika bilan sozlash mumkin oddiy odam u unchalik to'g'ri emas. Tembr rangi tomoq rezonatorining hajmiga, ligamentlarning yopilish zichligiga, traxeyaning shakli va hajmiga bog'liq. Ovozning ovozi ko'pincha butun inson tanasining ishini ko'rsatadi. Uning individualligi nutq organlarining tuzilishi va holati bilan belgilanadi asab tizimi. Turli xil rejimlarda ishlaydigan ovoz apparati tembrga turli xil o'zgarishlarni beradi. . Spektrometr
Eng ishonchli ma'lumotlarni maxsus qurilma - spektrometr yordamida olish mumkin. Ushbu uskuna chiquvchi tovushni o'rganadi, keyin uni to'g'ri tasniflaydi. U maxsus mikrofon va ovoz kuchaytirgichdan iborat. Uning printsipi akustik filtrlar yordamida tovushni tarkibiy qismlarga bo'lishdir. Butun jarayonni asbob displeyida kuzatish mumkin. Keyin qurilma aytilgan tovushni tekshiradi, chunki bu nutq formati ovoz farqi darajasiga sezilarli ta'sir qiladi. Ko'pgina hollarda, qurilma birinchi uchta talaffuz qilingan undoshlarni taniydi. Ovozni yaxshilash uchun tegishli mashqlarni tanlash uchun oldindan ovoz tembrini aniqlash tavsiya etiladi. O'qituvchi balandlikdagi tovushlarning turli pozitsiyalari bilan maxsus ishlarni tanlaydi (tessitura). Bu sizga ma'lum bir shaxs uchun kerakli balandlikni tanlash imkonini beradi. Har xil oktavali notalarga ega qoʻshiqlarni kuylash orqali siz qaysi joyda erkin, qaysi joyda ovoz paychalarining tarangligi bilan kuylayotganingizni bilib olishingiz mumkin. Biror kishi individualdir va har birining ma'lum bir balandlikdagi o'z notalari mavjud. Faqat malakali o'qituvchi ma'lum bir oktavadagi notalaringizni kuylashiga qarab, ovozingiz tembri va diapazonini aniqlay oladi. Ko'pchilik ovozini o'zgartirishni xohlaydi. Bu, birinchi navbatda, ma'ruzachilarga va uzoq vaqt gapirishga majbur bo'lgan odamlarga tegishli. U aktyor bo'ladimi, radio boshlovchisi, diktor yoki qo'shiqchi bo'ladimi. Tembri har bir inson tanasining xususiyatlariga bog'liq bo'lganligi sababli, tovushni tubdan o'zgartirish imkonsiz ko'rinadi. Biroq, siz unga kerakli rangni yuqori tekis tonlarni qo'shishingiz 1. Chekish
Uzoq tajribaga ega chekuvchi uchun tembr ancha past bo'ladi.
2. Uyqusizlik, hayotdan norozilik
Shuni tushunish kerakki, kayfiyat ham yaxshi, ham yomon, tembrga ta'sir qiladi.
3. Shamollash, gipotermiya
Shubhasiz, siz sog'lig'ingizga g'amxo'rlik qilishingiz kerak: sovuqdan qoching, iloji bo'lsa, muzdek sovuq ichimliklar ichmang va muzqaymoqdan bosh torting.
4. O‘smirlik davri
Yaxshi holatni qo'llab-quvvatlaydigan mushaklarni kuchaytirish uchun suzishga borishingizni tavsiya qilamiz. Ovozli mashqlar bilan birgalikda bu yaxshi natijalar beradi. Ko'p narsa qancha vaqt uxlashingizga bog'liq. Ba'zi teatr solistlarining ta'kidlashicha, agar siz yarim tundan oldin uxlab yotgan bo'lsangiz va ertalab soat 11 dan oldin uyg'onsangiz, o'sha kuni sizning ovozingiz sezilarli darajada yaxshilanadi!
Agar inson ichki xotirjam va bo'shashgan bo'lsa, uning ovozi yanada boyroq eshitiladi. Quvnoq bo'lib, uyg'unlik holatiga kirishni o'rganing! Va keyin sizning ovozingiz iloji boricha yorqinroq bo'ladi va tezligingiz tabiiy bo'ladi. Mashqlar buning uchun mo'ljallangan. Ovoz tembirini rivojlantirish. Ovoz tembri og’iz - burun - hiqildoq rezonatorining faoliyatiga, tuzilishiga va funksiyasiga bog’Iiq. Fonatsiya jarayonida hiqildoq va bo’g’iz o’rtasida, yumshoq tanglay va bo’g’iz o’rtasida yaqin funksional aloqa mavjud bo’ladi. Yumshoq tanglay holatining bir ozgina o’zgarishi ham reflektor ravishda un paychalari holatining o’zgarishiga olib keladi. Yumshoq tanglay retseptorlari boshlang’ich maydon bo’lib, ovoz apparatining qo’zg’ashi va fonatsiya jarayonida shu retseptorlardan boshlanadi.
Og’iz - burun - hiqildoq rezonatorining barcha qismlari o’zaro muvofiq holda ishlaganida ovoz jarangli, tekis, aniq, mustahkam, egiluvchan va chidamli bo’ladi. Ovoz tembri ustida ish olib borish vaqtida logoped oldida quyidagi vazifalar turadi: 1) ovoz jarangini hosil qilish;
2) bo’yin va bo’g’iz muskullarini bo’shashtirish yo’li bilan tomoqning va ovozning qismini yo’qotish;
3) ovoz chiqarish uchun to’siq bo’layotgan jag’larning qisilgan holatini yo’qotish;
4) ovozning tekisligi, turg’unligi va egiluvchanligini hosil qilish (har qanday ovoz kuchida, ovoz balandligida va uzunligida bir xilda ovoz chiqarish);
5) ovozning chidamliligini hosil qilish, ya’ni ovoz yuklamasi qancha davom etishidan qat’iy nazar jarangli sifatini saqlash.