Toshkent viloyati Chirchiq Davlat pedagogika instituti Tabiy fanlar kafedrasi Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari yo’nalishi 2 bosqich 20/01 guruh talabasi Arziyev Abdurasulning Materik va okeanlar tabiy geografiyasi fanidan tayyorlagan kurs ishi

Viktoriya ko'li dengizga o'xshaydi. Bu Afrikadagi eng katta ko'l va dunyodagi eng katta ko'l. Ko'l aybi bilan emas, balki platformaning burilishidan hosil bo'lgan. Shuning uchun, ko'l nisbatan sayoz (80 m gacha) va past qirg'oqli qirg'oqlar, ko'rfazlar va yarim orollar tomonidan kuchli ajratilgan. Ko'l ko'plab orollar bilan qoplangan. Kuchli bo'ronlar, tez -tez momaqaldiroqlarga hamroh bo'ladi.
Afrikadagi eng qadimgi ko'l Chad ko'li, Sahroi Kabir janubida ulkan tekis tushkunlikda yotish. Bu o'tmishdagi geologik davrlarda mavjud bo'lgan qadimiy ko'l qoldig'i. Ko'l sayoz (7 m). Quruq mavsumda uning maydoni ikki baravar kamayadi, yomg'irli mavsumda esa yana ko'payadi. Banklar pasttekislik, ko'p joylarda botqoq, qamish va qamishzorlar bilan qoplangan. Odamlar hayotida ko'llarning o'rni katta. Ularning transport roli Afrika uchun juda muhim, chunki daryolar ko'plab oqimlar tomonidan "to'sib qo'yilgan".
Ko'llar baliqlarga boy va baliq ovlash manbai hisoblanadi.
Sharsharalar
Ajabo, lekin sayyoramizning eng quruq qit'asida ham ulug'vor sharsharalar bor. Mashhur Viktoriya sharsharasi haqida eshitmaganlar kam, lekin ko'pchilik Afrikada balandligidan to'rt baravar ko'p Tugela sharsharasi borligini bilmaydi.
Tugela sharsharasi, Tugela daryosi (Janubiy Afrika)
Tugela sharsharasi Afrikadagi eng mashhur sharshara emas, lekin u dunyodagi ikkinchi baland sharsharadir. Garchi, aniq aytganda, Tugela ko'proq tushadigan beshta sharsharaga o'xshaydi, tushgan suvning umumiy balandligi 947 metr. U Janubiy Afrika Respublikasida, KvaZulu shahridagi Qirollik Natal milliy bog'i hududiga kiruvchi Drakensberg tog'larida joylashgan. Zuludan Tugela to'satdan degan ma'noni anglatadi. Drakensberg tog'lari Zuluda Uxahlamba deb nomlanadi. Ular Tugelaning manbai - bu provinsiyadagi eng katta daryo, bu Afrikadagi eng katta palapartishlikni keltirib chiqardi. Tugela tushgan jarlik qish oylari ko'pincha qor bilan qoplangan.
Janubiy Drakensberg - o'rmonli landshaft daryo vodiylari ulug'vor qoyalar, tog 'yonbag'iridagi dalalar va beg'ubor tabiatning ulkan hududlari doirasida cho'zilgan. Park sayyohlarni faol dam olish - kanoe, alpinizm, tog 'velosiped yo'llari, piyoda yurish va hk. tinch dam olish- baliq ovlash, tabiatda bemalol sayr qilish va manzarali sayohatlar.
Tugela sharsharasi, shubhasiz, Drakensberg tog'lariga har qanday sayohatning asosiy diqqatga sazovor joyidir. Chiroyli tog 'izi eng yaqin to'xtash joyidan boshlanadigan Mount-Aux-Sources tepasiga olib boradi. Juda yumshoq yo'l Amfiteatr - Drakensberg qoyasining tepasiga olib boradi, faqat nisbatan qisqa ko'tarilishni hisobga olmaganda. Ikkita osma ko'prikda siz tog'ning tepasiga bemalol yurishingiz mumkin. Kuzatuv maydoniga palapartishlikgacha va orqaga 5 soat davom etadi.
Tugela sharsharasi etagidagi ikkinchi iz Royal Natal milliy bog'idan boshlanadi. Bundan tashqari, 7 km balandlikdagi juda oddiy ko'tarilish. Tugela darasi bo'ylab yo'l toza o'rmon orqali yotqizilgan. Tugela sharsharasiga ko'tarilishning oxirgi bosqichida siz toshlarni yengib o'tishingiz kerak, so'ngra osma ko'prik qurilgan bo'lib, u kuzatuv maydonchasiga olib keladi, undan siz Amfiteatrdan tushayotgan palapartishlikni ko'rishingiz mumkin. ketma -ket kaskadlar.
Kalambo sharsharasi 427 metr (772 fut) balandlikda, Zambiya-Tanzaniya chegarasidagi ulug'vor sharsharalardan biridir. Sharsharaning kengligi 3,6 - 18 metrni tashkil etadi, bu Afrikadagi ikkinchi eng baland uzluksiz kuz. Sharshara Kalambo daryosida, Tanganika ko'liga quyiladi.
Sharsharaning quyi oqimida daryo kengligi taxminan 1 km bo'lgan 5 km uzunlikdagi daradan oqib o'tadi. va Tanganyika ko'li vodiysiga yetguncha 300 metrgacha chuqurlikda. Sharsharani birinchi marta evropaliklar faqat 1913 yilda kashf qilishgan. Arxeologik nuqtai nazardan, bu Afrikadagi eng muhim joylardan biri. Uning yaqinida inson faoliyati ikki yuz ellik ming yildan ko'proq vaqt davomida kuzatilishi mumkin. Birinchi marta 1953 yilda sharsharaning pastki qismidagi kichik ko'l atrofidagi qazishmalarga Jon Desmond Klark boshchilik qilgan.
Augrabies Fallsis Orange daryosida, milliy bog'da joylashgan Janubiy Afrika... U suv tushishi balandligi bo'yicha uchinchi o'rinni egallaydi va keyingi mashhur Viktoriya sharsharasidan oldinda. Mahalliy Xoyxoy qabilasi bu sharsharani Ankoerebis - "katta shovqinli joy" deb ataydi va bu tasodif emas, chunki kuchli suv oqimlari 146 metr balandlikdan bo'ron bilan, chuqurligi 200 metrga yaqin toshli daraga oqadi. va uzunligi 18 km. Augrabies o'z nomini 1778 yilda Fin Hendrik Jakob Vikaridan olgan. Bu nom keyinchalik bu erga joylashib olgan burlar tomonidan qabul qilingan. 1988 yilgi suv toshqini paytida har bir soniyada 7800 kubometr suv, 2006 yilda esa 6800 kubometr suv o'tdi. Bu Niagara sharsharasidagi o'rtacha suv oqimi uch barobar ko'p - sekundiga 2400 kubometr va Niagara sharsharasini kuzatishda maksimal cho'qqisidan yuqori, bu sekundiga 6800 kub metr edi.Viktoriya sharsharasi, shubhasiz, Janubiy Afrikaning asosiy diqqatga sazovor joylaridan biridir. Viktoriya sharsharasi YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. U Afrikaning janubida, Zambezi daryosida, Zambiya va Zimbabve o'rtasida, ikkita milliy bog'lar chegarasida-Zambiyadagi momaqaldiroq tutuni parki va Zimbabvedagi Viktoriya sharsharasi bog'ida joylashgan. 1855 yilda sharsharaga tashrif buyurgan Shotlandiya tadqiqotchisi Devid Livingston uni qirolicha Viktoriya sharafiga nomlagan. Mahalliy qabilalar unga "momaqaldiroq tutuni" deb nom berishgan.
Viktoriyaning kengligi taxminan 1800 metr va balandligi 108 metr. Shu tufayli u dunyoda yagona hisoblanadi. Viktoriya balandligi Niagara sharsharasidan deyarli ikki barobar, kengligi esa uning asosiy qismi taqa taqasidan ikki baravar ko'p. Chayqalib tushayotgan suv massasi tumanni hosil qiladi, u 400 metrdan oshadi va 50 kilometr masofada ko'rinadi. Yomg'irli mavsumda palapartishlikdan daqiqasiga 500 million litrdan ortiq suv o'tadi va 1958 yilda Zambezi rekord darajadagi oqimni boshdan kechirdi - daqiqada 770 million litrdan ortiq.
Moviy Nil sharsharasi (Tis-Ysat yoki Tis-Abbay) Efiopiyadagi Moviy Nil daryosida joylashgan. Amxar tilida ularni Tis Issat deb atashadi, bu "oqayotgan suv" degan ma'noni anglatadi. Ular Moviy Nil daryosining yuqori oqimida, Bahir Dar shahri va Tana ko'lidan taxminan 30 km pastda joylashgan. Moviy Nil sharsharasi Efiopiyaning eng mashhur sayyohlik joylaridan biri hisoblanadi. Hisob -kitoblarga ko'ra, 37 dan 45 metr balandlikdan to'rtta suv oqimi tushadi, ular quruq mavsumda kichik oqimlardan yomg'irli mavsumda kengligi 400 metrdan oshadigan oqimga aylanadi.
Tis Abbay sharsharasi katta sharsharaning etagida joylashgan bir nechta kichik palapartishliklardan iborat.
2003 yilda palapartishlikda ikkita GES ishga tushirildi. Ular suvning bir qismini Moviy Nildan sharshara ustida joylashgan sun'iy kanallar orqali oladilar. Buning yordamida palapartishlikdan suv oqimi kamayib ketdi, lekin bu uning ustiga kamalak paydo bo'lishiga to'sqinlik qilmaydi, bu erga ko'plab sayyohlar keladi. Daryo tushgan daralar 1626 yilda portugal missionerlari tomonidan qurilgan Efiopiyadagi eng qadimgi tosh ko'prik bilan mashhur.
Namaqualand (Afrika. Namakvaland) sharsharasi, Namibiyaning qurg'oqchil mintaqasida. Bu hudud 970 km dan oshadi. g'arbiy qirg'oq bo'ylab va uning umumiy maydoni 440 000 km2. Viloyat apelsin daryosining quyi oqimi bilan ikki qismga bo'linadi - janubda Malaya Namaqualand va shimolda Katta Namaqualand sharsharasi Orinjer daryosida, Nieuudvitvildan bir necha kilometr shimolda, Loeriesfonteynga boradigan yo'lda joylashgan.
Berlin sharsharasi Janubiy Afrikaning shimoli -sharqidagi Mpumalanga provinsiyasida joylashgan. Uning balandligi 262 fut. Berlin sharsharasi Afrikaning mashhur Panorama izining bir qismi bo'lib, Graskop shimolida va Blayd daryosi kanyonidagi Xudo oynasiga yaqin joylashgan.
Murchison sharsharasi Nil daryosida joylashgan. Yuqori qismida Murchison kengligi 7 metr va chuqurligi 43 metr bo'lgan qoyalar orasidan o'tdi. G'arbda daryo Alberta ko'liga quyiladi.
II.BOB Afrika materiogi ko’llari
VIKTORIYA (Victoria) ViktoriyaNyanza (Victoria Nyanza), Ukereve — Ekvatorial Afrikadagi chuchuk suvli koʻl. Tanzaniya, Keniya va Uganda hududlarida. Dengiz sathidan 1134 m balandlikdagi Sharqiy Afrika tektonik bukilmasida joylashgan. Maydoni 68 ming km² kattaligi jihatidan dunyoda 2-oʻrinda turadigan chuchuk suvli koʻl, uzunligi 320 km, eni 275 km. Oʻrtacha chuq. 40 m, eng chuqur joyi 80 m. Viktoriya suv omborining bir qismi. Qirgʻoq chizigʻining uz. 7 ming km dan ortiq; qulay qoʻltiqlari koʻp, yarim orol, orol va buxtalar bor. Koʻl atrofi baland tekislik. Viktoriyaga quyiladigan daryolardan eng kattasi Kagera. Koʻlga yiliga oʻrta hisobda 114 km³ suv yigʻiladi (16 km³ daryolardan, 98 km³ yogʻindan). Viktoriya-Nil daryosi Viktoriyadan yiliga 21 km³ suv olib chiqadi, koʻldan 93 km³ suv buglanadi. Viktoriya suvi GES toʻgʻoni orqali tartibga solib turiladi. Viktoriyada boʻronlar boʻlib turadi. Koʻlda baliq koʻp, qoʻltiq va daryolarning quyilish joylarida timsohlar uchraydi. Sohilida odam va hayvonlarda tripanosomoz kasalligini tarqatuvchi sese pashsha tarqalgan. Kemachilik rivojlangan. Yirik portlari: Entebbe (Uganda), Mvanza, Bukoba (Tanzaniya), Kisumu (Keniya). Rubondo o.da milliy park tashkil etilgan. V.ni 1858 yilda ingliz sayyohi J. Spik yevropaliklarga maʼlum qilgan.
Tanganika — Afrikadagi koʻl, Kongo Demokratax Respublikasi, Tanzaniya, Zambiya va Burundi hududlarida. Maydoni 34 ming km². Sharqiy Afrika yoriklari zonasidagi tektonik botiqda, 773 m balandlikda. Uz. 650 km, eni 80 km gacha, eng chuqur joyi 1470 m (chuqurligi boʻyicha Baykal koʻlidan keyin 2oʻrinda). Qirgʻokdari tekis, baʼzi joylarda baland va tik. Tanganikga Malagarasi va Ruzizi daryolari quyiladi. Lukuga va Lualaba daryolari opkali oqib chiqadi. Koʻl suvi chuchuk. Faunasi endemiklarga juda boy. Begemot, timsoh, suzuvchi parrandalar turi koʻp. Atrofida milliy bogʻlar tashkil etilgan. Baliq ovlanadi. Kema qatnaydi. Portlari: Kigoma, Bujumbura, Kalima. Tanganikaga yevropaliklardan birinchi boʻlib 1858-yilda ingliz sayyoxlari R.Byorton va J.Spik borganlar.
Chad koʻli Nigeriya, Niger, Chad va Kamerun hududida, 240 m balandlikda. Uzunligi 270 km, eni 150 km gacha. Maydoni 10 mingdan 26 ming km² gacha (Chadga quyiladigan okim miqdorining kup yillik oʻzgarishiga bogʻliq), chuqutligi 4 m dan 11 m gacha. Iqlim namligi yuqori boʻlgan davrda, yaʼni 5—6 ming yil avval koʻl maydoni 400 ming km² ga yetgan. Gʻarbiy va jan. qirgʻoqlari past, botqoqlashgan, shim.sharqi va sharqi kuchli yemirilgan, ular yaqinida orol kup. Chadga Shari va Komadugu Yobe daryolari kuyiladi. Koʻlning daryo deltalari yakinida suvi chuchuk, qolgan qismida shoʻr. Chadda suvning yer ostita singib atrofdagi grunt suvlarini taʼminlab turishi natijasida koʻlning suvi muntazam almashinib turadi. Begemot, lamatin, timsoxdar, suv va botqoq parrandalari yashaydi. Baliq turi koʻp. Kema qatnaydi.
Nyasa, Malavi — Afrikadagi koʻl. Mozambik, Tanzaniya va Malavi hududlarida. Sharqiy Afrika yoriklar zonasidagi tektonik botiqda, 427 m balandlikda joylashgan. Maydoni 30,8 ming km², uz. 580 km, eni 80 km gacha, eng chuqur joyi 726 m. Shim. va shim.-sharqiy qirgʻoklari baland, tik va qoyali, jan. — past. Kul Shire daryosi orqali Zambezi daryosiga oqadi. Baliqqa boy (230 dan ortiq turi, kupi endemik), timsoh, karkidon yashaydi. Balik, ovlanadi. Kema qatnaydi. Kul sohilida Nkota-Kota, Karonga, Bandave, Mvaya, Mbaiba-Bey, Kobve, Metangula yirik port shaharlari joylashgan. Kul atrofi milliy bogʻ tarkibida.^[1]