Toshkent xalqaro moliya boshqaruv va tenologiyalar universiteti

Butun sonlar halqasi
Ta’rif. Agar a va b  0 butun sonlar uchun a=bq munosabatni qanoatlantiruvchi q butun son mavjud bo`lsa, u holda a son b songa bo`linadi yoki b son a sonni bo`ladi deyiladi.
Agar a son b songa bo`linsa, u holda uni a b yoki a/b ko`rinishlarda belgilanadi. a=bq tenglikda a bo`linuvchi, b bo`luvchi, q bo`linma deyiladi.
Teorema. Agar a0 va b0 bo`lib, a=bq tenglikni qanoatlantiruvchi q son mavjud bo`lsa, u yagona bo`ladi.
Bo`linish munosabati quyidagi xossalarga ega:
1⁰. (  a  Z, a  0) 0 a;
2⁰. (  a  Z, a  0) a a;
3⁰. (  a  Z ) a 1;
4⁰. (  a,b,s  Z, b  0,s  0 ) ((a b)  (b c)) => (a s);
5⁰. (  a,b  Z, a  0, b  0 ) ((a b)(b a))=> (b= a);
6⁰. (  a,b,s  Z, s  0) a s => ab c;
7⁰. (  a,b Z, s  0 ) ((a s)  (b s)) => (a  b) s;
8⁰. ( a,b_i Z, a 0, i= ) (( b₁ a) (b₂ a) ... (b_n a))=> (b₁s₁ b₂s₂... b_nc_n) a (s_iZ, i= ).
Teorema. Ixtiyoriy a butun son, b natural sonlar uchun shunday yagona q butun son va yagona manfiymas r butun son topiladiki, natijada ushbu
a=bq+r (1)
0  r munosabatlar o`rinli bo`ladi.
Ta’rif. Agar a=bq+r tenglikda r0 bo`lsa, u holda r ga qoldiq, q ga to`liqsiz bo`linma deyiladi

Tub va murakkab sonlar
Faqat ikkita turli bo’luvchiga ega bo’lgan natural son tub son, ikkitadan
ko’p turli natural bo’luvchiga ega bo’lgan natural son murakkab son deyiladi.
Izoh. p tub son 1 dan farqli bo’lib, faqat 1 va p ga bo’linadi .
m murakkab sonning 1 va m bo’luvchilardan farqli kamida yana bitta bo’luvchisi
mavjud. 1 soni esa na tub , na murakkab son hisoblanadi.
Tub va murakkab sonlarning ba’zi xossalarini ko’rib chiqamiz.
1. 𝑎 > 1 murakkab sonning 1 dan farqli eng kichik natural bo’luvchisi 𝑝 bo’lsa, u
holda 𝑝 tub son bo’ladi.
Haqiqatdan, aks holda 𝑝 biror 𝑞 (1 < 𝑞 < 𝑝) bo’luvchiga ega bo’lib, 𝑝
𝑞
⋀ 𝑎
𝑞
⇒
𝑎 𝑞
va
𝑞 < 𝑝 bo’lar edi. Bu esa 𝑝 ning eng kichik bo’luvchi ekaniga ziddir.
2. Har qanday natural 𝑎 va 𝑝 tub soni yo o’zaro tub, yoki 𝑎 son 𝑝 ga bo’linadi.
3. Agar 𝑎𝑏 ko’paytma biror 𝑝 tub songa bo’linsa, u holda ko’paytuvchilardan
kamida bittasi 𝑝 ga bo’linadi, ya’ni
(∀𝑎, 𝑏𝜖𝑁) (𝑎𝑏 𝑝 ) ⇒ (𝑎 𝑝 ⋁ 𝑏 𝑝).
Misol. 2,3,5,7,11,13 –tub sonlar , 4,6,8,9,10,12 – murakkab sonlar.
Teorema. 𝑎 natural sonning eng kichik tub bo’luvchisi √𝑎 dan katta emas.
Isboti. Faraz qilaylik 𝑝1 tub son 𝑎 ning eng kichik bo’luvchisi bo’lsin. U
holda 𝑎 = 𝑝1 ∙ 𝑎1 bo’lib, 𝑎 ≥ 𝑝1 bo’ladi. Bundan 𝑎 = 𝑝1𝑎1 ≥ 𝑝12 yoki 𝑝1 ≤ √𝑎
Teorema. Tub sonlar to’plami cheksizdir.
Isbot. Faraz qilaylik tub sonlar soni chekli bo’lib, ular o’sish tartibida joylashgan
𝑝1, 𝑝2, … , 𝑝𝑛 ko’rinishdagi tub sonlardan iborat bo’lsin.
𝑄𝑛 = 𝑝1 ∙ 𝑝2 ∙ … ∙ 𝑝𝑛 + 1
sonni olamiz. Bu sonning eng kichik bo’luvchisini 𝑝𝑚 desak, u albatta tub son
bo’ladi (tub sonlarning 1-xossasi) va u 𝑝𝑖 larning birontasiga ham teng bo’lmaydi.
𝑝𝑚 son 𝑝𝑖 (𝑖 = 1̅̅,̅̅𝑛̅̅) tub sonlarning birortasiga ham teng bo’la olmaydi, aks holda
𝑄𝑛 va 𝑝1 ∙ 𝑝2 ∙ … ∙ 𝑝𝑛 larning 𝑝𝑚 ga bo’linishidan 1 ning ham 𝑝𝑚 ga bo’linishi kelib
chiqar edi. Bu esa mumkin emas. Demak, farazimiz noto’g’ri ekan.
𝑄𝑛 tub son bo’lsa, u holda 𝑄𝑛 > 𝑝𝑖 (𝑖 = 1 ̅̅̅,̅𝑛̅) va yangi tub son hosil bo’ladi.
Bu holda ham farazimiz noto’g’ri. Demak, tub sonlarning soni cheksiz, ya’ni tub
sonlar to’plami cheksizdir.