Toskent viloyat davlat pedagogika instituti

Xŏjaligi.    Xŏjaligining  etakchi  tarmoqlaridan  engil  va  oziq  – 
ovqat  sanoati  hisoblanadi.  Engil  sanoatining  rivojlangan  tarmog’i 
tŏqimachilik  va  tikuvchilik  etakchi  tarmoq  hisoblanadi.Tŏqimachilik 
va  tikuvchilik  tarmoqlarida  ishchilarning  ¼  qismi  band  bŏlib  ishlab 
chiqarilgan  mahsulotning  1/5  qismini  beradi.  Og’ir  sanoat  tarmoqlari 
ham 
rivojlanmoqda 
og’ir 
sanoat 
tarmoqlaridan 
energetika 
mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanishida  katta  rol  ŏynaydi.  Energiya 
ishlab  chiqarishda  toshkŏmirning  salmog’i    katta.  Ishlab  chiqarilgan 
energiyaning  ¾  qismi  tŏg’ri  keladi.  Neft  va  tabiiy  gazda  ishlab 
chiqarilayotgan  energiya  1/5.  gidro  va  atom  energiyasiga  5  foizga 
yaqini  tŏg’ri  keladi.  Yirik  GESlar  Satledj  (gidrouzel  Bxakra  – 
Nangal),  Sharavati,  Chambal,  Mahandi.  Domador  shaharlarida 
joylashgan. AES lar ham elektr – energiya ishlab chiqarishda Bombey 
shahri yaqinida Tarapur (1969y). Rana – Pratap – Sagar, Radjastxana 
shtatining  janubida,  Madras  rayonida  Kalpakkam,  dehli  yaqinida 
Narrora elektrostantsiyasi ishga tushirildi. Birinchi ishga tushirilgan 2 
ta  AES  lar  AQSh  va  Kanada  yordamida  qurilgan.  Bombey  yaqinida 
Trombee  shahrida  dunyodagi  yirik  yadro  tadqiqot  markazi  tashkil 
etildi.  Haydarobodda  yadro  yoqilg’ilari  ishlab  chiqarish  majmuasi 
tashkil  etilgan.      Hindiston  neftga  bŏlgan  ehtiyojini  ŏz  nefti  bilan 
qondira  olmaydi.  1983  yili  27  mln.tonna  neft  qazib  olindi.  Bunda 
asosan  chet  davlatlarning  neft  kompaniyalarining  xizmati  katta 
ayniqsa  Amerikaning  “Kalteks”  va  “Esso”  va  Inglizlarning  “Birma 
shell”    kompaniyalarining  roli  katta.  Etishmagan  neft  va  neft 
mahsulotlarini Yaqin Sharq va Rossiyadan keltiradi. 
Qora  metallurgiya  sanoati.    Qora  metallurgiya  sanoati 
zavodlarining 

quvvati  oshirildi.  1984  yili  10,5  mln.tonna  pŏlat  quyildi.  Qora 
metallurgiya  sanoatining  eng  qadimgi  zavodlari  Tata  kontserni 
Jamshedpur  shahrida  Amerika  kapitali  yordamida  qurilgan.  Sobiq 
SSSR yordamida ham yirik qora metallurgiya kombinatlari qurildi va 
ishga tushirildi. Shulardan eng yiriklari Bxilaida boshlang’ich quvvati 
1,3 mln.tonna ega bŏlgan pŏlat quyish keyinchalik 2,5 mln. tonna ŏsdi 
bu  metallurgiya  kombinatlarning  quvvati  7  mln.tonnaga  etkazish 
rejalashtirilgan. 
Mamlakatning 
shimoli 
– 
sharqida 
davlat 
korxonalaridan  Bokarodada  qurildi.  Uning  boshlang’ich  quvvati  1,7 
mln.tonna  pŏlat  quyish  kelajakda  10  mln.  tonnaga  etkazish. 
Mamlakatning  janubida  Vishakxapatnamda  metallurgiya  kombinati 
qurildi  uning  quvvati  3  mln.tonnaga  etdi.  Rangli  metallurgiya 
sanoatida  boksit  asosida  alyuminiy  ishlab  chiqarish  tarmog’i 
rivojlangan.  Og’ir  sanoatda  mashinasozlik  va  metalni  qayta  ishlash 
rivojlanmoqda. Hindiston metal qirqadgan stanoklar, elektro motorlar, 
traktorlar,  teplovozlar,  vagonlar,  kemalar,  avtomobillar,  harbiy 
samolyotlar  va  vertolyotlar  ishlab  chiqarmoqda.  Mashinasozlikning 
yirik  markazlari  Bombey,  Kal’kutta,  Madras,  Xaydarobod  shaharlari 
hisoblanadi.  Hindiston ishlab chiqarayotgan mashinalari bilan ŏzining 
ehtiyojini  qondira  olmaydi  va  chetdan  mashinalar  va  jihozlar  olib 
keladi.  Ximiya  sanoatida  mineral  ŏg’itlar  ishlab  chiqarish  va  qishloq 
xŏjalik  tarmoqlarida  ishlatishga  ixtisoslashgan.Neft  ximiya  ham 
yildan  yilga  ŏsib  bormoqda  mamlakatda  12  ta  neftni  qayta  ishlovchi 
zavodlar  ishlab  turibdi  bularning  quvvati  yiliga  35  mln.  tonna  neftni 
qayta ishlashga qodir. 
Engil  sanoatda  tŏqimachilik  ip  gazlama  va  zig’ir  tolasidan 
mahsulotlar  tayyorlashda  jahonda  oldingi  ŏrinda  turadi.  Yirik  ip 
gazlama  fabrikalari  katta  shaharlarda  mavjud  kŏpchiligi  Bombeyda, 
Ahmadobodda,  Djum  (Zig’ir)  tolasini  ishlovchi  fabrikalar  Kol’kutta 
shahrida  joylashgan.  Oziq-ovaqat  sanoatida  mahsulotlarni  ichki 
bozorga  va  eksportga  choy,  kofe  chiqaradi.  Hindiston  Kino  ishlab 
chiqarishda dunyoda brinchi ŏrinda turadi. 
Qishloq 
xŏjaligi. 
Hindiston 
dehqonchilikda 
qadimdan 
shug’ullanib  kelgan.  Qishloq  xŏjaligida  kŏp  mehnat  sarf  qilinadi. 
Qishloq  xŏjalik  mexanizatsiyasi  etarli  emas,  hamda  mineral  ŏg’itlar 
etishmaydi.  Hindiston  mustaqil  bŏlganidan  keyin  qishloq  xŏjalikda 

qayta  qurish  ishlari  boshlandi.  Yirik  (polizchilik)  er  egalari  tugatildi 
va  erlar  arendatorlarga  hamda  qishloq  xŏjalik  ishchilariga  berildi. 
Ammo  hali  ham  erga  ega  bŏlmagan  dehqon  oilalari  mavjud.  Hozirgi 
kunda  1/5  dehqon  oilasi  erga  ega  emas.  Hindistonda  oziq-ovqat 
muammosi  hali  tŏla  hal  bŏlganicha  yŏq.  Don  mahsulotlari  yaxshi 
yŏlga qŏyilib ŏzining yirik zahirasiga ham ega bŏlib chetdan don olish 
tŏxtatildi. 
Qishloq  xŏjalikning  etakchi  tarmog’i  dehqonchilik.  Qishloq 
xŏjalik  mahsulotlarining  4/5  qismini  dehqonchilik  beradi.  Ekin 
maydoni  140  mln.ga  ni  tashkil  qiladi.  Hindistonda  dehqonchilik  2 
maratoba  1zgi  (xarif)  –  may  oyining  oxiri  iyun  oyining  boshlarida 
ekinlar  ekiladi,  hosilini  sentyabr  va  noyabrda  yig’ishtirib  olinadi. 
Qishgi (Rabi) – ekinlar oktyabr-noyabr oylarida ekiladi, hosilini mart-
aprelda  yig’ishtirib  olinadi.  Kŏpchilik  hosillarni  yozda  musson 
yomg’irlari  vaqtida  yig’ishtiriladi.  Qishki  ekinlar  hosili  kŏp  bŏladi 
ammo  uni  su’niy  sug’orish  orqali  hosildorligi  ortadi.  Hindistonda  70 
mln. (ga) ga yaqin erlar sug’oriladigan erlar. Sug’orish inshoatlarining 
quvvati  etishmasligi  tufayli  kŏp  joylarda  faqat  1  maratoba  ekin 
ekiladi.  Qishloq  xŏjalikni  intensiv  yŏl  bilan  yŏlga  quyish  olib 
borilmoqda.  Ekin  ekiladigan  maydonning  85%i  oziq-ovqat  uchun 
ishlatiladigan ekinlar bilan band. Asosiylaridan sholi, sholi asosan yoz 
davrida  ekiladi.  Ekiladigan  rayonlari  daryolarning  del’talarida  va 
tekisliklarda 
unumdorligi 
 
yuqori 
bŏlgan 
tuproqlarda 
va 
yog’ingarchilik  kŏp  bŏladigan  rayonlarda  2-chi  eng  muhim 
ŏsimligidan bug’doy – qishda ekiladi va sug’oriladi sholi etishtirishda 
Hindiston  dunyoda  birinchi  oldingi  ŏrinlarda  turadi.  57  mln.t. 
dankŏproq  sholi    etishtiriladi.  Bug’doy-  43  mln.t.  Bulardan  tashqari 
makkajŏxori,  arpa,  suli  etishtiradi.  Texnik  ekinlaridan  paxta,  zig’ir, 
choy, shakar qamish va boshqalar. 
Sug’orilmaydigan  Dekan  yassi  tog’larida  qisqa  tolali  paxtalar 
ekiladi.  Sug’oriladigan  erlarda  uzun  tolali  paxta  etishtiriladi. 
Hindiston tamaki, kofe, kakao pal’masi, banan, ananas, mongo, tsitrus 
ekinlari  va  hozirgi  vaqtda  Hindistonda  yangi  ekinlardan  soya,  qand 
lavlagi, kungaboqarlar ekilmoqda. 
Chorvachilikda  jami  mollar  soni  jihatidan    Hindiston  dunyoda 
birinchi ŏrinda turadi. 

1986 yilda 182 mln. bosh qoramol 
60 mln. dan ortiq buyvol 
70 mln.dan ortiq echki 
40  mln.dan  kŏproq  qŏy    mollarning  mahsuldorligi  past.  Chunki 
em-xashak bazasi yaxshi rivojlanmagan. 
Transport.  Hindiston  Osiyoda  boshqa  davlatlarga  nisbatan 
transporti  yaxshi  rivojlangan.  Mamlakat  ichkarisida  asosiy  yuklarni 
temir  yŏl  transportida  tashiladi.  Uning  taxminiy  uzunligi  60  ming. 
km.ga  etadi.  Temir  yŏl  magistrallari asosan  Gang daryosi  vodiysidan 
va  dengiz  bŏyi  qirg’oqlardan  ŏtadi.  Yirik  temir  yŏl  liniyalaridan 
Bombey-Nagpur-Kal’tutta)  yuk  tashishda  2-chi  transport  avtomobil 
transporti uzunligi maxminan 1,5 mln.km. 
Daryo  transporti  unchalik  ahamiyatga  ega  emas.  Chunki 
daryolarning  suv  rejimi  bir  xil  emas  shuning  uchun  quyi  qismda 
rivojlangan.  Chetdan  keltiriladigan  yuklar  asosan  dengiz  transportida 
tashiladi.  Hindiston  dengiz  flotidan  tashqari  chet  el  ya’ni  Buyuk 
Britaniya  floti  muhim  rol  ŏynaydi.  Yirik  portlaridan  Bombey  va 
Kal’kutta  yuklarning  ¾  qismi  shu  shaharlar  orqali  ŏtadi.  Quvur 
transportlari  mamlakatning  g’arbida  va  sharqida  neft  va  gaz  konlari 
mavjud  rayonlarda  rivojlangan.  Havo  transporti  mamlakat  ichida  va 
Xalqaro havo aloqalari rivojlangan. 
Tashqi  iqtisodiy  aloqalari.  Tashqi  savdo  aloqalari  yaxshi 
rivojlangan.  Eksport  qiladigan  mahsulotlari:  zig’ir  va  ip-gazlama, 
choy,  ŏsimlik  yog’i,  charm  va  teri,  qŏlda  yasalgan  buyumlar 
chiqariladi.    Chetdan  esa  tŏqimachilik  anjomlari,  jixozlari,  qishloq 
xŏjalik mashinalari, mashinasozlik mahsulotlari va boshqalar 
Hindiston  tashqi  savdo  sotiq  aloqalarining  yarmidan  kŏprog’i 
rivojlangan kapitalistik mamlakatlar bilan olib boradi. 1-chi navbatda 
AQSh  (tashqi  savdo  oborotining  11%).  Yaponiya  va  FRG  ning 
aloqalari ham ŏsmoqda. Tashqi aloqasining 1/3 qismi rivojlanayotgan 
mamlkatlar bilan olib boradi. Sobiq SSSR bilan ham bor. 
 
 
MAVZU: JANUBIY G’ARBIY OSIYo 
 

MAQSAD:  Janubiy  g’arbiy  Osiyo  regioni  dunyo  siyosiy 
xaritasida  tutgan  ŏrni.  Janubiy  g’arbiy  Osiyo  regionida  17ta  mustaqil 
davlatlar.  Mamlakatlarning  hududi,  iqtisodiy  geografik  ŏrni, 
mamlakatlar 
ŏrtasidagi 
tafovutlarni, 
tabiiy 
resurslar 
bilan 
ta’minlanganlik  darajasini,  aholi  ŏrtasidagi  tafovutlar,  xŏjalik 
tarmoqlarining rivojlanishidagi sabab va oqibatlarini talabalar bilimini 
oshirishda bilim va kŏnikma hosil qilish. 
Metodik  ta’minot:  Dunyo  siyosiy  xaritasi,  atlas,  adabiyotlar, 
namunaviy dastur, ishchi dastur. 
Mavzu rejasi: 
a.  Janubiy g’arbiy Osiyo hududi, chegaralari, iqtisodiy 
geografik ŏrniga tavsif 
b.  Tabiiy sharoiti va resurslari 
c.  Aholisi 
d.  Xŏjaligining shakllanishi va rivojlanishi 
e.  Transporti 
f.  Tashqi iqtisodiy aloqalari  
Maydoni – 6.8 mln.km
2
 
Aholisi – 170 mln. kishi 
Bu  regionda  butun  kapitalistik  dunyoda  joylashgan  neftning  2/3 
qismi  va  gazning  yarmiga  yaqini  joylashgan.  X1X  asrda  janubiy 
g’arbiy  Osiyo  mamlakatlari ustidan  xukumronlik qilish uchun Buyuk 
Britaniya bilan Frantsiya ustida qarama-qarshilik boshlandi. Regionda 
Angliya    1-chi  bŏlib  Adenni  1839  yil  bosib  olgan  va  Britaniyaning 
harbiy  dengiz  bazasiga  aylantirgan.  X1X  asr  oxirlarida  Buyuk 
Britaniya    Arabiston  yarim  orolidagi  va  Fors  qŏltig’idan  va  Kiprni 
ŏzining  mustamlakasiga aylantirdi.  Angliya  davlati  Afg’oniston  bilan 
ham shartnoma tuzdi. Eron ham yarim mustamlaka davlat bŏlib qoldi. 
2-chi  jahon  urushidan  keyin  kapitalistik  davlatlar  ŏzlarining 
mustamlakasidan ajraldi. 
Osmon  Usmoniy  imperiyasi  vujudga  keldi.  Osmon  imperiyasi 
ag’darilgandan keyin 1919 yil  Yemen davlati ozodlikka erishdi. 1962 
yil Monorxiya ag’darib tashlandi va respublika deb e’lon qilindi. 1928 
yili Yemen bilan SSSR ŏrtasida dŏstlik aloqasi va savdo-sotiq bŏyicha 
bitimga  kelishildi.  1932  yili  mustaqil  Saudiya  Arabistoni  qirolligi 
paydo  bŏldi.  (1-chi  jahon  urushigacha  territoriyasining  bir  qismi 

Turkiya  xukumronligi  ostida  bŏlgan).  1923  yil  Turkiyada  Monarxiya 
ag’darilgandan  keyin  janubiy  g’arbiy  Osiyoda  birinchi  burjuayziya 
respublikasi  paydo  bŏldi.  1919  yili  Afg’oniston  xalqi  siyosiy 
mustaqillikka erishdi. 1973 yili Monorxiya tuzumi tugatildi. 1978 yili 
DRA  (ADR)  deb  e’lon  qilindi.  Eronda  ham  yarim  mustamlaka 
tugatildi. 1921 yil Eron-Sovet  bitimiga qŏl qŏyishdi. 1979 yili Eronda 
Monarxiya  regionini  ag’darib  tashlab  Islom  respublikasi  deb  e’lon 
qildi. Suriya 1941 yili nomiga-gina ŏzini olib chiqib ketganidan keyin 
erishdi.  1980  yili  SSSR  bilan  Suriya  ŏrtasida  dŏstlik  va  hamkorlik 
bitimi tuzildi.  
Livan  1943  yili  respublika  deb  e’lon  qilindi.  1946  yili  chet  el 
okupontlar chiqib ketishdi. 1921 yili Iroq qirolligi vujudga keldi. 1932 
yili  Iroq  Angliya  xukumronligidan  nomiga-gina  ozod  bŏldi.  U  erda 
ŏzining  harbiy  bazasini  va  siyosiy  boshqarishni  saqlab  qoldi. 
Imperalizmga va Feodolizmga qarshi revolyutsiya natijasida 1958 yili 
Iroq  respublikasi  bŏldi.  1972  yili  SSSR  Iroq  dŏstlik  shartnomasini 
tuzdi.  1946  yili  Transiardaniya  Monarxiyasi  siyosiy  mustaqillikka 
erishdi.  (1950  yildan  Ioredaniya).  1947  yili  Palestinda  Buyuk 
Britaniya  mandati  cheklandi.  BMTning  bosh  assnatliyasining  qarori 
bilan  bu  erda  2ta  davlat  tuzilishi  kerak  bŏldi.  Ierusalim  shahri 
ma’muriy markaz qilib ajratildi. 1948 yili Evreylar davlati Isroil e’lon 
qilindi.  Palestin  Arab  –  Isroil  urushda  Isroil  davlati  AQShga  va 
xalqaro  Sionizmga  tayanib  Arab  territoriyasining  7  ming  km
2
  gacha 
yarimini  bosib  oldi.  1967  yili  Isroil  qŏshinlari  Suriya,  Iordaniya  va 
Misr davlatlariga xujum qildi va 68 ming km
2
 territoriyani tortib oldi. 
1980  yili  BMT  qaroriga  qarshi  chiqib  Isroil  davlati  Iorusalimni 
poytaxt  qilib  oldi.  Livan  davlatiga  va  Falastin  ozodlik  birlashmasini 
yŏq  qilish  va  Suriya  bilan  aloqasini  yŏq  qilish  maqsadida  urush 
boshladi.  Livan  poytaxti  Bayrutni  bombardimon  qildi  va  Arablarni 
ŏldirdi. Natijada Palastinliklar Sabro va Shomil lagerlariga qochishga 
majbur  bŏldi.  1960  yil  Kipr  orolida  avvalgi  Britaniya  mustamlakasi 
ŏrniga respublika paydo bŏldi. 
60  yillarda  turklar  bilan  Kiprlotning  ŏrtasida  kelishmovchilik 
kelib chiqdi va natijada 1974 yili orolning 40% territoriyasini Turkiya 
bosib oldi. 1983 yili shimolda “Mustaqil davlat” e’lon qilishdi va chet 

el  harbiylarini  chiqib  ketishini  talab  qildi.  1961  yili  Britaniya 
mustamlakasi bŏlgan Kuvayni qirolligi mustaqil deb e’lon qilindi.  
 1967 yili Adenda Britaniya siyosati va  dengiz harbiy kuchlarini 
yŏqotish  uchun  ozodlik  kurashi  va  janubiy  Yemen  respublikasi  deb 
keyinchalik esa Yemen xalq Dalig respublikasi deb nomlandi. 
1970  yili  Omon  sultonligi  tashkil  topdi  shungacha  Britaniya  qŏl 
ostida  bŏlgan  Maskan  sultonligi  va  Omon  imomligi  birlashtirildi. 
1971  yili  bu  regionda  oxirgi  Britaniya  mustamlakasida  bŏlgan 
Baxreyn,  Katar  va  Birlashgan  Arab  Amirligi  davlatlari  ozodlikka 
erishdi.  1980  yili  Eron-Iroq  urushi  sababi    1)  maydon  va  chegara. 2) 
Din (Shia-Sunit) 
№ 
Mamlakatlar 
maydoni 
ming km
2
 
hisobida 
Aholisi 
ming 
kishi 
davlat 
tuzumi 
poytaxti 
1.   
 
 
 
 
 
2.   
 
 
 
 
 
3.   
 
 
 
 
 
4.   
 
 
 
 
 
5.   
 
 
 
 
 
6.   
 
 
 
 
 
7.   
 
 
 
 
 
8.   
 
 
 
 
 
9.   
 
 
 
 
 
10. 
 
 
 
 
 
11. 
 
 
 
 
 
12. 
 
 
 
 
 
13. 
 
 
 
 
 
14. 
 
 
 
 
 
15. 
 
 
 
 
 
16. 
 
 
 
 
 
17. 
 
 
 
 
 
18. 
 
 
 
 
 
 

Tabiiy sharoiti va resurslari. Janubiy g’arbiy Osiyo regionining 
ma’lum  bir  qismi  tog’lar  va  past  tog’lardan  iborat.  Chŏllar  va 
tesikliklardan iborat. 
Qazilma  boyliklari.  Asosiy  boyligi  neft  kŏpgina  konlari 
3000m.dan  3000m.gacha  chuqurlikda  joylashgan.  Gurusyadan  Omon 
davlatigacha  neft  polosasini  (rayonini)  tashkil  qiladi.    Tekshirish 
zonasi  50,8  mlrd.t.  tabiiy  gaz  -22,1  trli  m
3
  Bulardan  tashqari  boshqa 
mineral  resurslar  ham  mavjud.  Qora  va  rangli  metall,  fosforit, 
magnizit,  asbest, kaliy  va  osh  tuzi  va  nodir  metallar.  Janubiy  g’arbiy 
Osiyo regioni iqlimi keskin ŏzgaruvchi. Shimolda – 30
0
 gacha janubda 
ba’zida  +  50
0
  dan  oshadi.  Yumshoq  dengiz  subtropik  iqlimi  Ŏrta  Er 
dengizi, Qora dengiz hamda Kaspiy dengiz bŏylaridagi territoriyalarda 
xukmronlik  qiladi.  Chŏl  va  chala  chŏl  rayonlarida  qish  va  bahor 
oylarida yog’ingarchilik 100-500 mm/yil bŏladi. 
Daryolari  sersuv  daryolar  kam.  Kŏpgina  daryolar  qurib 
qoladigan  daryolar.  Yirik  daryolardan  Tigr  va  Evfrit  va  quyi  oqimi 
Shott-El’-Arab  daryolar  asosan  erlarni  sug’orishda  ishlatiladi.  Ŏlik 
dengiz  kŏli  asosan  tuzga  boy.  Er  osti  suvlaridan  sug’orishda 
foydalaniladi.  Qishloq  xŏjalik  ekinlarining  turli  xili  va  xosildorligi 
yuqoridir.  G’alla,  paxta,  olivka,  tsitrus  ŏsimliklari  ekiladi.  Ba’zi  bir 
davlatlarda  yiliga  3  marta  hosil  olish  mumkin.  Tog’li  va  tog’  oldi 
rayonlarida  yaylov  chorvachiligi  uchun  juda  qulay.  Afg’onistonda 
Qorakŏl qŏyi,  Turkiyada Angor echkisi, Eron, Iroqda gŏsht-jun uchun 
chorva va yilqichilik. Qirg’oq bŏyida baliqchilik rivojlangan. 
Janubiy  g’arbiy  Osiyo  aholisi.  Davlatlar  aholisi  unchalik  kŏp 
emas.  Regionda  aholisi  kŏp  davlatlar  Turkiya,  Eron  (49mln.-  42,5 
mln. kishi)  Aholining kŏpayishi va kamayishiga migratsiya ham ta’sir 
qiladi.  Turkiyadan  aholining  g’arbga  ketishishi  bilan  Saudiya 
Arabistoniga  chet  el  ishchilarining  (neftchi)ning  kelishi.  Isroilga 
Evreylarning  kelishi  va  ------  Regionda  erkaklar  salmog’i  ayollarga 
nisbatan  kŏp.    Turkiya,  Eron,  Iroq,  Afg’onistonda  erkaklar  salmog’i 
51-52%,  Saudiya  Arabiston  va  Quvaytda  55-56%.  Yoshlar  salmog’i 
katta  15  yoshgacha  bŏlgan  aholining  40%ni  tashkil  qiladi.  Ŏrtacha 
umr kŏrish kŏpchilik davlatlarda 45-55 yosh. Kiprda 70 yoshni tashkil 
qiladi.  Bu  regionda  asosan  yirik  3ta  til  gruppasiga  mansub  xalqlar 
yashaydi. 

1) 
Eron  grupasi  (40%  yaqin  aholi)  Forsiylar  (Eronlik) 
Pushtunlar  (Avg’on)  Tojiklar,  Kurdlar,  Beludnen,  Suri, 
Baxreylar, xazarlar va boshqalar. Ba’zi birlar tarqoq xolda 
yashaydi.  Masalan  Kurdlar  1-chi  jahon  urushidan  keyin 
Osmon  imperiyasi  tugatilgandan  keyin  Turkiyaga,  Iroq, 
Eron, Suriyaga. Tojiklar Afg’onistonning shimoliy g’arbiy 
va  Eronning  shimoliy  sharqida  Pushtunlar,  Afg’oniston, 
Pokiston, Eron. 
2) 
Semit  gruppasi  (30%  aholi)  Arablar  bilan  Evreylarni 
birlashtiradi.  Arab  mamlakatlarida  tillari  bir-biridan  farq 
ham qiladi. Siriya, Iroq va Arabiston arablari asosiylaridan 
hisoblanadi. Isroilning dvlat tili Ivrit qadimgi evrey tili. 
3) 
Turk  gruppasiga  10dan  ortiq  xalq  kiradi  (ya’ni  25%  dan 
ortiq  aholi).  Shulardan  eng  kŏpi  Turklar,  Azorboyjonlar 
(Eronning  shimoliy  g’arbida)    Ŏzbeklar  (Afg’oniston 
shimoli)  Turkiylar  (Eron  shimoliy  sharqida).  Ba’zi  bir 
mamlakatlarida    (BAAmir,  Omon)  arablar  Afrikadan 
kelganlar bilan aralashib ketgan. Janubiy g’arbiy Osiyo er 
sharida aholining siyrak joylashgan territoriyalaridan biri. 
Ŏrtacha  zichligi  80  kishi  1  km
2
.  Aholining  90%  dengiz 
bŏylarida,  vodiylarda,  eazislarda  joylashgan.  Chŏl  va 
chala  chŏllarda  1km
2
  ga  1  kishi  ham  tŏg’ri  keladi. 
Urbanizatsiya darajasi janubiy va janubiy sharqiy Osiyoga 
nisbatan  yaxshi  rayon.  Isroil  va  NDRYda  shahar  aholisi 
80%,  Quvayt,  Qashor,  Baxreyida  70%  Afg’oniston  va 
Saudiya  Arabistonida  Ysman  Arab  respublikasida  10-
15%.  Yirik  shaharlar  Texron,  Bog’dod,  Damashq, Bayrut 
va  x.k.  Eng  yirik  Texron  (5,5  mln)  Stambulda  (5  mln),  
Bog’dod (3 mln). 
 Janubiy  g’arbiy  Osiyo  xalq  xŏjaligining  rivojlanishi.  Janubiy 
g’arbiy Osiyo dunyo tsivilizatsiyasining eng qadimgi ŏchog’idan biri. 
Umumiy  bozorga  sanoat  va  qishloq  xŏjalik  mahsulotlarini  etkazib 
beruvchi  vazifasini  bajaradi.  Kapitalistik    dunyoda  yirik  neft 
undiruvchi  va  eksport  qiluvchi  Ierlandiyada  dunyo  ahamiyatiga  ega 
bŏlgan  kaliy  tuziga  ishlov  berish  Turkiya  bŏyicha  dunyoda  oldingi 
ŏrinda  turadi.  Iroqda  tabiiy  oltin  gugurt  va  fosforitning  katta  qismini 

ishlab chiqaradi. Fors qŏltig’i va Qizil dengizda Gavhar (Jemchug va 
koroll)  marjon  undirilmoqda.  Qishloq  xŏjalik  mahsulotlari  tashqariga 
chiqariladi. Afg’oniston-Qorakŏl, Iroq- xurmo, Turkiya-Izlom---------- 
Eron-bodom,  Yemen  Arab  respublikasi  kofe,  fors-  gilamlari,  Suriya 
va Livan trikotaj buyumlari va x.k. 
Janubiy  g’arbiy  Osiyo  mamlakatlarida  zamonaviy  sanoat 
tarmoqlari metallurgiya, mashinasozlik, ximiya, neftni qayta ishlovchi 
rivojlanadi.  XX  asrlarda  neftni  undirish  xalqaro  ahamiyatga  ega 
bŏladi. 1909 yil Anglo-Fors, 1985 yili Anglo-Eron neft kompaniyalari 
regionida  neft  vasvasasini  boshladi.  Ikkinchi  jahon  urushidan  keyin 
AQShning kapitali tez ŏsdi. AQShning neft platsdarimi bŏlib Saudiya 
Arabistonni  va Eron  xizmat  qildi.  2-chi  jahon  urushidan  keyin  milliy 
ozodlik  xarakatlaridan  keyin  kŏp  mamlakatlar  milliy  tabiiy 
resurslarini ŏzlari boshqarish xuquqiga ega bŏldi. 1960 yili OPEK neft 
eksport  qiluvchilar  Aljir,Veneuele,  Gobon,  Indoneziya,  Iroq,  Eron 
Qator, Quvayt, Liviya, Nigeriya, BAA, Saudiya Arabiston, Ekvatorlar 
kirishdi. 
Neft  g’arbiy  Evropa  AQSh  va  Yaponiyaga  eksport  qilindi. 
Birqancha  neft  eksport  qiluvchi  mamlakatlar  xalqaro  moliya 
markaziga aylandi. Quvayt, Baxreyn, BAA (Abu-Dabi) 
Neftga  ishlov  berish  hamma  davlatlarda  ayniqsa  Saudiya 
Arabistoni,  Eron,  Iroq,  Quvayt  va  BAA  regionida  undirilayotgan 
neftning 90% ini tashkil qiladi. 
Neftni  qayta  ishlovchi  sanoati  neftni  undirishga  nisbatan  kam 
rivojlangan. 1983 yili 44ta zavod quvvati 200mln.t.eng yirigi Abadan 
(Eron 30 mln.t) Ras-Tanuru (Saud.Arabiston 20 mln.t) Aden (NDRY 
10mln.t)  neftni  undirish  yiliga  1  mlrd.t.dan  ortiq.  Regionda  transport 
tuguni dengiz  transporti  Atlantika  va  Hind  okeani,  Troiskonchinontal 
quruqlik  va  havo  kommunikatsiyasi  rivojlangan.  Xalqaro  dengiz 
flotida  Ormuz,  Bosfor,  Dardonell  tŏg’ozlari  katta  ahamiyatga  ega. 
Yirik  tarmoqlar  Stambul,  Izmir,  Beyrut,  Xayfa,  Aden.  Quruqlik  yŏli 
temir  yŏl.  Gomburg  (GFR)  Boera  Iroq.  Xalqaro  havo  aloqasiga 
Beyrut, Damashq,  Anqara, Texron, Qabul aeroportlari xizmat qiladi. 
Trubo quvurlar juda zich. 
Turkiya maydoni  770 ming km
2
 (1997y) Aholisi 63,7 mln. kishi 
(1997y)  Osiyo  Evropada  joylashgan.  --------  Dengizi  va  Bosfor, 

Dardanell  bug’ozlari  orqali  ajralib  turadi.  Sobiq  SSSR,  Bolgariya, 
Suriya, Iroq, Gretsiya, Eron bilan chegaradosh.  
Rel’ef. Turkiya tog’li ŏlka g’arbida kichik osiyo tog’ligi (ŏrtacha 
balandligi  1000m)  ŏrta  qismida  qadimgi  tektonik  yadro  Anatomiya 
past tog’ligi. Sharqida tarqoq Armon tog’ligi. SSSR bilan chegarasida 
katta  Arorat  (Turkcha  Agri-dog  5165m).  Shiomlda  Pontiyskaya 
(shimoliy Anotomiy) Tavr tog’ sistemasi (ŏrtacha balandligi 1,5 ming 
m)  
Qazilma  boyliklari  turli  xil  lekin  zapasga  boy  emas.  Tavr 
tog’idagi  Xrom  rudasi  mamlakatning  asosiy  boyligi  hisoblanadi. 
Zapasi  bŏyicha  Turkiya  kapitalistik  davlatlar  ŏrtasida  oldingi  ŏrinda 
turadi. Tosh kŏmir, qŏng’ir kŏmir, mis va marganets rudalari, boksitga 
ega.  
Iqlimi.  Asosan  qurg’oqchil  yozda  sharq  Anotonmiyada      t  -ra 
+30
0
 qishda -30
0
. ŏrtacha yog’in 700 mm. qora dengiz bŏylarida 3000 
mm.gacha    yog’in  yog’adi.  Markaziy  Anatomiyada  yozda  200-400 
mm/yiliga. 
Ichki  suvlari.  Dajela  va  Frot  daryolari  Turkiyadan  boshlanadi. 
Kŏllar kŏp tog’da liktatik kŏllar Van kŏli. Tuz kŏli va boshqalar. 
Tuprog’i  va  ŏsimlik  qoplami.  Tuprog’i  dehqonchilikda  kam 
foydalaniladigan  markaziy  Anotomiyadagi  dasht  yaylov  sifatida 
foydalanadi.  Tog’  va  tog’  oldi  rayonlarida keng  bargli  ŏrmonlar  buk, 
dub,  chinor,  bog’lar,  uzumlar  tepa  qismlarida  igna  bargli  ŏrmonlar 
undan tepada al’p ŏtloqlari. 
Aholisi. 50,6 mln. kishi Tabiiy ŏsish yuqori 2,6% ni tug’ilish 40-
50 kishi ŏlish 13-15 kishi (1000 ming). erkaklar 50,5. 20 ga yaqin xalq 
yashaydi.  90%  Turklar,  Turk  tili.  Davlat.  Alfavit  –lotin.  Sharqda 
Kurdlar  (4  mln.k)  Arablar  (700  ming)    janubda  va  shimoliy  sharqda 
rayonlarda  1-chi  jahon  urushigacha  Turkiyada  2,5  mln.  Armyanlar 
yashagan.  1915-1922  yillari  Turkiyada  armyanlarni  xaydash  va 
ŏldirish  boshlandi.  Natijada  1,5  mln.  armyanlar  ŏldirildi.  Hozir  100 
ming.ga yaqin yashaydi. Dini – Islom-Sunnat oqimiga mansub ŏrtacha 
zichligi  –  55  kishi  1km
2
  Dungiz  bŏylari  zich  (100  kishi  1  km
2
) 
Sharqida  va  janubiy  rayonlarida  kŏchmanchilar.  Shahar  aholisi  45%, 
5ta shaharda aholisi 1 mln.dan ortiq. Stambul,  Izmir, Adona, Anqara, 
Burso. 

Davlat  tuzimi.  Turkiya  respublika  1982  yili  konstituttsiyaga 
Davlat  arbobi  –Prezident.  1952  yildan  NATO  ga  a’zo.  1959  yildan 
AQSh bilan harbiy sohada  bazalar joylashtirishda bitim tuzilgan. 
Sanoati.  Metallurgiya,  neftni  qayta  ishlash,  elektro  stantsiya, 
transport.  Engil  sanoat  ham  rivojlangan.  Tŏqimachilik  Kayseri  va 
Nazilli  shaharlarida  rivojlangan.  Metallurgiya  kombinati  tŏla  tsiklga 
ega  bŏlgan  Karabyuk  va  Ereglida  pŏlat  quyuvchi  zavodlar. 
Iskanderunda  metal  zavodining  birinchi  bloki  tugatilib  2  chi  bloki 
boshlandi.  Quvvati 2  mln.t. pŏlat  quyish  yiliga  Xrom  (500 ming  t/yil 
eksport) mis va margenets. 
Mashinasozlikda    vagon  qurish,  avtopulaktor  va  avia  yig’ish, 
kemasozlik, qishloq xŏjalik mashinalari radiotexnika va boshqalar. 
Ximiya  sanoatida  neft  ximiya  asosiy  ŏrinni  egalladi.  Eng  yirigi 
SSSR  yordamida  izmirda  zavod  quriladi.  Qishloq  xŏjalik  ekstensiv 
yŏl  bilan  chishlab  chiqarish  60%  iqtisodiy  aktiv  aholi  band.  Eston 
bug’doy-  arpa  ekiladi.  Texnik  ŏsimligi  tabak  (tamaki)  su’niy 
sug’oriladi.  
Chorvachilik  qishloq  xŏjalikning  asosiy  tarmog’i  qŏychilik  (50 
mln. bosh echki 19 mln. qora mol 16 mln.dan ortiq) 
Transport.  Temir  yŏl  (8,2  ming  km)  ichki  yuklar  Avtotransport 
(55000km)  dengiz  transporti  yirik  transportlaridan  Stambul,  Izmir, 
Samsun,  Anqara,  Izmir)  tashqi  aloqasi  EES  va  AQSh  Iqtisodiy 
rayonlari 3ta bŏlib shulardan: 1. G’arbiy rivojlangan. 2. Markaziy.  3. 
Sharqiy rayonlari