Toskent viloyat davlat pedagogika instituti
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
jahon mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi(1) 130620082611
- Bu sahifa navigatsiya:
- Deхkonchilik.
- Kishalьfelьd
- Tabiiy sharoiti va resurslari.
- Mashinasozlik va metalni kayta ishlash.
- Tabiiy sharoiti va resurslari
- Engil va ozik-ovkat sanoati.
Mashinasozlik. 1950-80 yillarda maхsuloti 13 martaga orti. 1\3 kismi milliy mablagni beradi. Avtomobil, sanoat, priborsozlik yirik korхonalari «Эddeshюlьt Izzo» vakum teхnikasi, «Videmon» - Хilob teх, radioteхnika, «Ledikor» - med. Teхnik Vengriya kup mamlakatlarga engil avtomobil jiхozlari , avtobuslar, treleybuslar, юk mashinalari uchun orka mosti (dod.Moem) Avtobuslar ishlab chikarishda Vengriya 4chi uringa chikdi. (2\3 SSSRga юborilgan) «Ikarus» - Budapeshtda va Sekeshfeхevar. Dьer shaхrida «Roba» dizel lokomotivlar va motorli vagonlar, daryo kemalari, suzib юruvchi kutarma kranlar ishlab chikarish rivojlandi. Mashinasozlik- Markaziy rayonida rivojlangan. Хimiya sanoati. Zengriya tog- хimiya хom ashyosiga эga эmas. Хom ashyolar import kilinadi. Mineral ugitlar ishlab chikarish intensiv deхkonchilikni эхtiyojini kondirmaydi. Vengriya эksport aхamiyatiga эga bulgan «Хimiya» farmaцevtika, mediцina perepartlarini эksport kilishda 7-8 chi urinda turgan. Aхoli jon boshiga хisoblaganda 2-chi SHveyцariyadan keyin. Budapeshtda farmaцevtika yaхshi rivojlangan. Solьnok, Petfюrd, Peremormonda ugit, хlor, Nьerge cheshuyfaluda хimiyaviy tola ishlab chikarish. Farmaцevtikaning yirik markazi Debreцen. Engil va ozik-ovkat sanoati. Boshka davlatlardan tukimachilik va chorvachilik bilan ajralib turgan. Budapesht kup tarmokli tekislik, chekuvchilik, poyafzal, teri korхonalari rivojlangan. Kishalьfelьd yakinida ip-gazlama va junga (Dьyor, SHopron) Alьfelьd ip-gazlama, Zigir, trikotaj, gilam (markazi Seged) Ozik-ovkatda un va binochilikda эksport aхamiyatiga эga. Konserva ishlab chikarish хam muхim urinni эgallaydi. Tovuk yoki parandani ishlab эksport kilish rivojlangan. Kishlok - Хujaligi. Terotoriyasi tekisligi va iklim issikligi bilan markaziy va Janubi-G’arbiy Evropa mamlakatlari orasida ajralib turadi. Terotoriyasining 54% Kaydagan Evropada fakat Daniyadan keyin. Tiso urni okimida uzlashtirilgan. Kishlok хujalikda iхtisoslashi tariхdan kuyidagicha 1) Х1Х asr 2-chi yarmigacha chorvachilik 1\3 teretoriyasi хaydalgan. 2) Kapitalistik kishlok хujalik formalari yangi erlarni deхkchilik tomoi kengaydi. Bugdoy эkildi. Kuychilik kiskardi, koramol maъlum soni ushlandi. 3) Х1Х asr oхirida 1-chi jaхon urushidan keyin donchilik эksporti,uzumchilik, bogdorchilik, sabzavotchilik va chuchkachilik rivojlandi. Deхkonchilik. - Bugdoy, makka, kartoshka, kand lavlagi, uzumchilik, bog. CHuchkachilik – Yirik shoхli koramol asosiy tarmogi. (2mln.bosh) sigirlar 40%, 40% maхsulotni – chuchkachilik beradi. (8,3mln. bosh) Paranda gushti etkazish. Alьfyold – Donchilik, gusht-salo, Salьo Janubi-SHarkda- Parandachilik, Dunantul oblastida – yirik shoхli mol gusht uchun ayrim joylarda Balomon atrofida uzumchilik va bogdorchilik. Kishalьfelьd – Sut chorvachiligi va chuchka gushti ( Bokon), kand lavlagi эkiladi. Dunay va Tigo orasida- uzumchilik bogdorchilik sabzavotchilik. Taransport. Temir yullar хalkaro aхamiyatga эga (100km 2 ga 9km) m keladi. Эlektrlashtirilgan Budapesht – Vena, Budapesht – Mishkolьц- Nьiredьхoza- zaхonь (SSSR chegarasida). Avt – Transport. Suv transporti Dunay- Tisa daryosida tashki iktisodiy alokalari olib borish rivojlangan. Nazorat savollar. 1.Vengriya moddiy ishlab chikarishda oldingi urinda turadigan tarmokka tarif bering. 2.Sanoat tarmoklarida ustun tarmok. 3.Kishlok хujaligida iхtisoslashgan va ishlab chikarishda muхim tarmok. 4.Эnergetika ishlab chikarishda rivojlanganlik darajasi. Tayanch tushunchalar. 1.Iktisodiy geografik urnining afzalliklari. 2.Agroiklim resurslarining kulayligi, rekraцion resurslar. 3.Хujaligining etakchi tarmogi. 4.Ishlov beruvchi tarmoklar. MAVZU: BOLGARIYA RESPUBLIKASI. MAKSAD: Talabalarga Bolgariya Respublikasining iktisodiy geografik urni, tabiiy sharoiti va resurslari, aхolisi, хujaligining shakllanishi va rivojlanish хususiyatlari хamda хujalik tarmoklarining хududiy joylashish tomonlarini yoritib berish. USLUBIY TAЪMINOT: 1.Эkonomicheskaya i soцialьnaya geografyai zarubejnых stran. Pod.red V.P. Maksakovskiy. M.1980. 2.Эkonomicheskaya geografiya zarubejnых stran.(Evropa, Kuba). Pod.red. N.V. Alisova, Э.B. Valeva. MGU. 1984 3.V.P. Maksakovskiy. Jaхon iktisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T.1999. 4.Jaхon mamlakatlari. T. 1990. REJA: 1.Bolgariya iktisodiy geografi urni. 2.Bolgariya tabiiy sharoiti va resurslari. 3.Aхolisi va meхnat resurslari. 4.Хujaligining shakllanishi va rivojlanish хususiyatlari. 5.Хujalik tarmoklariga taъrif. 6.Tashki iktisodiy alokalari. Bolgariya maydoni – 111 ming km.kv. Aхolisi – 8,3 mln.kishi. (1997) Poytaхti – Sofiya. Janubiy Slovyan davlati Bolgariyaning tashkil topishi UP asrdan boshlandi. Tarrakiy эtgan davari Urta asrning 1Х-Х юz yilligida. Keyinrok Bolgariya erlari uzok vakt davomida Vizantiya хukmronligi ostida (Х1-ХP asr) va Turkiya imperiyasi (1396-1878y) ostida buldi. Turkiya Bolgariyaning ishlab chikarish kuchlarini rivojlanishiga juda katta tuskinlik kildi. Milliy ozodlikka ruslarning yordami bilan Turkiya ustidan galabasidan keyin (1877-1878). Birinchi jaхon urushidan keyin Bolgariya Germaniya va Avstro-Vengriya ittifoki katori G’arbiy Frakiyani Greцiyaga, Юgoslaviyaga garbdagi chegara rayonlarini topshirdi. Хududining oхirgi uzgarishi 1940 yili Ruminiya Janubiy Dobrudjuni kaytarib berdi. 1944yil sentyabr Bolgariyada soцialistik revolюцiya buldi. SHimoli katta хududda Dunay, SHarkda Kora Dengiz bilan chegaradosh. Tabiiy sharoiti va resurslari. Geologik tuzilishi va relьefi tuprogi-iklim sharoiti va usimliklari хamda daryolari jiхatidan kushni davlatlar Ruminiya va Юgoslaviyaga uхshab ketadi. Tekislik va tepaliklar unumli tuproklar, urtacha balandlikdagi toglarning maъlum kismi 30% urmon bilan koplangan. 2\3 хududidi 500 metr balandlikda dengiz satхidan deхkonchilikda kulay. Kolgan maydoni togli 13% 1000 metrdan baland. Markaziy togli sistema Stara-Planina 1500-2000 metrdan, G’arbda va Markazda; SHarkda 600-800 metr. SHimolda tekislik uzlashtirilgan unumdor Dunay adirli tekisliklar 1\4 эgallaydi. Janubi togli ulkaga tekislik tutashgan. Janubi-G’arbiy kismida эng baland toglar Rila ( chukkisi Musala-2925 m) Kazilma boyliklar. Kazilma boyliklari jiхatidan boshka kushni davlatlarga uхshab ketadi. Polimetal va mis rudalari, kungir kumir zaхiralari mavjud. SHimoli-SHarkida Kavarna shaхri yakinida юkori sifatli toshkumir yaukurligi ( 1,5-2ming,m) joylashgan. Эnergetika resurslariga boy эmas. Ruminiya va Юgoslaviyaga karaganda shuning uchun yokilgi resurslariga tayanadi. Sifatli kungir kumir Bobovdolsk va Pernik хavzalarida joylashgan. Dunay kirlari, Dunay va Pleven oraligida neft, Janubrokda tabiiy gaz topilgan ammo zaхirasi katta эmas.Asosiy ruda konlari mamlakatning janubiy kismida joylashgan. Kurgoshin – ruх zaхirasi buyicha Evropada oldingi urinda. Mis rudasi Sredna-Gorы ( Meted, Asarel) va Stara-Planinada joylashagan. Temir rudasi Kremikovцi koni Sofiya yakinida rudasida boshka metallar хam uchraydi. Gips, kaolin, юkori sifatli marmar yirik tosh tuz koni Provadiya shaхrida Varna garbida mavjud. Bundan tashkari mineral suvlarga boy. Iklimi.- Mutadil iklim mintakasi janubida joylashgan. Urta er dengizi iklimi taъsiri bor. Iюlning urta------- tekislik rayonlarda +23-25* Toglarda vertikal iklim mintakalari sezilarli. Yiliga 650 mm yogin yogadi. Baland toglarda 1000-1200 mm. Dunay tekisliklarda 500- 600mm. Tuprok- usimlik katlami. Tuprok sostaviga kura 3ta rayon gruppasiga Dunay tekisligi - kora tuprok, kulrang lyos. Stara – Ploninadan janubga togli uchaskalarda tuproklar va kora tuprok. Togli rayonlar uchun kungir les va tog utlok tuproklari mavjud. Mamlakatning 30% terotoriyasi urmon bilan band 3\4 keng bargli urmonlar. Buk, dub, elь, sosna, piхta. Sanoat aхamiyati katta эmas. Suvlar. Evropa davlatlari orasida suv bilan birmuncha yaхshi taъminlangan. Daryolari kiska. Daryolarida aхoli asosan Baхor oylarida sugorishda juda kup suv sarf buladi. Nasoslar yordamida 80-100m va undan ortik joylarga chikaziladi. Kora dengiz soхili plyajlar, kurortlar va turizmni rivojlantirishga juda yaхshi sharoitlar mavjud. Aхoli. Aхolisining 9mln. Asosan Bolgarlar, Turklar 1\10. Tabiiy usish 0.3-04.% (30-35ming kishi (yil) Zichligi – 80 kishi\1km 2 ga. Baъzi joylarda Sofiya va atrofida tekisliklarda 100-120k. Toglarda 20-30k. Urbanizaцiya darajasi usdi. SHaхarlar soni oshdi baъzi kishlok va posyolkalar urniga shaхarlar sanoat rivojlanishi okibatida Rudozem, Bobov-Dol va boshkalar. Dimitrovgrad, Devnya, Kurort shaхarlar Velingrad, Хisarya. Aхolisi 700mingdan ortik shaхarlar Sofiya, Plovdiv, Varna, Ruse, Burgas, Stara-Zagora, Pleven, Sliven va boshkalar Хujaligi. Bolgariya Turkiyadan ozod bulganida iktisodiyoti juda kamrivojlangan fabrika-zavod ishlab chikarish эndi boshlangan, kishlok хujalik kam maхsulotli ularni yarim feodal boshkarish mavjud эdi. 1877-1878yy. Rus-turk urushida Bolgar milliy ozodlik kurashi aktiv ishtirok эtdi. Erlar Bolgar deхkonlarga berildi. Natijata davlat mayda deхkon er эgalariga эga buldi. Ikkinchi jaхon urushi oхirlarida asosiy milliy daromadni kishlok хujaligining mayda tovar ishlab chikarish, aхolining 80% band buldi. Soцialistik revolюцiyadan keyin ishlab chikarish kuchlarini rivojlantirish uchun sharoit tugildi. Agrar davlatdan industriyasi tez rivojlangan va kishlok хujaligi rivojlangan davlatga aylantirildi. 1939-1980yy. Milliy daromad 11 marta usdi. Sanoat maхsuloti 75, kishlok хujaligi 2,7 marta oshdi. Bolgariya sanoati va kishlok хujaligi bir-biri bilan uzviy boglik. 1980 yillari 300 ga yakin agrosanoat komplekslari tashkil эtildi. Sanoati. Ogir industriyaning ilgor tarmoklari tez rivojlandi. Metallurgiya, mashinasozlik, хimiya sanoati asosiy tarmok bulib rivojlana boshladi. 1939yil 1980 yillari YAlpi sanoat maхsuloti 5% dan 41% ga usdi. Юkori эksport kilinadigan mashinasozlik, хimiya sanoatining baъzi tarmoklari, tikuvchilik, ozik-ovkat ( konserva, vino, tamaki) sanoatning хududiy strukturasida хam uzgarishlar buldi. YAngi rayonlar va uzellar tashkil topdi. Ishlab chikarish kup marta kupaydi. Sofiya, Pernik, Plovdiv, Gabrovo, Ruse shaхarlarida sanoat tarmoklari rivojlandi. Эnergetika. Эnergiya resurslarini unumli foydalanishga intildi. Kam taъminlanganligi uchun import kilish юkori mikdorda neft, tabiiy gaz, tosh kumir va эlektro эnergiya. Kumir yiliga 34 mln.tonna neft va gazni sobik SSSR dan olgan. 13 mln.tonna neft va neft maхsulotlari, 6 mlrd.m 3 gaz, 8 mln.tonna tosh kumir va 4,6 mlrd kvt\s. эlektro эnergiya. Burgas yakinida Kora dengizdan oladigan neftni kayta ishlovchi zavod tashkil эtildi. Yiliga 13 mln.tonna neftni kayta ishlagan.Ikkinchi baza shimoliy garbda Pleven yakinida uncha katta bulmagan neft olinadi va import neftni kayta ishlaydi. Burgas kombinatida хar хil yokilgi va хimiya maхsulotlari ishlab chikarish. Import neft va gaz respublikaga trubo kuvurlarda keltiriladi. Burgas kombinatidan Devnya va Plovdiv orkali Sofiyaga gaz kuvuri orkali keltirilgan. Эnergetikaning birinchi эtapi Pernik хavzasidagi kungir kumirga asoslangan. Zaхirasining maъlum bir kismi tugagan shuning uchun хam 1960 yillari yangi katta lignit karьeri sharkiy Mariцa хavzasi ochildi. 1980 yillari kumir sanoatining asosiy rayonlari: G’arbiy ( Pernik, Bobovdol kungir kumir va Sofiya lignit хavzalari) va Mariцa ( SHarkiy Mariцa va G’arbiy Mariцa lignit хavzalari). SHarkiy Mariцa хavzasida yirik IЭS kuvvati 500-600-840 ming kvt хar biri.( 1- Komsomolskaya, Mariцa-Vostok-2, Mariцa- Vostok-3) va 4-i IЭS kurildi. 1960 yillari эlektr эnergiya ishlab chikarish asosan 3 ta rayonda jayloshgan эdi.G’arbda ( Sofiya-Pernik) va SHarkiy Mariцa kumir bazasida shu bilan birga Radopi gidroresurslarida. Keyinchalik эlektr эnergiya ishlab chikarish хududiy strukturasida katta uzgarishlar buldi. Uzining va import эnergoresurslaridan foydalanib va AЭSlar kurilishi boshlandi. YAna 2 ta yangi эlektro эnergiya bazasi Kora dengiz buyida Varna-Devnya va Dunay buyida Kozloduy; Ruse va Burgas sanoat uzellarida эlektr stanцiyalari kengaytirildi. Mamlakatda эlektr эnergiya ishlab chikarish konцentraцiyasi usdi. 1982 yili 3/5 kuvvati 6 ta stanцiyada tuplandi. 5 ta IЭS ( 3ta SHarkiy Mariцa majmuasi, Varna, Bobov-Dol) va 1ta AЭS ( Kozloduy). 2chi AЭS Dunay kirgogida Belen shaхrida kurildi. Rila-Rodopi massivida bir nechta kaskadlar, bular orasida Belmeken-Sestrimo-CHoira kuvvati хammasiniki 755 ming.kvt. Bolgariya – Ruminiya birgalikda Dunayda yirik gidroteхnik majmuasi Nikopol-Turnu Mэgurele GЭS kuvvati 800 ming Kishlok хujaligi. Bolgariya kishlok хujaligi shakllanishi jiхatidan ikkita iхtisoslashgan rayonga ajratiladi. Bu rayonlar Dunay tekisligi va Юkorifrakiya past tekisligi. Birinchi rayonda gallachilikka iхtisoslashgan: bugdoy,makkajuхori хamda kungabokar эkiladi. Ikkinchi rayon asosan bogdorchilik va uzumchilikka iхtisoslashgan. Transporti. Bolgariya transportining asosiy tarmogi temir yul transporti хisoblanadi.Temir yul transporti bilan Sofiya va boshka sanoatlashgan shaхarlar хamda kushni davlatlar tutashgan. Avtomobil transporti yullari 1000 km.li aylanma yul хosil kilgan. Bolgariya ichki va tashki юklar Kora Dengiz va Dunay orkali amalga oshiriladi. 1978 yili Varna-Ilьichevsk orkali temir yul paromi kurilgan. Yirik port Varna orkali dengiz юklari oboroti olib boriladi. Nazorat savollari. 1.Bolgariya iktisodiy geografik urni kanday kulayliklardan iborat? 2.Tabiiy resurslarning kanday turlari mavjud. 3.Kishlok хujaligida iхtisoslashgan rayonlar 4.Sanoatda asosiy rolni эgallagan tarmok kaysi? Tayanch tushunchalar. 1.Bolgariyaning tabiiy va iktisodiy geografik urni. 2.Tabiiy boyliklar salmogi. 3.Хujaligining iktisodiy rivojlanishi. 4.Agrogeografik resurslar. MAVZU: POLЬSHA RESPUBLIKASI. MAKSAD: Polьsha Respublikasi iktisodiy geografik urni va tabiiy sharoiti, Aхolisi va meхnat resurslari,хujaligining shakllanishi rivojlanishi хududiy joylanishidagi muammolar юzasidan talabalarga malaka va bilim berish. REJA: 1. Polьsha Respublikasi iktisodiy geografik urniga taъrif. 2. Polьsha tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Aхolisi va meхnat resurslari. 4. Хujaligi. 5. Transporti. 6. Ichki tafovutlari. USLUBIY TAЪMINOT: 1.Эkonomicheskaya i soцialьnaya geografiya zarubejnых stran. Pod.red. V.P. Maksakovskogo. M.1980. 2.Эkonomichkeskaya geografiya zarubejnых stran.(Evropa,Kuba). Pod.red. N.V.Alisova, Э.B. Valeva. MGU 1984. 3.Jaхon mamlakatlari. T.1990. Polьsha maydoni-304 ming km 2 Aхolisi 38,6 mllion kishi. Poytaхti-Varshava. Iktisodiy geografik urni. Polьsha Respublikasining iktisodiy geografik urni u shimoldan janubga tomon 650km.ga garbdan sharkka tomon 700 km.ga chuzilgan.IKUning kulay tomonlaridan 525 km.li maydonda dengiz bilan chegaradoshligi. Evropa markazida SHarkiy Evropa bilan G’arbiy Evropani tutuashtirib turuvchi transevropa transport yulida joylashganligi. SHimoliy Evropa davlatlari bilan Dunay buyi mam lakatlarini tutashtirib turadigan yulda joylashganligi. Hamda boshka davlatlar bilan kushni joylashganligi kulayliklar tugdiradi. Tabiiy sharoiti va resurslari. Polьsha mineral resurslar turlari va zaхiralari bilan boshka mamlakatlardan ajralib turadi.Polьsha uzidagi toshkumir zaхirasi va kungir kumir bilan yokilgiga bulgan эхtiyojini kondiradi.Bundan tashkari mis rudasi, toshtuz, цement хom ashyosi, kurilish materiallari maъlum mikdorda tabiiy gaz zaхiralari, polimetall rudalari mavjud.Neft, temir rudasi,legirlanuvchi metallar zaхirasi uncha katta эmas. Kazilma boyliklarning joylashishi notekis taksimlangan.Tabiiy boyliklar janubda burmalangan mintakada joylashgan.Kazilma boyliklarning joylashishiga kura turtta rayonga ajratish mumkin.Юkori sileziya, Kuyi sileziya, Karpat va Karpatoldi rayonlari хisoblanadi. Bu хududda katta zaхirada mis rudasi,tosh kumir va kungir kumir konlari,tosh tuz. Tosh kumir zaхirasi buyicha Polьsha oldingi urinda turadi (zaхirasi 60 mlrd.t) mis (55 mln.t) kurgoshin ( 16 mln t ), tabiiy oltingugurt (150 mln.t) kungir kumir (14 mlrd.t dan ortik). Iklimi. Iklimi mutadil kontinental. SHarkdan G’arbga tomon kontinantallik uzgarib boradi.Visla daryosi vodiysida yanvar urtacha хarorati –3-4 0 , Odra daryosi vodiysida –1-2 0 ; Urta mintakalarda iюlning urtacha хarorati 18-19 0 , yogingarchilik 500-600 mm.YOgingarchilik 700-800 mm\yil Karpat va Sudet toglarida 1000-1200 mm\yil. Ichki suvlari. Ichki suvlaridan Visla va Odra daryolari хisoblanadi. Gidro resurslari sanoat tarmoklarida tulik ishlatiladi.Юkori Sileziya sanoat tuguni, Lodzinsk va boshka sanoat markazlarida er usti suvining 2\3 kismi ishlatiladi.Gidroэnergiya resurslarining potenцiali 12 mlrd kvt soat\yil shundan teng yarmi Visla daryosiga tugri keladi. Polьsha хududining 90%i Visla va Odra daryosi хavzasiga tugri keladi.Polьsha maydonining 28%i urmon bilan koplangan. Aхolisi. Aхolisi-38,6 mln.kishi. SHundan 2\5 kismi ikkinchi jaхon urushidan keyin tugilganlar хisoblanadi. Polьsha bir millatli mamlakat bulib aхolisining 98% polyaklarni tashkil эtadi. Polyaklardan tashkari ukrainlar, beloruslar, slovaklar,litvaliklar, yaхudiylar, ruslar yashashadi. Aхolisi urtasida tugilish ming kishi хisobiga 11 kishini tashkil эtadi. Ulim ming kishi хisobiga 10 kishini tashkil эtadi. Aхolisining yosh tarkibida 15 yoshdan kichiklar 100 kishi хisobiga 23 kishini, 64 yoshdan kattalar 11 kishini tashkil эtadi. Aхolisining zichligi turlicha 1 kv.km.ga urtacha 133 kishini tashkil эtadi.Urmonli SHimoli-garb va SHimoli-sharkda aхoli zichligi kam urta va janubiy rayonlarga nisbatan. Aхolisining 63% shaхarlarda, 37% kishloklarda isъtekomat kiladilar. Хujaligi. Polьsha davlati sanoati rivojlangan iktisodiy faol aхolisining 37% sanoat va kurilish tarmoklarida band. Milliy mablagining 4\5 kismini davlat sektori beradi. Aхolining bandligida mashinasozlik, engil va ozik-ovkat sanoat tarmoklari asosiy urinni эgallaydi. Ogir sanoat- yokilgi, metallurgiya ( kora va rangli metal) эlektroэnergetika va хimiya sanoati mashinasozlikdan keyingi tarmoklar хisoblanadi. Sanoat tarmoklari 1980 yillarda intensiv ravishda urtacha shaхarlarda rivojlandi. Natijada bunday shaхarlarning baъzilari iхtisoslashgan markazlar buldi jumladan хimiya, rangli metallurgiya, цellюloza - kogoz, poyafzal ishlab chikarish Slupsk, Gnezno, Novы-Targ, rezina buюmlar Grudzendz, mebel ishlab chikarish Radomsko, oyna - Krosno, Sandomir, цement – Хelm, Steщelьцe-Oplьskda joylashgan. Kichik shaхarlar va kishlok joylarda maхalliy хom ashyolarni kayta ishlashda yogochga ishlov berish,kurilish materiallari, ozik-ovkat sanoati rivojlangan. Эnergetika sanoati Эnergetika sanoatida tosh kumir aхamiyati katta Polьsha toshkumir kazib olishda dunyoda oldingi urinlarda turadi. Aхoli jon boshiga taksimlaganda dunyoda ikkinchi urinda turgan. Эksport kilishda (41 mln t) Polьsha 70-yillarda AQSHdan keyin turgan. 1981 yilga kelib Avstraliya va JARdan keyingi uringa tushib koldi. Toshkumir kazib olish 1980 yy.193 mln.t.ga etdi asosan kumirning 98% Юkorisileziya хavzalaridan kazib olinadi.Bu хavzaning ishga tushirilishi ХUP1 asr oхirlarida boshlangan. Хavza atrofi tayonlari kumirga asoslanib ogir sanoati rivojlandi. Qungir kumir kazib olish va uni ishlatish asosan эlektroэnergetikada amalga oshiriladi. 1958 yilga nisbatan 1980 yillari besh marotaba usdi yani kazib olish 37 mln.tonnaga etdi. Qungir kumirning yarmidan ortikrogi ikkita хavzasidan Bogatыneda ( Turuv 1 va 2) Konin va Turek yakinidagi 7 ta хavzadan kumirning 2\5 kismi olinadi. 1981 yili Belхatuv ( Lodzi janubida) хavzasida kuvvati 40 mln.t.ga эga bulgan хavza ishga tushirildi. 60 yillari neft va gaz Karpat va uning boshlanish kismidan maъlum mikdorda kazib olingan. Keyingi yillari gaz kazib oladigan asosiy rayon Sandomir katlovinasi bulib koldi.Magistral gaz kuvurlari orkali Rossiyadan yiliga 5,3 mlrd. m 3 olgan.Gaz magistrallaridan эng yiriklari Pulovы va Varshava undan Vloцlavsk. Gdansьsk shaхrigacha. Boshkasi Tarnuv va Krakov orkali юkori sileziyaaglomeraцiyasiga utkazilgan. Importgazning maъlum kismi Grodgo va Belostok shaхarlariga utkazilgan. Gaz sanoati rivojlangan rayon Polьshaning janubi-garbida tekislik kismida. Neft 0,3 mln.t (1980y) mamlakatning shimoli-garbida va Sandomir kotlovinasida kazib olingan. Эlektroэnergiya ishlab chikarish yirik IЭSlardan olingan. Ishlab chikarilgan эlektroэnergiyaning 3\4 kismi kungir kumirda ishlaydigan IЭSlarga tugri keladi. Bogatыneda «Turuv» (2 mln kvt.) ikkita IЭS Konina va bitta Turekda joylashgan. Ishlab chikarilgan эlektroэnergiyaning 2% GЭS lardan olinadi. Qora metallurgiya sanoati Polьsha pulat kuyish buyicha 70yillari dunyoda 9-uringa chikib oldi yiliga 19,5 mln.t ishlab chikarilgan.Kora metallurgiya sanoati import хom ashyo хisobiga rivojlangan. CHetdan yiliga 20,2 mln.t. хom ashyo keltirgan. Kora metallurgiyaning tula цiklga эga bulgan zavodlari Kotoviцe, Dombrova-Gurnichda 4,5 mln.tonna metal ishlab chikaradi. Metallurgiya markazlari Zaverцe,Silezsk-Krakov,Ostrovцe-Sventokshimsk va Varshava, Stalyova-Voleda joylashgan. CHuyan kuyish Щeцinada rivojlangan. Rangli metallurgiya sanoati. Kurgoshin va ruх tarmoklari keng rivojlangan. Rangli metallurgiya ruda konlari Юkorisileziya kumir koni хavzasida va uning shimoli-sharkida joylashgan. Rangli metallurgiya markazlari Tarnovsk-Gurы, Katoviцe va Bukovina хisoblanadi. Lюbina rayonida yirik mis ruda koni mavjud. Mis asosan ikkita Jukoviцa va Legniцada ishlab chikariladi.Lюbina хavzasida yuldosh metallardan kumush kushimcha chikadi (800 t) Evropada 1-urinda turadi. Mashinasozlik va metalni kayta ishlash. Mashinasozlikning bosh tarmok umumiy mashinasozlik (mashinalar, sanoat tarmoklari umun jiхozlar, kurilish va kishlok хujaligi mashinaliri) transport va traktorlar ishlab chikariladi. Vagonlar, balik ovlovchi kemalar, samolyotlar, эlektrovozlar va teplovoz хamda dengiz kemalari ishlab chikariladi. Kemasozlik keng profilli: ruda tashuvchi, konteynerlar tashuvchi, paromlar, kuruk va suюk maхsulotlar tashiydigan (kislota, gaz, yogoch,хimiyaviy minerallar) kemalar ishlab chikariladi. Urushdan keyin эlektroteхnika sanoati, telefon apparatlar,эlektrolampa, turli turdagi эlektro dvigatellar, ЭХM ishlab chikarish rivojlandi. Polьsha chetdan maishiy teхnika, tikuvchilik mashinalari, muzlatkichlar oladi. Mashinasozlik markazlari: Varshava asosan эlektroteхnikaga iхtisoslashgan; Kemasozlik: Vraцlav, Poznanь, Belьsko-Byala, Bыdgaщ, Lodzь, Krakov shaхarlarida rivojlangan. Engil sanoat. Engil sanoatda tukimachilik, teri poyafzal tarmoklari keng masshtabda rivojlangan. Эksport aхamiyatiga эga. Engil sanoat tarmoklari asosan urta va kichik shaхarlarda mujassamlashgan. Эng yirik markazlaridan Varshava хisoblanadi. Bundan tashkari Lodzь, Vraцlov. Teri-poyafzal maхsulotlari yirik shaхarlarda Bыdgoщ, Radom Lюblin va kichik shaхarlarda joylashgan. Qishlok хujaligi. Polьsha эkin maydoni jiхatidan Evropada Franцiyadan keyingi urinda turadi. Эkin maydoni 14,6 mln.ga.galla va gusht etishtirishda 4-5 urinda turadi. Kand lavlagi, tamaki va kartoshka etishtirishda oldingi urinda. Kishlok хujaligi maydonining 3\5 kismini, хaydaladigan erlar 3\4 kismini эgallaydi. Transport. Transportida tashiladigan юk oboroti va yulovchilarning 2\3 kismi temir yul transport zimmasiga tugri keladi. Temir yul uzunligi 27,3 ming km. 70 yillardan keyin ichki юklarni tashishda kuvur transporti aхamiyati oshdi. Kuvur transportida 40 mln.t.dan ortik neft va maхsulotlar tashiladi. Nazorat savollari. 1.Iktisodiy geografik urnining kulaylik tomonlarini taъriflang. 2.Tabiiy resurslar turlari va ularning joylashgan urniga baхo bering. 3.Aхolisining milliy tarkibiga taъrif bering. 4.Sanoat majmualari rivojlangan rayonlarini ajratib bering. Tayanch tushunchalar: 1.Polьsha хududining joylashgan regioni. 2.Tabiiy resurslarning хududiy taksimlanishi. 3.Sanoat majmualari. 4.Kishlok хujaligi tarmoklari. MAVZU: RUMINIYA RESPUBLIKASI. MAKSAD: Talabalarga Ruminiya Respublikasi iktisodiy geografik urni, tabiiy sharoiti va resurslari, aхolisi va meхnat resurslari, хujaligining shakllanishi va rivojlanishi, хujalik tarmoklarining хududiy taksimlanishi, transport tugunlarining roli хakida malaka va kunikma хosil kilish. REJA: 1.Ruminiya Respublikasi iktisodiy geografik urni. 2.Ruminiya tabiiy sharoiti va resurslari. 3.Aхolisi va meхnat resurslari. 4.Хujaligi. Хujalik tarmoklari. 5.Transporti. 6.Ichki tafovutlari. USLUBIY TAЪMINOT: 1.Эkonomicheskaya i soцialьnaya geografiya zarubejnых stran. Pod.red. V.P. Maksakovskiy. M.1980. 2.Эkonomicheskaya geografiya zarubejnых stran.(Evropa,Kuba).Pod.red. N.V.Alisova Э.B.Valeva. MGU. 1984. 3.Kolomon Ivanichka. Soialьno эkonomicheskaya geografiya. M.1987. 4.Jaхon mamlakatlari. T.1990. Maydoni 230 mln.km 2 , Aхolisi 22,5mln. (1997) Poytaхti Buхarest, Ruminiya – Х1Х asr 2-chi yarimida tash-Tol ХUSH asr boshlarida Rossiya- Turkiya urushida turklar kuchsizlandi. Natijada Dunay buyi knyazligi Valash (Munteniya va Olteniya) va Moldova avtonomiya buldi. 1859y Ruminiya davlati bilan birlashdi Rossiya bilan Turkiya bulgan urushda ruminlar хam aktiv katnashdi va Turkiyadan tula ozod kildi. 1-chi jaхon urushidan keyin Rossiya teretoriyasi Zakarpatiya oblastlari Transilьvaniya, Maramuresha, Banatning SHark kismlari va Krishan va Bukovin oblastlari kushildi. Bundan tashkari Bessorabiyani хam kushib oldi. Natijada Rossiya sanoati kengaydi. Kup millatli davlatlarga aylandi. 1940y urush boshlanishidan oldin Rossiya SSSRning talabini Bessorobiya va SHimoliy Bukovinani yaъni ukrainlar yashaydigan maydonlarni kaytarib berdi. Bolgariyaga Janubiy Dobrubjuni Bolkon urushida (1913y) bosib olgan teretoriyani kaytardi. 1947yil Rossiya teretoriyasi хozirgi kurinishga (237,5ming km 2 ) keldi. Kenglik buylab 650km. Meridional buylab 520km. Rossiya chegarasi sobik Soцialistik mamlakatlar bilan chegaradosh. Katta kismi tekisliklardan utadi bu iktisodiy alokada transport uchun kulay. SHimolda va Janubi-G’arbda togli rayonlar bular biroz kiyinchilikka olib keladi. Dunay daryosi orkali utgan chegara 900km, 245kmli kora dengiz kirgogidagi uchastkada yirik porti Konstonцa. Tabiiy sharoiti va resurslari Relьef markazi va SHimoli Karpot tog sistemasi, G’arbdan, Janubga va sharkka tekislik. Alьp burmalanishida baland va mustaхkam Karpot paydo bulgan. Ruminiya teretoriyasida хalkasimon shaklda SHarkiy Karpot, Janubda Janubiy Karpot va G’arbda Ruminiya toglari joylashgan. SHarkiy Karpot - urtacha balandlikdagi tog sistemasi markaziy Kismi mamlakat bosh suvariyligi хisoblanadi. SHu erdan yirik daryolar boshlanadi. G’arbda toglar vulkonik parodolardan bu erlarda turli хil metal rudalari mavjud. SHarkida bush yotkiziklardan iborat shuning uchun bu erni Seret daryosi parchalab юvib юborgan. Predyal (1033m) davonidan muхim temir yul avtomobil magistrallari markaziy kismidan poytaхtgacha va Dunay va Kora dengizgacha tutashadi. Janubiy Karpat birmuncha baland (1500-2000m) kristal parodalar. Uning SHarkiy kismida эng baland nuktasi Moldovyanu (2544m) Negoю (2535m) va b. SHarkiy va Janubiy Karpot toglari G’arbda Banot, Polna-Ruskэ va G’arbiy Ruminiya toglari bilan tutashadi. Dunay janubiy Karpat bilan Banat toglarini kesib utadi ung tomonda sharkiy Serbiya chap tomonda Kazane va Jeleznыe Vorota yaъni juda katta gidroэnergiya potenцialiga эga. Toglar orasida- Transilьvan plotosi balandligi 300-800mm, chukindi jins yotkiziklar bilan koplangan, tabiiy gazga boy rayon. Kazilma boyliklari. Tabiiy gaz, neft, tosh gaz zonasi buyicha Evropada ajralib turadi. Tabiiy gaz 400-500 mlrd m 3 . Neftning yangi konlari topilgan 250 mln.t.. Kumir uncha kup эmas 4,5 mlrd t. 1mlrd t. yakin kokslanuvchi toshkumir kolgani kungir kumir. Bu yokilgi resurslar slaneц va uran bilan tuldiriladi. Ruda konlari asosan sharkiy Karpatning shimoli- garbida polimetal, garbiy Rumin toglarida janubiy kismida oltin, kumush, nodir metallar, mis, kurgoshin va ruх ichki эхtiyojining yarimini kondiradi. Boksit bilan maъlum bir kismini oltin, kumush va nodir metallar bilan Evropa masshtabida ancha kismini tashkil эtadi.Temir rudasi kup эmas. Oltingugurt, oхak, gips, bur, kaolin, kvarц kumlari, kaliy tuzlari va boshkalar bor. Iklimi. Хududining katta kismida mutadil kontinental janubi- garbida Urta er dengizi iklimi seziladi. Yillik urtacha хarorat toglarda 0* va 6* tekisliklarda 9*dan 11*gacha. Sovuksiz kunlar kartada 140 kun tekislikda 200-280 kun yogingarchilik shimoli-garbidan janubi- sharkka Transilьvan plotasi va tog oldi rayonlariga tomon 700-800 mm dan 1000 m gacha. Janub va tekislikning sharkiy kismiga 500-600m dan 400mm. Tekislik rayonlarda yoz хarorati iюlda 20*-23* kuruk, issik shamol shimoli-sharkdan janubga tomon эsadi. Tuprogi va usimligi. Katlamlari kenglik zonasiga karaganda vertikal poyasda yaхshi rivojlangan. Unumdorlik koratuproklar tekisliklarda, kungir lyos tog oldi va tepalik rayonlarda (200-500m baland) bundan balandda podzol tuproklar. Daryo delьtalari allюvial tuproklar. Kumok va kumlar janubda va garbda tarkalgan. Urmon bilan 1\4 teretoriyasi koplangan. YOgoch zaхirasi (1,1mlrd m 3 ) urmonlar 60% toglar 30% tepalik kirlarda. Ichki suvlari. daryo tarmoklari zich хammasi Dunay хavzasiga karaydi. хammasi Karpatdan boshlanadi. Muresh, Siret, Olt, Somesh, Prut urtacha yillik suv sarfi kuyi okimida 100-200m 2 \s. Gidropotenцiali 10 mln kVt; yiliga 38 mlrd kVt\ s shundan 3\4 ichki daryolarda, 1\4 Ruminiya хududida Dunay daryosiga tugri keladi. Aхolisi. 22,7mln. k. Ruminlar - 88,1%, Vengerlar - 7,9%, Nemeslar – 1,6%. Ruminlarning ota- bobolari Frakiya kabilasi- daklar yaъni Rimliklar, Lotin хalki rumin tili asosi. Aхoli urtasida tugilish 1000 kishi хisobiga 10 kishi, ulim 13 kishini tashkil эtadi. Tabiiy usish kamayib borayotgan mamlakat хisoblanadi, 15 yoshgacha bulganlar 100 kishi хisobiga 20 kishini tashkil эtadi, 64 yoshdan kattalar 12 kishini tashkil эtadi. 1946 – 1980y. Aхolisi 6 mln. ga usdi yaъni shaхarliklar kuprok 23% dan 50% gacha. 1950- 1980y kishlok хujalikda band aхoli kiskardi 74% dan 29% ga. Sanoatda usdi 12%dan 35%ga. Aхoli zichligi 94 k. 1km. Buхarestda 1\5 shaхar aхolisi yashaydi. 20ta shaхarda aхolining 1\3 kismi yashaydi. Yirik shaхarlari Kluj - Napoka, Timishoara, YAssы, Krayova, Konstanцa, Baya- Mare. Iktisodiy markazi kolgan industriya shaхarlari Brashov, Ploeshti, Brэila, Galaц, Arad, Sibiu, Bakэu, Tыrgu –Muresh. Sanoati. Sanoati kishlok хujaligidan keyin rivojlandi. Aхolining kishlok хujalikdan bushaganlari sanoatga joylashdi. YOkilgi хom-ashyolari va meхnat resurslarini raцional joylashtirish natijasida inustriyasi rivojlandi. Sanoat ishlab chikarish 1938 y karaganda 1980y 48 marotaba usdi. Usish surati buyicha ancha rivojlandi. 2-chi jaхon urushigacha ishlab chikarish buyicha Vengriyadan keyin Юgosloviya bilan bir katorda эdi, keyin ulardan uzib ketdi. Хom- ashyoga bulgan эхtiyojini uzining resursi bilan kolganini ( (temir rudasini, neft, kokslanuvchi kumir, fosforit va boshkalar) rivojlanayotgan va Sobik SSSRdan oldi. Krivay Rog, KMA, Donbas Ruminiyaga yakin joylashgan. Tarmoklar va хududiy strukturasida muхim uzgarishlar buldi. Ozik-ovkat, neft, va yogochsozlik, ichki va tashki bozorga maхsulot ishlab chikaradi. Mashinasozlikda эlektro teхnika, эlektronika bilan birga, kemalar turli хili, avtomobillar, traktorlar, podshipniklar, teхnologik jiхozlar, stanoklar, pribiolar va boshka maхsulotlar ishlab chikarish rivojlandi. Хimiya korхonalari polimerlar, farmaцevtika maхsulotlari, usimliklarni хimoya kilish, turli хil хimikatlar, yogochga ishlov berish va boshka tarmoklar shakllangan. YOgochdan fanerlar, musika asboblari, spirt, sifatli mebellar va х.k. Tukimachilik sanoatida trikotajlar ishlab chikarish teri-poyafzal, galenteriya ishlab chikariladi. Sanoat industriyasi rivojlangan markazlar Buхarestdan boshka eщiцa, Brashov, Pleoshti va Timishoarada ishlov beruvchi sanoat tarmoklari tuplangan. Эnergetika sanoati. Evropada Ruminiya эnergiya resursi zaхirasi buyicha aхoli jon boshiga хisoblaganda kam taъminlangan. 1980 yy 35 mlrd m 3 tabiiy gaz,12 mln.tonna neft va 25 mln.tonna kumir kazib olindi. Tabiiy gaz asosan Transilьvan platosida bu erdan kuvur magistrali orkali mamlakatning boshka хududlariga junatiladi. Neft oldinlari Pleoshti rayonida olingan.Hozir эsa karpatning janubiy эtaklari bilan birga kuyi Dunay shimoliy kismi va Urta Dunay tekisligining janubiy kismida.SHarkiy Karpatning sharkiy эtaklarida va boshka rayonlardan olinadi. Neftni kayta ishlovchi zavodlar oldin Pleoshtida va uning atrofida (Telyajen, Brazi, Kыmpina) joylashgan bulsa. YAngi zavodlari G’arbiy Moldova, Krishan va G’arbiy Munteni va Dobrudjida kurilgan. Pleoshti rayonida neftning yarmidan ortigi kayta ishlanadi. Toshkumirning asosiy zaхirasi Petroshan хavzasida yiliga 8 mln.t. kumir kazib oladi. Sifatli kumirning kichik koni Banat хavzasida (0,3 mln.t) joylashgan. Lignit va kungir kumir 20 dan ortik konlardan; Skitu, Goleshti va SHotыnga, shimoliy Krishan gruхida Komэneshti Moldovada va Kэleni Transilьvani janubi-sharkida (0,5-1,0 mln.t хar kaysisida) kazib olinadi. Эlektro-эnergiya ishlab chikarish 1980-85y. (67,5mlrd kVt\s) IЭS Anina shaхrida (kuvvati 1mln. kVt) Banat slaneцga moslab kurilgan. GЭSlar daryolarda kaskadlar, Bistriцe, Ardjeshe, Lotru) uncha katta bulmaganlari Olt, Siret va boshkalar. Юgoslovaya bilan birga Dunayda Jelezlaya Vorota- 1 Evropada yirik GЭSlardan (2,1mln. kVt \s\yiliga Jeleznыe Vorota-2 (430ming kVt\s) Bolgariya bilan birga Turnu- Mэgurele-Nikopol GЭS (800ming kVt\s). YOkilgi- эnergetika resurslarining хududiy tarkalishiga karab Эlektro-эnergetika bazasi 1) Markaziy Munteniya, Buхarest- Pleoshti (mazut, lignit, gaz) 2) G’arbiy Moldova (gidroэnergiya, kungir kumir,gaz). 3)Markaziy Transilьvaniya (gaz, gidroэnergiya). 4) Janubi-G’arbiy Transilьvaniya (toshkumir). 5) Kuyi Dunay (Atomэnergiya, gidro resurslar) 6) Olteniya lignit gidro resurs Dunay, Olt daryolari, neft va tabiiy gaz. Hamma bazalar bir-biri bilan birlashtirilgan. Metallurgiya. Evropada Sobik Soцialistik Respublikalar orasida Polьsha, CHeхoslovakiyadan keyin. 1980y pulat 13,2mln. t. эritildi. Tarmoklari 4ta yirik metallurgiya bazalarida tula цiklga эga. Reщiцe (1mln. dan ortik pulat) Хunedoara (4mln t.) Galaц (7mln. t.) Kэlэrash. Bulardan tashkari 10dan ortik zavodlar юkori sifatli pulat va prokat, sim va trubalar ishlab chikarishga iхtisoslashtirilgan. YArim tayyor maхsulotlarga YAssы, Timishoara iхtisoslashgan. Formaцevtika Buхarest, Klush-Napoke va YAssы shaхarlariga tuplangan. Urmon va yogochga ishlov beruvchi sanoat iktisodiyotida aloхida urin эgallaydi. Aхoli soni jiхatidan mashinasozlik va tukimachilikdan keyin. Цellюloza-kogoz ishlab chikarish Suchava, Bakэu, Zэrneshti; Engil sanoat yarmidan ortik maхsulotni tukimachilik beradi. Markazlari sanoat shaхarlarida jun gazlama ishlab chikarish tog oldida Brashov, Sibiu, Ploeshti, Buхushi; ip gazlama Galaц, YAssы, Botoshanda rivojlangan; ip tukiydigan Timishoara, Arid, Oradya; teri-poyafzal Buхarestda joylashgan. Ozik-ovkat sanoati yalpi maхsulot buyicha mashinasozlikdan keyingi urinda turadi. Gusht, sut, shakar, yog-moy tarmoklari rivojlangan. Kishlok хujaligi. Ruminiya MAVZU: ЮGOSLAVIYA MAKSAD: Юgoslaviya respublikalari iktisodiy geografik urni, tabiiy sharoiti va resurslari, aхolisi, meхnat resurslari, хujaligining shakllanishi va rivojlanishi хamda tarmoklarning хududiy joylashishi, Respublikalarda bulayotgan muammolar юzasidan malaka va bilim berish. REJA: 1.Юgoslaviya iktisodiy geografik urni. 2.Юgoslaviya tabiiy sharoiti va resurslari. 3.Aхolisi va meхnat resurslari. 4.Хujaligi. Хujalik tarmoklari. 5.Transporti va tashki iktisodiy alokalari. 6.Ichki tafovutlari. USLUBIY TAЪMINOT: 1.Эkonomicheskaya i soцialьnaya geografiya zarubejnых stran. Pod red. V.P.Maksakovskogo, M.1980. 2.Эkonomicheskaya geografiya zarubejnых stran.( Evropa, Kuba), Pod.red. N.V. Alisova, Э.B.Valeva, MGU 1984. 3.Koloman Ivanichka. Soцialьno эkonomicheskaya geografiya. M 1987. 4.V.P. Maksakovskiy, Jaхon iktisodiy va ijtimoiy geografisi. T.1990. 5.I.V. Matыshko. Jiznenыe resursы zemli. M.1989. 6.S.I. Bruk. Naselenie mira. M.1986. Юgoslaviya maydoni – 255,8 ming km 2 , Aхolisi – 23,2 mln.kishi. Юgoslaviya Balkon yarim orolidagi эng katta davlatlardan biri. U1-UP asrlarda Janubiy Slovyanning birlashishi natijasida хar хil davlatlar paydo bula boshladi. Siyosati bir mustaхkamlanib, bir tarkab turadi. Юgoslaviya хududi хam Ruminiya kabi uzok vakt Avstriya bilan kattik kurashlar keyinrok эsa Avstriya-Vengriya va Turkiya хarbiy-strategik va iktisodiy poziцiyalarni Evropaning janubiy sharkida эgalladi. ХUP1 asr oхiri va Х1Х asr boshlarida Turkiyaning maglubiyatidan keyin kupgina janubiy Slovyan davlatlari siyosiy avtonomiya buldi. Serbiya va CHernogoriya tula mustakillikni Rossiyaning Turkiya ustidan tula galabasidan keyin 1877-1879yillari. Bosniya va Gerцegovina usha davrlarda turklardan ozod kilingan va okupaцiya kilingan. Janubiy G’arbiy Serbiya va Makedoniya davlatlari turklar kulida 1913 yilgacha koldi.Bolkon urushi oхirida tula ozod buldi. Sloveniya, Хorvatiya, Voevodina, Bosniya va Gerцegovina Avstriya- Vengriya imperiyasi tarkibiga kiradi uning maglubiyatga uchragan 1-chi jaхon urushigacha. 1918y. Serblar, Хorvatlar va Slovenlar kirolligi tashkil эtildi. 1929 yildan ular Юgoslaviya deb nomlana boshlandi. Sloveniya, Serbiya, Хorvatiya, Bosniya va Gerцegovinadan tashkari uning tarkibiga CHernogoriya va Makedoniyaning shimoli-garb kismi kirdi. 1945yili 29 noyabrda Юgoslaviya Respublika deb эъlon kilindi. Юgoslaviya shimoli- garbdan, janubi- sharkka tomon 950 km.ga chuzilgan. Kenglik buylab 400 km. SHimoliy va sharkdan chegaradosh mamlakatlar Avstriya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya; G’arbiy va janubiy kismida Italiya, Albaniya va Greцiya bilan chegaradosh. Aхolisi va iktisodiy rivojlangan kismi dengizdan uzokda Dinar tog sistemasida joylashgan. Хududi bosh tranzit yulida Markaziy Evropadan Urta dengiz sharki va yakin shark va urta sharkka utadigan yulda maydon хududini 60km li maydon Эgey dengizidan ajralib turadi. Saloniki portidan kulay daryo yuli. Tabiiy sharoiti va resurslari. Юgoslaviya Evropa davlatlari ichida turlicha tabiiy sharoiti va resurslari 1-chi navbatda geologik strukturasi va relьefi. 4ta asosiy tabiiy oblast ajratish mumkin. 1)Tekislik shimolda (janubiy kismi urta Dunay past tekisligi) 2)Togli 2\3 maydonni эgallaydi. 3)Adir- tekislik kiska Adriatika kirgogi. 4)Tog-kotlabina oblasti janubi sharkda (Vardar daryosi хavzasi). Tekislik va adir- tekislik oblasti хududida muхim ruda, urmon va gidroэnergiya resurslari joylashgan. Relьefi urta balandlikdagi toglar shimoli-garbda Alьt joylashgan Siven togi Triglav (2863m) эng belgi (*)si. Эng kuchli tog sistemasi Dinar toglari u Italiya chegarasidan Albaniya chegarasigacha asta-sekin kengayib boradi. SHarkda urmonli Bosniya toglari, garbda Dinar karst toglari, burdan iborat. Adriatika kirgogi aloхida ajraladi. Orollar va yarim orollar, bugoz va kultiklar dengiz transporti uchun kulay. SHimoli-sharkda Karpat tarmogiga kiruvchi shark Serbiya toglari, Dunay tomonga tik tushgan, janubi-shark kadimgi burmalangan Rodoli-Makedoniya massivi. Kazilma boyliklari. Evropada rudali kazilma boyliklarga boy mamlakat. Mis, kurgoshin-ruх, alюmin surma rudasiga boy. Temir rudasi marganeц, molibden va niki rudalari kora metallurgiyani rivojlanish uchun etarli. YOkilgi konlari unchalik katta эmas. Kumushning sanoat zopasi 13mlrd t. kam koloriyali kungir kumir jumladan 84% lignit atigi 3% tosh kumir. Urushdan keyingi davrda neft va gazning maъlum konlari ochildi. Atom Эnergetikasini rivojlanish uchun uron rudasi хam mavjud. Sloveniya, Хorvatiya, Serbiya va Makedoniyada. Kazilma boyliklarni geologik-strukturasiga kura 1) Urta Dunay past tekisligi va unga tutashgan janubda tog oldi юkori uchlamchi chukindi jinslarida neft, tabiiy gaz, kungir kumir. 2) Dinar Karpati. Mineral - kurilish хom ashyolari (mergel, bur, marmar) va boksit. 3)Rudali zona magmatik jinslar 4ta oblastga ajratiladi. A) Serbiya togligi va Makedoniya toglari polimetal konlari (Trepcha, Zletovo, Saso va bosh.), Хromit, Surma, Temir-nikelь rudalari uchraydi. B) SHarkiy-Serbiya toglari katta zapasda Mis, Maydanpeka va Bora rayonlarida. V) Bosniya toglari Davlat aхamiyatiga эga bulgan. Temir rudasi Vareshe, Lюbii, Omarska va Boksit (Vlaseniцa, YAyцe, Bosanska-Krupa). G) Юliy Alplari - kurgoshin- ruх rudasi Mejiцe, Rtut Idril va uran Jirovski Vrх. Iklimi. Юgoslaviyaning katta kismi mutadil kichik kismi dengiz buyi Vardar daryosi хavzasining urta kismi Subtropik urta er dengizi. Dinar togligi, Makedoniya toglari va Юliy Alьplari mikro iklim хosil unda asosiy faktor хakida. YOgin garbdan sharkka kamayadi. 1) Urta Dunay past tekisligi kontinental yozi issik, kishi urtacha sovuk. Iюl urta хarorati 20-22*, YAnvar 0-2*. G’arbda 800-1000mm, sharkda 500- 700mm yogin yogadi. 2) Togli oblastda yozgi va kishki хarorat past. YOgin kup. Юliy Alьpi Dinar karstida garbiy yonbagrida yogin maksimal mikdorda 2000-3000mm. Toglarda Kotor, (buхta)siga kiya tomnida baъzi bir yillari 5000mmdan ortik. 3) Adriatika buyida yozi issik, kuruk, kishi kiska, urtacha ilik, nam. Iюl urta хarorati 24-26* YAnvar 5-7*. Bu erda 800-1400mm yoginlar yil kishda va kuzda asosan issiklik va namlik etarli bulganligi sababli Subtropik эkinlari etishtirish mumkin. 4) Makedoniya va Vardar daryosining urta okimlari хavzasi, Эgey dengizining yakinligi uchun yozi issik va urtacha ilik kish urtacha yillik yogin 450-550mm. Suvlari yoginlar kupligi sababli garbiy togli kismida kalin daryolari mavjud. Tog daryolari gidroэnergiya zoposiga (asosan Drina daryosi) suv sarfining sezonlarda kupayishi 3ta kamayishni oldini olish. GЭSlarning normal ishlashi uchun suv omborlari kurilgan. Gidroэnergiya resursi katta 15-17mln. kVt. asosan Bosniya, gerцegovina, Slaveniyada kema katnaydigan daryolar shimoliy tekislik kimida Dunay va uning bosh irmoklaridan Tisa, Sava Siska, Drava. Mamlakatning эng uzun daryosi Sava-940km kullar kup. Эng yirigi Albaniya va Greцiya chegarasida Skador, Oхrid, Prespa, Doyroskoe, ular maхalliy kemachilikda, balikchilik suv bilan taъminlangan. Хujaligi. Хujaligining rivojlanishida janubi-shark Evropaning boshka davlatlariga uхshab ketadi. Ikkinchi jaхon urushi arafasida Юgoslaviya Evropada kam rivojlangan davlatlardan biri эdi. Asosan ozik-ovkat va kishlok хujalik maхsulotlarini etkazib beruvchi va arzon tog-kon va urmon sanoati maхsulotlarini etkazib beradi. Юgoslaviya хujaligi 2-chi jaхon urushida uz izidan chikib ketdi. Urushdan keyin 1-chi yillari хujalikni tiklash va хududiy strukturasini (tashkil) эtish. Agrar reforma, sanoatini milliylashtirish, banklar, transportni boshlandi. Юgoslaviya milliy daromadi urushdan keyin 11 martadan ortik, sanoat maхsulotlarini ishlab chikarish 20 marta, kishlok хujalik ishlab chikarish 2-martadan orti, natijada iktisodida sanoat asosiy urinni эgalladi. Mamlakatni industriyalashtirish tashki savdo strukturasiga хam taъsir эtdi. Halkaro bozorda 1-chi navbatda tog ruda sanoati va rangli metallurgiya maхsulotlari, yogoch va mashinasozlikning bir kator tarmoklari (kemasozlik, эnergetika jiхozlari) shu bilan birga kishlok хujalik maхsulotlari (gusht maхsulotlari, meva, tamaki) va х.k. Asosiy urinni эgalladi. Ishlab chikarish kuchlarini joylashtirishda хam katta ishlar kilindi. Bosniya va Gerцegovina, Makedoniya, CHernogoriya va Kosovo respublikalari tez rivojlana boshladi. Sanoati. Urushdan keyin yangi zamonaviy industriya tashkil эtildi. Sanoat ishlab chikarishda tabiiy resurslardan va ishlab chikarishda kuchlaridan keng foydalanish natijasida 1939 yilga nisbatan 1989yillari aхoli jon boshiga эlektr Эnergiya ishlab chikarish 35 marta (2,5ming kVt\s); Pulat 25 martadan ortik (160kg) usdi. Asosiy tarmok - Mashinasozlik yaъni yangi maхsulotning 30% bera boshladi. Эlektr- Эnergetika, neft va хimiya tarmoklari aхamiyati usdi. Юgoslaviya Evropada boshka davlatlardan rangli metallurgiya va yogochni kayta ishlovchi tarmoklari bilan ajralib turadi. Sanoat rayonlarining tarmok strukturalari kengaytirildi va murakkablashtirildi. Sloveniya, garbiy Хorbatiya va Serbiyada yangi sanoat markazlari va ogir sanoat uzellari Bosniya va Gerцegovinada Makedoniyada tashkil эtildi. Bular asosan maхalliy tabiiy resurslarga va meхnat resurslariga asoslangan хolda. Эnergetika. Юgoslaviyada yokilgi- nergetika sanoati katta mikdorda kengaydi. 1981-90yillar 53 mln.t. kumir, 4mln. t.dan ortik neft, 2mlrd m 3 gaz va 62 mlrd kVt\s эlektr эnergiya ishlab chikarish yokilgining maъlum bir kismi chetdan keltirildi. SHuning хisobiga Эnergiyaga bulgan эхtiyojning 2\5 kondirdi. 4\5 kumirni Serbiya va Bosniya хavzalari beradi. Lignit kazib olish juda tez usdi 37mln.t. (Kolubara, Belgrad yakinida, Kosova kotlozinosida, Kreka, Velen) kungir kumir (Bosniya markazida, Trboble, Sloveniyada) – 10mln.t. shundan 0,4mln.t. toshkumir. Neft - urta Dunay past tekisligida Хorbatiya respublikasida (Zogreb va Sisakdan sharkda); SHu bilan birga Voebodina Tisa daryosidan sharkda kazib olinadi. Ularni Dunay- Sova daryo magistrali yokasidagi zavodlarda kayta ishlandi. (Sisak, Bosanski-Brod, Panchevo, Belgrad yakinida va Novi-Sad) va dengiz kirgoklarida (Rieka va Urin) joylashgan kazib olinadigan neft mamlakat uchun etmaydi kolganini chetdan oladi. 1989yil 11 mln.t.) Gaz kazib olish usdi birok gaz bilan mamlakat эхtiyojini kondira olmaydi. Kolganini SSSRdan va shimoliy Afrika davlatlaridan keltiradi. Эlektr-Эnergiyaning yarmini GЭSlardan olinadi. Gidroresursning 1\3 kismi foydalaniladi. Yiriklari Alьpdan boshlanadigan daryolardaDrina va uning irmoklarida Kaskadlar kurilgan 1972 yili Ruminiya bilan birgalikda Dunayda Evropada эng yirik GЭSlardan Djerdan-1 (Jeleznaya Vorota-1) kuvvati –2mln. kVt urtacha yiligi 11mlrd. kVt\s. Kuyi kismida Djerdap-2 kuvvati 400ming kVt. Yirik IЭSlari kungir kumir va Lignit kazib olinadigan rayonlarda paydo buldi. 1-chi AЭS «Krshko» kuvati 632ming kVt. Metallurgiya .Rangli metallurgiya yaхshi rivojlangan,kora metallurgiya unchalik katta эmas. Kora metallurgiya asosan uzining temir rudasi bazasida rivojlanadi.Temir rudalari Bosniyada (Voresh, Lюbiya va Omarsk); Tula цiklli metallurgiya kombinatlari Zeniцa, Skopьe, Sisako, Eseniцeda joylashgan. YAngi kombinatlar Smederevoda Serbiyaning asosiy kora metallurgiya bazasi buladi. Rangli metallurgiyada mis kazib olishda va uni kuyishda Юgoslaviya Evropada Polьshadan keyin 2-chi urinda (1980-85y) turadi. Kurgoshin, boksit, surьma resurslari buyicha oldingi urinlarda turadi. Rangli metallardan ( mis, kurgoshin, ruх) Serbiya, Makedoniya va Sloveniyada yaхshi rivojlangan. Yirik mis ishlab chikarish kombinati Bor shaхrida joylashgan. Trepcha-Zvegan shaхrida mamlkatda эng yirik kurgoshin kuyish markazi joylashgan. Alюminiy sanoati boksit va gidroэnergiya resurslariga boy Dinar togligi, Drina, Una, Neretvы, Tara daryolari хavzalarida joylashgan. Kidrichevo alюminiy kombinati Bosniya va Хorvatiya boksitdan эlektro эnergiya Drova GЭSlaridan oladi. Kombinatlar kengaytirildi va yangilari bunyod эtildi. SHibenik, Mostar, Titograd, Zvornik shaхarlarida. Mashinasozlik. Urushdan keyin эlektro teхnika, stanoksozlik, avtomobil, motoцikl, kishlok хujalik mashinalari, kemalar ishlab chikarish rivojlandi. Mashinasozlikning 9\10 Serbiya, Хorvatiya va Sloveniya respublikalarida tuplangan, bosh tarmoklari Belgrad va uning atrofi. Nish, Zagreb, Lюblyana, Maribor shaхarlarda. Serbiyada transport tarmoklari ( teplovozlar, vagonlar, samolyotlar, avtomobillar, daryo kemalari, kishlok хujalik va tog kon mashinalari, эlektronika ajralib turadi. Хimiya sanoati rangli metallurgiya bilan boglik fosfor ugitlari SHabaц. Bor, Praхovo, Subotiцa shaхarlarida rivojlangan. Tabiiy gazga asoslanib azot ugitlari zavodi va boshka хimikatlar Panchevo va Kutin ( Zagrebning janubi-sharkida) shaхarlarida joylashgan. Engil va ozik-ovkat sanoati. Engil va ozik-ovkat sanoati tarmoklari kadimgi tarmoklar хisoblanadi. Paхtani sobik SSSR va Misrdan olgan. Import хom ashyoning 9\10 kismini chetdan olgan. Jun gazlama ishlab chikarish maъlum bir kismi uzining хom ashyosi kolgan kismini Avstraliyadan keltiradi. Tukimachilik Sloveniya, Хorvatiya, Serbiya respublikalarida yaхshi rivojlangan. Tariхdan tukimachilik rivojlangan rayonlari Sloveniyaning shimolli-garbida Maribor, Lюblyana, Zagreb, Karlovaц shaхarlarida shakllangan. Poyafzal va teri buюmlar ishlab chikarish urushdan keyin uzining va chetdan keltiradigan хom-ashyoda ishladi. Markazlari Voevodina va Хorvatiya respublikalari хisoblanadi. Ozik-ovkat sanoati maхalliy хom-ashyoni ishlab aхoli эхtiyojini kondiradi. Yirik korхonalari Urta Dunay past tekisligida mavjud. Usimlik (olivka) yogi, balik konservalari Adriatika kirgoklarida Makedoniya, Serbiya janubi-sharkida, Gerцegovinada tamakichilik rivojlangan. Kishlok хujaligi. Юgoslaviya kishlok хujaligi iхtisoslashiuviga kura 5 ta kishlok хujaligi zonasiga ajratiladi. 1.G’allachilik-chorvachilik Urta Dunay past tekisligi, Юkori maхsuldorli kishlok хujalik maхsulotlari etishtiriladi. Bu zona ikkita rayonga bulinadi. A) Juхori-bugdoy, teхnik эkinlari keng tarkalgan ( kand lavlagi, kungabokar); chuchkachilik va parandachilik tekislikning sharkida rivojlangan. V) Juхori-bugdoy, yirik shoхli koramol chuchka tekislikning garbida joylashgan. 2.Bogdorchilik-uzumchilik-chorvachilik kam mikdorda galla-adirlarda va tog oldi rayonlarida. 3.Subtropik эkinlari uzumchilik Adriatika kirgoklarida. 4.Teхnik эkinlar va kuychilik va gallachilik, tamaki markaziy va sharkiy Makedoniya va Gerцegovinaning kichik kismida rivojlangan. 5. Gusht-jun chorvachiligi va urmonchilik хujaligi togli rayonlarda Bosniya, Gerцegovina, CHernogoriya va Serbiya janubida shakllangan. Transporti. Юgoslaviya transporti tarmoklarida dengiz tranosporti roli katta. Dengiz transporti va portlarga юk oborotining 4\5 kismi tugri keladi. Mamlakat ichki юklarini tashishda avtomobil transporti aхamiyati juda keng. Adratika dengizida Юgoslaviya katta portlarga эga Rieka, Pula, Split, Koper va boshkalar. Kuvur va хavo transportlari хam yaхshi rivojlangan. Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling