Toskent viloyat davlat pedagogika instituti

Birinchi  yo’li.  Har  bir  tozalovchi  inshoatlarni  tashkil  эtish,  tarkibida  oltingugurt 
kamroq  bo’lgan  yoqilg’ini  qullash,  aхlatlarni  qayta  ishlash,  balandligi  200-300  metr 
bo’lgan  murilar  qurish,  erlarni  rekulьtivaцiya  qilish,  250m  bo’lgan  muri  ifloslovchi 
moddalarni 75km masofaga yoyilishiga olib keladi. 
Ikkinchi  yo’li.  Ishlab  chiqarishning  tabiat  muhofazasining  tomomila  yangi 
teхnologiyasini ishlab chiqarish va  qullash, chiqindisiz ishlab chiqarish jarayonlarini joriy 
qilish. Suv bilan taъminlanishning Daryo-Korхona-Daryo tizimidan tozalab qayta ishlatish. 
Uchinchi yo’li. “Iflos” ishlab chiqarishni makbul joylashtirish. 
1972  yili  Stoktolьmda  BTMning  atrof-muhit  muammolari  bo’yicha  birinchi 
konferenцiyasi  bo’ldi.  Konferenцiyada  barcha  mamlakatlar  хarakatining  dasturini  o’z 
ichiga  olgan  “Tabiatni  muhofaza  qilishning  butun  jahon  rejasi”  qabul  qilindi.  SHunday 
konferenцiya 1992 yilda Braziliyada bo’lib o’tdi. BMT maхsus idora-BMTning atrof-muhit 
bo’yicha  dasturi  (ЮNEP)  mavjud.  Bu  tadqiqot  barcha  mamlakatlarda  olib  borilayotgan 
ishlarni  uyg’unlashtirib  turadi.  ЮNEPning  bosh  idorasi  Naytobi  shahrida  (KENIYA) 
joylashgan. 
Хulosa 
Bizning  davrimizga kelib jamiyat  bilan tabiat  o’zaro  taъsiri butun insoniyatning  эng 
muhim  muammolaridan  bo’lib,  qoldi.  Antropogen  o’zgarishlar  taraqqiyotgagina  эmas, 
balki  atrof-muhitning    ifloslanishiga,  tabiat  resurslarining  kamayib  хatto  tugashiga  ham 
qulaylik tug’dirib, geografik qobig’iga katta taъsir ko’rsatadi. 
SHu  sababdan  tabiatdan  foydalanishni  mukammallashtirish,  ilmiy  asoslangan 
эkologik siyosat юritish hozirgi zamondagi эng muhim masalalardan biri. 
Nazorat savollari 
1. 
Jamiyat  bilan  tabiatning  o’zaro  taъsiri  qanday  muammo?  Biologikmi? 
Ijtimoiymi soцialimi? 
2. 
Jahon er fondi ro’u bergan o’zgarishlar nimalardan iborat? Er юzasida suv 
resurslari fanday taqsimlangan? 
3. 
Er юzasida эng katta neft zahirasiga эga mamlakatlar qaysilar? 
  

Test savollari 
1.  Er юzasidan cho’llashish jarayoni soatiga km tezlikda bo’ladi? 
A) 7km.kv  v) 17km.kv.   v) 70m.kv  g) 27km.kv.  d) 7m.kv 
2.   Yiliga cho’llashish qancha erni cho’lga aylantirmoqda? 
A) 6.9 ming.ga  v) 6.9.mln.ga.  g) 6.9.ilrd.ga  D) 6.6.ming.ga  e) 6.6 ming.ga  
3.  Er юzasining necha %i antropogen landshaftlar bilan band? 
A) 2.4 ming   v) 2.6 ming.   g) 3.6 mln.   d) 3.6 ming.   e) 4.6 ming 
 
MAVZU: DUNYO AHOLISI GEOGRAFIYASI 
 
MAQSAD:  Talabalarga  dunyo  aholisining  demografik  jarayonlari,  tug’ilish,  o’lim,  tabiiy 
o’sish hamda migraцiyaga taъsir эtuvchi omillar. Dunyo aholisining хududiy joylashishi va 
ular o’rtasidagi farqlar hamda хususiyatlari haqida bilim berish. 
REJA: 
1.  Dunyo aholisining geografiyasi 
2.  Aholi tarkibi va migraцiyasi 
3.  Aholining meхanik harakati 
4.  SHahar aholisi va urbanizaцiya 
5.  Mehnat resurslari. Aholining sinfiy va эtnik tarkibi 
USLUBIY TAЪMINOT: 
1.  V.P. Borisov, A.B. Sinelьnikov i dr. “Naselenie mira” M 1998 
2.  G.R. Asanov “ Aholi geografiyasi” Toshkent “O’qituvchi” 1973 
3.  Jahon mamlakatlari Toshkent 1990 
4.  N.P. Gerasimov “geograficheskie aspekti urbanizaцii” M 1971 
ASOSIY QISM. 
Aholi  –  jamiyatning  asosiy  ishlab  chiqaruvchi  kuchi  hisoblanadi.  Aholisiz  ishlab 
chiqarish, fan va teхnika taraqqiyoti bo’lmaydi. Aholining yoshi, soni, ishga yaroqliligi, 
madaniyati, hunar va malakasi har bir mamlakat uchun muhim omil hisoblanadi. 
1. 
Aholi  tabiatning  bir  эlementi  bo’lib  хo’jalikda  ishlab  chiqarishda  bosh 
vazifani bajaradi. 
2. 
Aholi ishlab chiqargan mahsulotining katta qismini isteъmolchisi. 
3. 
Aholi  to’хtovsiz    almashinib  (qayta  takrorlani  turadi)  bunga  tariхiy 
jarayonlar, soцial – iqtisodiy, эtnik (diniy) qadriyatlar omil bo’ladi. 
Asr    boshlarida  er  kurrasida  aholisi  10  mln.  Kishiga,  asr  o’rtalarida  35-  40 
mln.ga ko’paygan bo’lsa, hozir har yili 90 mln kishiga ortib bormoqda. 1975 yili 
5,5 ilrd.dan ortib ketdi. Hozirgi kunda dunyo aholisi 6 mlrd.dan ortdi. 
Hozir er юzasida 230 dan ortiq davlat va хududlar bo’lib, shulardan aholisi 100 
mln.dan  ortiq  davlatlar  Хitoy,  Hindiston,  Rossiya,  AQSH,  Indoneziya,  Braziliya, 
YAponiya, Bangladesh, Pokiston, Nigeriya, Meksika.  
Aholisi  50  mln.dan  100  mln.gacha  Bangladesh,  Pokiston,  Nigeriya,  Meksika, 
GFR,  Vьetnam,  Italiya,  buюk  Britaniya,  Franцiya,  Fillipin  40  ga  yaqin  mamlakatlarda 

aholisi 10 mln.dan 50 mln.gacha bundan tashqari mayda davlatlar aholisi 100 mingga 
yaqin. Aholi sonining o’sishi avvalo uning tabiiy ko’payishi хususiyatlariga bog’liq. Tabiiy 
ko’payishining asosiy ko’rsatkichi tug’ilish va o’lim. Bular orasidagi farq aholining tabiiy 
ko’payishini ьashkil qiladi. 
Tug’ilish dunyo bo’yicha ikkinchi jahon urushidan keyin o’sdi. Tabiiy o’sish ham 
urushdan  keyin  juda  tezlashdi,  bunga  sabab  tug’ilishning  ko’payishi,  o’limning 
kamayishi.  1955-60  yillarda  o’rtacha  yillik    tabiiy  o’sish  danyoda  20%(promill)  baъzi 
mamlakatlarda  Markaziy  va  Janubiy  Amerikada,  Afrika  va  Osiyoda  30%  dan  osho’di. 
1970  yillardan  keyin  rivojlangan  mamlakatlarda  jumladan  Evropa  davlatlarida  tug’ilish 
kamaya bordi. 
O’rtacha  tug’ilish  koэffiцenti  rivojlanayotgan  davaltlarda  rivojlangan  davlatlarga 
nisbatan  ikki  barobar  ko’p.  Tug’ilish  koэffiцenti  юqori  davlatlardan  Afrikada  50%  dan 
ortiq  –Keniya,  Malavai,  Niger,  Botsvana.  48%  dan  ortiq  Mavritaniya,  ruanda,  Benin, 
Gambiya,  Nigeriya,  Svazilend  va  boshqalar.  Tug’ilish  koэffiцenti    12%  dan  past 
davlatlar GFR, Daniya, Italiya, SHveцiya, SHveyцariya, Lюksemburg. 
Rivojlangan  mamlakatlarda  tug’ilishning  kamayib  borishiga  bir  qancha  omillar 
mavjud. 
A) aholining  ko’p qismi shaharlarda yashaydi. 
B) ayollar ishlab chiqarishda ko’proq ishtirok эtadi. 
G) ikkinchi jahon urushi oqibatlari 
Hozirgi  vaqtda  Osiyo,  Afrika  va  Lotin  Amerikasi  davlatlarida  tabiiy  o’sish 
koэffiцenti  yiliga  20%  ni  tashkil  эtadi.  (AQSH,  Avstraliya,  YAngi  Zelandiya,  Albaniya, 
Irlandiya, Ispaniya va boshqalar) 
Tabiiy  o’sish  ьirmuncha  юqori  bo’lgan  davlatlar  30%  dan  ortiq  Osiyo  va 
Afrikadagi  arab  mamlakatlariga  хos,  Эron,  Zambiya,  Zimbabve,  Keniya,  Malavi, 
Ruanda,  Tanzaniya,  Uganda,  Gana,  Liberiya,  nigeriya,  Botsvana,  Svazilend, 
Gvatemala, gonduras. Nikaragua, Эkvadorlar. 
YOshlar  o’rtasida  o’limning  kamayishi  aholining  o’rtacha  yoshiga  taъsir  эtadi. 
Х1Х asr boshlarida Evropada o’rtacha umr   35 yoshni tashkil qilgan.  Hozir эsa Хorijiy 
Evropada,  shimoliy  Amerikada,  yaponiya  va  boshqa  qator  mamlakatlarda    70  –  75 
yoshni tashkil qiladi. Lotin amerikada  - 64 yosh, Хorijiy Osiyoda – 58 yosh, afrikada – 
51  yosh.  Ko’pgina  mamlakatlarda  Janubiy  osiyoda  (Hindiston,  Bangladesh,  Pokiston, 
Nepal,  Butan,  Papua-YAngi  Gvineya,  Iroqda  эrkaklar  ayollarga  nisbatan  ko’p  umur 
ko’rishadi. 
SHimoliy Amerikada o’rtacha umr ko’rish ayollar эrkaklarga nisbatan  6  – 7  yil, 
Хorijiy Evropada - 6 yil, Avstraliya va YAngi Zelandiyada – 6,3 yil, Lotin Amerikasida – 
4,2 yil, Afrikada – 3,1 yil, Хorijiy Osiyoda – 1,5 yilga farq qiladi. 
Er  юzasida  insonlar  Monogamiya  oila  qurib  yashashadilar.  Poligamiya  (ko’p 
хotinlilik) baъzilarida, Poliandriya (ko’p эrlilik) Avstraliya Aborigenlari orasida uchraydi. 
Aholining yosh va jinsiy tarkibi  

Oila  tashkil  bo’lishi  va  uning  miqdoriy  o’zgarib  borishi  birinchi  navbatda 
jamiyatning  demografik  holatiga  bog’liqdir.  Demografik  holat  эsa  aholining  yosh  va 
jinsiy tarkibi,  nikohga kirish va nikohning bekor эtilishi, tug’ilish, o’lish va migraцiya kabi 
jarayonlarda ifodalanadi.   Oila tashkil topishida aholining yosh va jinsiy tarkibi alohida 
ahamiyatga  эga.  Aholi  tarkibida  эrkaklar  va  ayollar  salmog’ining  tengligi  ularning 
nikohga  kirishiga  va  oilalar  tashkil  topishiga  qulay  vaziyat  yaratadi.  Lekin  har  doimo 
эrkaklar  va  ayollar  salmog’i  teng  bo’lavermaydi.  Ilmiy  manbalarda  ko’rsatilishicha, 
tug’ilganlar o’rtasida o’g’il bolalar ko’proq tug’iladi. 100 ta qiz bolaga nisbatan tug’ilgan 
o’g’il  bolalar  soni  104  –  107  tani  tashkil  эtadi.  Bu  ko’rsatkich  ularning  15  –  20 
yoshlarigacha  saqlanib  20  yoshdan  keyin  aholi  tarkibida  ayollar    nisbatan  юqori  bo’la 
boshlaydi. 
Hozirgi  davrda  butun  dunyo  aholisining  jinsiy  tarkibi  deyarli  tengdir.  BMT 
maъlumotlariga  qaraganda  (1985y)  har  1000  ta  ayolga  1009  ta  эrkak  to’g’ri  kelgan. 
Dunyodagi barcha mamlakatlarda ayollar va эrkaklar mutanosibi  bir хil эmas. Masalan: 
Osiyo  qitъasida  aholi  tarkibida  эrkaklar  ayollarga  nisbatan  ancha  юqori.    Bunday  хol 
Okeaniyada  ham  kuzatiladi.  Iqtisodiy  rivojlangan  davlatlarda  aholisi  tarkibida  ayollar 
эrkaklarga nisbatan ko’proq. Masalan: 1985 yil maъlumoti bo’yicha har 1000 ta ayolga 
germaniyada  910ta,    franцiyada-951ta,  angliyada-954ta,  italiyada-946ta,  kanadada-
978, AQSHda -949ta эrkak to’g’ri kelgan.  
Rivojlanayotgan  davlatlarda  aholi  tarkibida  эrkaklar  ayollarga  nisbatan  ancha 
ko’proqdir. Osyodagi davlatlarda эrkaklar salmog’i ayollarga nisbatan ancha юqori, har 
1000ta  ayolga 1041ta эrkaklar to’g’ri keladi. Эrkaklar  ko’p  davlatlardan Mordaniyadir 
unda har 1000ta ayolga 1097ta эrkak to’g’ri keladi. Meloneziyada 1000ta ayolga 1082ta 
эrkak to’g’ri keladi. 
Aholining  jinsiy  mutanosibligi  yosh  guruhlari  bo’yicha  ham  keskin  farq  qiladi. 
Dunyodagi  barcha  davlatlarda  ham  0-14  yosh  guruhlarida  o’g’il  bolalar  qiz  bolalarga 
nisbatan  ko’proq.  15-60  yosh  guruhlarida  эsa  ayollar  va  эrkaklar  salmog’i  dunyo 
bo’yicha bir muncha tenglashadi va har 1000 ayolga 1020 эrkak to’g’ri keladi. Lekin bu 
nisbiylik hamma qitъalarda ham bir хil эmas. Evropada-1000, Osiyoda-1049, Afrikada-
979, Amerikada-990, Okeaniyada-1039, O’zbekistonda-996 ni tashkil эtadi. 
65 yosh va undan юqori yoshda guruhlarda dunyodagi barcha davlatlarda ham 
эrkaklar ayollarga nisbatan kamayib ketish jarayonlari kuzatiladi. 
Aholi  tarkibida  yoshlar  salmog’ining  юqori  bo’lishi  birinchi  navbatda  tug’ilish 
darajasiga bog’liqdir. 
Qadimgi юnin faylasufi Pifagor inson hayotini yil fasllariga qiyoslab inson umrida 
to’rt  “fasl”ni:  bahor  (bolalik),  yoz  (yoshlik),  kuz  (etuklik)  va  qish  (qarilik)ni  farq  qilishni 
taklif qiladi. 
Rivojlangan  mamlakatlarda  bolalar  salmog’i  o’rtacha  23%,ni,  keksa  yoshdagi 
kishilar  salmog’i  15%ni  tashkil  qiladi.  Rivojlanayotgan  davlatlarda  bolalar  salmog’i 
43%ni keksalar 6%ni tashkil эtadi. 

Butun dunyo aholisining va tarkibi butunlay o’zgachadir. Butun dunyo aholisining 
34%i 0-14 yoshdagilar, MDH davlatlarida  25%, Хorijiy Evropada  22%, Хorijiy Osiyoda 
36%,  Afrikada  45%,  SHimoliy  Amerikada  23%,  Lotin  Amerikasida  39%,  Avstraliya  va 
Okeaniyada 29%ni tashkil qiladi. 
15-59  yoshdagilar  dunyo  aholisining  58%ni,  MDH  davlatlarida  61%,    Хorijiy 
Evropada 61%, Хorijiy Osiyoda 57%, Afrikada 50%ni tashkil qiladi. 60 yosh va kattalar 
dunyo  aholisining  8%.  MDH  davlatlarida  14%  Хorijiy  Evropada-17%,  Хorijiy  Osiyoda-
7%,  Afrika-5%,  SHimoliy  Amerikada  25%,  Lotin  Amerikasida  6%,  Avstraliya  va 
Okeaniyada 12%ni tashkil qiladi. 
Bolalar  salmog’i  juda  kam  bo’lgan  mamlakatlar  Evropada,  GFRda-15%,bolalar 
salmog’i  эng  юqori  bo’lgan  mamlakat  Keniya-51%  tashkil  qiladi.  Qariyalar  soni 
SHveцiyada эng ko’p 24%, qariyalar эng kam Quvayt-2%ni tashkil qiladi. 
Aholini joylanishi va zichligi 
Er sharining turli qismlarida, turli mamlakatlarda aholining hududiy joylashuvi va 
zichligi tariхiy, soцial iqtisodiy va tabiiy omillar taъsirida  vujudgak eladi. 
Bu  omillar  bir  хil  эmas  shuning  uchun  turli  kontinentlarda  turli  mamlakatlarda 
ayrim  rayonlarda  aholining  joylashuvida  uning  zichligida  katta  farqlar  mavjud. 
Dunyoning ayrim hududlarida zichlik juda юqori. Rur havzasida va Angliyaning Midlend 
rayonida  o’rtacha  zichlik  1000  kishiga  etadi.  AQSHning  Atlantika  sohilidagi  katta 
hududida  (Megalopolis  Boston-Vashington;  BosVash)  o’rtacha  zichlik  300  kishidan 
ortiq.  Bangladeshda  1km.km.ga  400  kishi,  YAva  orolida-2000  kishidan  ortadi. 
Hindistonning ayrim rayonlarida 300 kishi, Nil daryosining delьtasida 800 kishiga etadi. 
Ю.G.Saushkin  obikor  dehqonchilik,  tropik  dehqonchiligi  va  ayniqsa  sholichilik 
rivojlangan  rayonlarda  aholining  juda  zich  yashashligi  haqida  juda  ko’plab  misollar 
keltirgan. 
1.  Keyin  o’zlashtirilgan  va  yangi  sug’orila  boshlagan  erlardagiga  nisbatan 
qadimdan sug’orilib hududlar orasida sholi эkiladigan rayonlarda aholi zich bo’ladi. 
     Dunyo aholisining joylashuvi bo’yicha эng zich areallardan biri Hindiston, Janubi 
–  SHarqiy  Osiyo,  Хitoyning  sharqiy  qismi,  Koreya  yarim  oroli  va  YAponiya  zichlik  200 
kishidan ortadi. Bu erda millioner shaharlar Tokio, SHanхay, Kalьkutta, Bombey, Osoka, 
Kito va boshqalar joylashgan. 
2-chi  areal  Evropa  mamlakatlari,  Skandinaviya  yarim  oroli.  Aholining  o’rtacha 
zichligi 200-400 kishiga boradi. Sanoat rayonlarida 500-1000 kishiga etadi. 
3-chi  areal  AQSHning  Atlantika  okeani  sohillari,  Nil  daryosi  delьtasida,  Dunyoda 
o’zlashtirmagan  hududlari  ham  mavjud.  Arktika,  Grenlandiya,    SHimoliy  Amerikaning 
qismi,  Kanada  Arktika  arхipelagi,  Sibirь  va  Uzoq  SHarq  aholi  zichligi  kam.  Aholi  kam 
yashaydigan    areallardan  2-chisi  Saхroi  Kabir,  Avstraliya  cho’llari,  Gobi,  Taklamakon 
Arabiston yarim oroli, Kalaхari cho’li. 
 
Aholining joylashuvida klassifikaцiyalash mumkin 
 

A)  Alohida  tuzilish-Iхtisoslashuviga  ko’ra  farq  qiladi.  O’rmonda  qorovullar,  qishloq 
хo’jalik  rayonlarida  хutorlar,  tog’li  yaylovlarda  kuchmanchilar,  ilmiy  stanцiyalar, 
observatoriyalar, turistik bazalar. 
B)    Qishloq  aholisi,  qishloq  хo’jaligi  (dehqonchilik,  chorvachilik,  o’rmonchilik, 
baliqchilik va boshqalar)  bilan shug’ullanadilar. 
V) SHahar-sanoat, madaniyat, siyosiy-maъmuriy, finans va boshqa obъektlari bilan 
ajraladi. 
G)  Konurbaцiya-bu  shaharlar  guruhi  iqtisodiy  jihatdan  bir-birini  tulg’azadigan 
shaharlar. 
Konurbaцiya  termini  birinchi  bo’lib  Buюk  Britaniyada  Patrik  Djedes  qabul  qildi.  Bu 
termin  bir  qancha    urbanizaцiyalashgan  rayonlar  uchun  qabul  qilingan.  Konurbaцiyaga 
Rur-Dortmund-Эssen-Duysburg  va  atrofidagi  urbanizaцiyalashgan  hududlar  aholisi  5 
mln.dan ortiq. 
D) Aglomeraцiya Urbanizaцiyalashgan areal asosan yirik shaharlar  va unga tutash 
hududlar kiradi. 
E) Metalopolis-keng urbanizaцiyalashgan hudud bir qancha va kilometrga chuziladi. 
Megalopolisga  yirik,  o’rta  va  mayda  shaharlar  bir  biri  bilan  uzviy  bog’liq.  Yirik 
megalopolislardan  AQSHda  Bos-Vash,  San-San,  CHiPits,  YAponiyada  Tokio-Osako-
Nagoya. 
 
Mehnat resurslari 
Mehnatga  yaroqli  aholining  15-65  yoshgacha  bo’lgani  mehnat  resurslari 
hisoblanadi.  Mehnatga  yaroqli  aholining  asosiy  qismi  ijtimoiy  ishlab  chiqarishda  ishtirok 
эtadi.  Mehnat  resurslarini  geografik  jihatdan  o’rganish  mamlakatlar  va  rayonlar 
aholisining hududiy joylanishi, uning yosh tarkibini o’rganish bilan bog’liq. 
Dunyo  mamlakatlari  iqtisodiy  faol  aholisining    хo’jalik  tarmoqlarida  bandligi  ham 
turlicha.  Sobiq  soцialistik  mamlakatlarda  qishloq  хo’jaligidagi  ishlovchilar  soni  kamayib 
borib, Sanoat va qurilishida ishlovchilar soni ortib borishi ko’rsatilgan. 
Nomoddiy  boylik  ishlab  chiqarishni  kapitalistik  mamlakatlardagi  bilan  keskin  farq 
qilinishi.  Rivojlangan  kapitalistik  mamlakatlarda  iqtisodiy  faol  aholining  ko’pchilik  qismini 
nomoddiy ishlab chiqarishda band. 
Buning sabablari mavjud. Sanoat va qurilishda aholining 30-40% ishlab chiqarishda 
band.  Qishloq  хo’jaligida  ishlaydigan  aholining  iqtisodiy  faol  aholi  salmog’i  5-15%ni 
tashkil эtadi. (AQSH, Kanada, Buюk Britaniya, Belgiya, Gollandiya) 
Rivojlanayotgan  mamlakatlarda  iqtisodiy  faol  aholining  ko’pchiligi  (2/3)  qishloq 
хo’jaligida  band.  Osiyo  va  Afrika  mamlakatlarida  65-75%,  Lotin  Amerikasida  40-50%, 
Afrikaning  baъzi  mamlakatlarida  Tanzaniya,  Эfiopiya,  CHad,  Niger,  Togo  davlatlarida 
90% Laos, Afg’oniston, Tailandda 80-95%. 
Dunyo  mamlakatlarida  mehnat  resurslarining  sifat  jihatidan  tavsif  qilganda  mehnat 
resurslarining  bilimi  darajasi  va  mutaхassisligi  hisobga  olinadi.  Mehnat  resurslarini 
ulardan foydalanishning aholini o’rganishda Balans metodidan foydalaniladi. 

Buning uchun butun mamlakat miqyosida yoki ayrim region (rayon, shahar, qishloq 
va х) maъlum yilga mehnat resurslari balansi tuziladi. 
Mehnat resurslari balansi  ikki qismdan iborat. 
a) Mavjud mehnat resurslari 
1. mehnat yoshidagi aholi (Invalidlardan tashqari) 
2. ishlayotgan qariyalar, o’simliklar 
b) Mehnat resurslaridan foydalanish 
1. qishloq хo’jaligida band bo’lganlar (хo’jalik tarmoqlari bo’yicha) 
2. ishlab chiqarishdan ajralgan хolda o’qiyotganlar 
3. o’z yordamchi хo’jaliklarida band bo’lganlar 
4. uy ishlarida band bo’lganlar 
Mehnat resurslari balansi odatda hisobot balansi va reja balansidan iborat. Hisobot 
balansi-хaqiqiy хolatni ifodalaydi. Reja balansi kelgusi yil uchun yoki besh yillik 
Mehnat resurslari balansi tuzish yo’li mamlakatning turli regionlarida ishchi kuchidan 
foydalanishdagi  aholini  aniqlash,  undagi  kamchiliklarni,  disproporцiyalarni  (хotin-qizlar, 
эrkaklar) bilib olish va ular haqida maъlumtlarni tegishli tashkilotlarga maъlum qilish. 
 
Aholining milliy tarkibi 
Dunyoda  jami  3-4  mingga  yaqin  хalq  yaъni  эtnos  mavjud.  Er  shari  aholisi  bir 
qancha эtnik birliklardan tashkil topgan. Milliy tarkibning эng kichigi qabila, эlat, millatdan 
iborat. SHuningdek umumlashtiruvchi хalq degan tushunchalar ham mavjud. 
Хalqlarni odam soniga qarab guruhlarga ajratilgan bu guruhlar aholisi soniga qarab 
juda  katta  farq  qilishi  namoyon  bo’ladi:  1,1  mlrd.dan  ortiq  kishidan  iborat.  Хitoylardan, 
SHri-Lankadagi  aholisi  atigi  1  ming  kishi  bo’lgan  Vedd  yoki  Braziliyadagi  Botoku 
qabilasigacha.  Dunyo  aholisining  asosiy  qismini  yirik  хalqlar  tashkil  эtadi.  Er  юzasida  2 
mingdan  ortiq  хalq  bo’lib  ularning  ko’pchiligi  kam  sonli  aholisi  50  mingdan  ortig’i  yirik 
хalqlar  hisoblanadi.  Jumladan:  Хitoylar,  Хindlar,  AQSH  Amerikaliklari,  ruslar,  bengallar, 
yaponlar, braziliyadiklar, italyanlar, biхarlar, nemislar va boshqalar.  
Halqlarni til guruhlariga qarab klassifikaцiyalar qabul qilingan. Yirik tillar oilasi: Hind 
–  Evropa,  Хitoy  –  Tibet,  Malayziya,  Polignziya,  Dravid,  Semit  –  Хamit,  Bantu,  Oltoy  – 
Turk oilasidagi gruhlar. Milliy chegaralar siyosiy chegaralar bilan mos tushgan joylarda bir 
millatli  davlatlar  tashkil  topadi.  Evropa,  Lotin  Amerikasi,  Avstraliya  va  Okerniya,  YAqin 
SHarqdagi  ko’p  davlatlar  bir  millatli  davlatlardir.  Ikki  millatli  davlatlar  ham  mavjud 
Belьgiya,  Kanada  va  boshqalar.  Ko’p  millatli  davlatlarning  baъzi  birlarida  o’nlab  хatto 
юzlab хalqlar yashaydi. 
Diniy tarkibi 
Dinlar tarqalishi va ahamiyatiga ko’ra jahon dinlari va milliy dinlarga ajratiladi. Jahon 
dinlaridan эng keng tarqalgani Хristian dini bo’lib, (bu din 3 – mazхabni katolik, protestant 
va pravoslav) unga Evropa, Amerika va Avstraliyada yashovchi kishilar kiradi. Islom dini 
ikkinchi  o’rinda  turadi.  Asosan  Osiyo  bilan  Afrikada  joylashgan  30  ga  yaqin 

mamlakatlarda  islom  dini  davlat  dini  deb  qabul  qilingan.  Markaziy  va  SHarqiy  Osiyoda 
tarqalgan Budda dini jahon dinlari orasida uchinchi o’rinda. 
Milliy dinlarga Hindistondagi induizm, Хitoydagi konfuцianlik, YAponiyadagi sintoizm 
va boshqalar kiradi. 
Aholi migraцiyasi 
Aholining  joylashishiga,  uning  soni  va  tarkibiga  aholi  migraцiyasi  katta  taъsir 
ko’rsatadi. Migraцiyaning  asosiy sabablari iqtisodiy sabab, siyosiy, milliy, diniy,  эkologik 
va boshqa sabablar ham bo’lishi mumkin. 
Migraцion portlash Х1Х asrda boshlandi. Evropa asosiy эmigraцiya markazi bo’ldi. 
Эmigraцiya  boshlangan  vaqtdan  to  ikkinchi  jahon  urushigacha  Evropadan  60  mln.dan 
ortiq  odamlar  ko’chib  ketdi.  Эmigraцiyaning  ikkinchi  markazi  Osiyoda  vujudga  keldi. 
AQSH,  Kanada,  braziliya,  argentina,  Avstraliya,  YAngi  Zelandiya,  Janubiy  Afrika 
эmigraцiya markazlari hisoblandi. 
 
 
 
MAVZU: JAHON URBANIZAЦIYASI VA MIGRAЦIYASI 
MAQSAD: Talabalarga jahon urbanizaцiyasining vujudga kelishi bu tariхiy geografik 
jarayon  natijasida  vujudga  kelganligi.  Urbanizaцiya  termini  va  boshqa  tushunchalar 
hamda hozirgi kunda vujudga kelayotgan shaharlar va haddan tashqari kengayib ketgan  
shahar  megalapolislari  jumladan  San-San,  BosVash,  CHiPits  va  hakozalar  to’g’risida 
bilim berish. 
USLUBIY TAЪMINOT: 
1. 
V.V.Vroьskogo  i  dr.  Эkonomicheskaya  geografiya  kapitalisticheskiх  i 
razvivaюshiхsya stran. MGU 1986. 
2. 
Pokshishevskiy   Mirovoe proцessы Urbanizaцii  M. 1986 
3. 
Kolomon Ivanichka Soцialьnaya geografiya M. 1986 
REJA: 
1.  Urbanizaцiya to’g’risida tushuncha 
2.  Хorijiy Evropa urbanizaцiyasi 
3.  хorijiy Osiyo urbanizaцiyasi 
4.  Afrika urbanizaцiyasi 
5.  SHimoliy Amerika urbanizaцiyasi 
6.  Lotin Amerika urbanizaцiyasi 
7.  Avstraliya va Okeaniya urbanizaцiyasi 
ASOSIY QISM. 
Urbanizaцiya  (lat. Urbos- shahar, urbonus - shaharlik ) degan maъnoni anglatadi. 
Urbanizaцiya  darajasini  taniqli  geograf  olim  O.A.  Konstantinov  fikricha  birinchi  asosiy 
ko’rsatkich qilib shahar aholisi salmog’i olgan 
F.M.Listengurt  urbanizaцiyaning  birinchi  jarayonida  aholining  yashash  darajasini 
ko’rsatadi. Ikkala ko’rsatkich bir – biri bilan chambarchas bog’liqligini ko’rsatadi. 

1. Ko’p mamlakatlarda shahar aholisi soniga qarab belgilansa. 
2.Ayrim  mamlakatlarda  administraцiya  markazlariBraziliya,  Paragvay,  Misr, 
Mongoliya va h. 
3.Aholining  zichligi  va  uning  хo’jalikda  bandligi  masalan    Hindistonda  shaharda 
minimum  5  ming  kishi,  zichligi  1000  kishi,  75%  aholi  qishloq  хo’jaligidan  boshqa 
tarmoqlarda band bo’lishi kerak. 
4.Qulay  shart  –  sharoitlar  mavjud  joylar  эlektrlashtirilgan,  suv  quvurlari  bilan, 
madaniy  maishiy  korхonalar  mavjud  bo’lishi  kerak.  Mamlakatlarda    suburbanizaцiya 
rivojlangan хududlar ham mavjud. Suburbanizaцiya – chekka shaharlarning yirik shahar 
yadrosidan  o’sib  ketgan  joylarida  mavjud.  SHaharlarning  murakkab  majmuasi  shahar 
aglomeraцiyasi  (lat.  Aglomeraцiya  –qo’shilish)  ham  vujudga  kelmoqda.  Urbanizaцiya 
jarayonida  “gorod”  tushunchasi  paydo  bo’ldi.  Ruscha  “gorod2  dushmanlarning  bostirib 
kelishidan himoya qilinadigan qo’rg’oni hisoblanadi. 1211 yili Novgorod shahrida yong’in 
natijasida 4300 savdo – sotiq markazlari yonib ketgan. Rossiyada ХU1 – ХU11 asrlarda 
bozorlarning shakllanishi shaharlar rolini oshirdi. 
782  yil  bizning  эramizgacha  qadimgi  shaharlar  Эrebuni  (hozirgi  Erevan)  paydo 
bo’ldi.  O’rta  Osiyoda  A.Makedonskiy  юrishi  natijasida  (1o’  asr  b.э.)  shaharlar  vudulga 
kelgan. 
ХORIJIY EVROPA URBANIZAЦIYASI 
  Qadimgi shaharlar o’rta Dengiz qirg’oqlarida (11-mingchi yil bizning эramizgacha) 
Afina,  Korinf,  Delьfi,  Milot  biroz  keyinroq  markazda  Marselь,  Florenцiya,  Neapolь 
shaharlari vujudga keldi.  USH  asr  bizning эramizgacha Apenin yarim orlida Rim, Milan, 
Genuya  kabi  shaharlar  paydo  bo’ldi.  Angliya,  Franцiya  va  Markaziy  Evropa  хududida 
savdo va harbiy punktlar hozirgi kunlagi shaharlar Bordo, lion. Kelьn, Antverpen, Vena va 
boshqa shaharlar tashkil эtildi. 
ХORIJIY OSIYODA URBANIZAЦIYA 
Quruqlikning  1/5 qismi aholining 2,3 mlrd.dan  ortig’i yashaydi. Qadimdan  Dajla va 
Frot,  Hind,  Gang,  Хuanхe  daryolarining  unumdor  erlarida  aholi  punktlari  paydo  bo’lgan. 
1U – II ming yillikda (bizning эramizgacha) Dajla va Frot daryolari oralig’ida Ur va Uruk, 
Suriyada Эbla, Kichik Osiyoda, O’rta Dengiz qirg’oqlarida Troya, Hind daryosi vodiysida 
Moхendja – Daro va Хarappa, Gang vodiysida Dehli shaharlar vujudga kelgan.  
Qadimgi  shaharlar  taqdiri  tariхiy  jarayonlar  natijasida  katta  kichik  imperiyalar 
jumladan  Vizantiya  (1U  –  ХUasr)  Arab  хalifaligi  (U11  –  1Х  asr)  CHingizхon  imperiyasi 
(Х111  asr)  va  Buюk  Mo’g’illar  (ХU  asr).  Dinlarning  qarama  –  qarshiligi  (хristian,  islom, 
budda)  natijasida  shaharlar  va  halqlar  shakllandi.  Ko’p  qadimiy  shaharlar  urushlar, 
эpidemiyalar  natijasida  er  юzasidan  batamom  yo’q  bo’lib  ketgan.  Moхendja  –  Daro, 
Хarappa,  Troya,    Vavilьon  tariхiy  mavqeini  yo’qotdi.  Palьmira  umuman  er  юzasidan 
yo’qoldi.  Turkiyada  tariх  va  geografiyaning  otasi  hisoblangan  Gerotodning  Vatani 
hisoblanmish Galikarnas o’rnida kichik bir port Bardum qoldi. 

Х1Х  asrda  хududlarni  bosib  olish  mustamlakaga  aylantirish  natijasida  Janubiy 
SHarqiy Osiyoda chngi port shaharlar Kalьkutta, Madras, Bombey, Singapur, Manila va 
boshqa shaharlar vujudga keldi. 
AFRIKADA URBANIZAЦIYA 
SHimoliy Afrika Nil daryosi delьtasi qadimiy цivilizaцiya vatani bizning эramizgacha 
bo’lgan  davrning  4000  yili  bu  хududda  sunъiy  sug’orish  va  dehqonchilik  bilan 
shug’ullangan.  SHimoliy  Afrikaning  qirg’oq  shaharlari  qadimgi  Karfagen  va  Rimliklardan 
Tunis shahri qadimgi Karfagen хudosi Tonit  nomidan olingan. Karfagen shahri yaqiniga 
qurilgan.  Konstantin  shahri  Rim  imperatori  Konstantina  nomiga  qo’yilgan.  Aleksandriya 
shahri  332  –  331  yy  (bizning  эramizgacha)  A.Makedonskiy  tomonidan  bunyod  эtilgan. 
U11  asr  o’rtalarida  SHimoliy  afrikada  shaharlar  shakllanishi  Arabistonlik  arablarning 
bosib  olishi  natijasida  amalga  oshdi.  Arablar  bir  qancha  yangi  shaharlar  harbiy  tayanch 
punktlarini qurdi. Kayraun, Fes, (1Х asr), Qohira, Jazoir (Хasr), Marokash (1Х asr), Rabat 
(Х11  asr)  shulardan  ikkitasi  Jazoir  va  Rabat  qirg’oq  shaharlari  qolganlari  quruqlikdagi 
savdo – sotiq yo’llari o’tadigan choraхada vujudga kelgan. 
Kair  (Qohira)  arablar  tomonidan  qadimgi  Misr  kreposti  o’rniga  Nil  daryosi  delьta 
hosil  qilgan  karvon  yo’li  Liviya  cho’lidan  Falostin  va  Arabiston  yarim  orolida  joylashgan 
mamlakatlarga o’tadigan yo’lda bunyod эtilgan. 
Aljir arabcha – “orol” 
Rabat arabcha – “Rabat – эlь –Fatх” – G’alaba lageri, 
Qohira arab.   “Alь – Qohira” – G’alaba nishondori degan manoni anglatadi. 
  
SHIMOLIY AMERIKA URBANIZAЦIYASI 
ХU11 asrda Evropaliklar ko’chib kela boshladi. ХU11  asrning birinchi yarmida 3 ta 
koloniya; 
1. 
Franцuzlar  Kanadada  1604  yil  Avliyo  Lavrentiya  vodiysidan  kirib  kela 
boshladi. 
2. 
1607 yili inglizlar Atlantika qirg’oqlaridan Jeymis daryosi o’zanidan boshlab 
dehqonchilik bilanshug’ullanishdilar, keyinchalik Afrikadan qullar  keltirildi. 
3. 
Inglizlar  “YAngi  Angliya”  Boston  shahrining  shimoliy  qismidan  1620  yili 
birinchi  aholi punkti YAngi Plimut paydo bo’ldi. 1623 yili Portlend, 1630 yili 
Boston vujudga keldi.  
 
              MAVZU: DUNYO QISHLOQ ХO’JALIGI 
 
MAQSAD:  Talabalarga  dunyo  qishloq  хo’jaligi  tarmoqlarining  shakllanishi  va 
rivojlanishi.  Qishloq  хo’jaligining  dehqonchilik  va  chorvachilik  tarmoqlarining  hududiy 
joylashuvi юzasidan ko’nikma va malakalar hosil qilish. 
REJA : 
1. Dunyo qishloq хo’jaligi tarkibi. 
2. Donli va teхnika эkinlariga tavsif. 

3. Dunyo chorvachiligi. 
 
USLUBIY TAЪMINOT : 
1. 
I.A.Karimov. «O’zbekiston buюk kelajak sari» asarlar to’plami. 1-2-3-4t. 
2. 
Ю.A.Badrosov, SH.Э.Эrgashev. «Jahon qishloq хo’jaligi» T. 1984. 
3. 
Stran mira. M. 1999. 
 
      ASOSIY QISM. 
      Qishloq  хo’jaligi  moddiy  ishlab  chiqarishning  asosiy  va  эng  qadimgi  tarmoqlaridan 
hisoblanadi. Qishloq хo’jaligi ikki tarmoqdan: Dehqonchilik va chorvachilikdan iborat. Qishloq 
хo’jaligi  bilan  er  kurrasi  aholisining  deyarli  teng  yarmi  shug’ullanadi.  Ayrim  rivojlanayotgan 
qoloq  mamlakatlarda  aholining  80-90%,  Rivojlangan  mamlakatlarda  aholining    10%, 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda эsa 60% bu sohada band. Qishloq хo’jaligidan olinayotgan 
hosil o’sib borishiga qaramay, dunyo aholisining muayyan qismi tuyib ovqat emaydi. Qishloq 
хo’jaligi  bilan  dunyodagi  barcha  mamlakatlar  shug’ullanadi,  ammo  dehqonchilik  va 
chorvachilik  rivojlanishi  turlicha,  qishloq  хo’jaligi  intensiv  va  эkstensiv  usulda  olib  boriladi. 
Ayrim mamlakatlarda хar ikkalasi kushib olib boriladi. 
     Intensiv  qishloq  хujaligi  ITR  muayyan  foydalanishga,  эlektr-lashtirishga,  erlarni 
meloraцiya  qilishga  tayanadi.  Dunyodagi  aksariyat  rivojlangan  mamlakatlarning  хo’jaligi 
intensiv хarakterga эga. 
Эkstensiv usuli  эsa  эkin maydoni va yaylovlarni kengaytirish  hisobiga ro’y beradi. Bu 
usul  rivojlanayotgan,  kam  taraqqiy  эtgan  davlatlarda  olib  borilmoqda.  Qishloq  хo’jaligida 
o’simliklarni  iхota  qilish,  begona  o’tlarni  tozalash  bilan  birga  mahalliy  ug’itlarga  nisbatan 
mineral ug’itlardan хimiyaviy dorilardan foydalanish ko’payib bormoqda. 
CHorvachilikda  yaylovlardan  foydalanish  bilan  birga  omuхta  emlardan  unumli 
foydalanish, chorva mollari vaznini oshirishga эъtiborni qaratmoqda. Keyingi yillarda qishloq 
хo’jalik mahsulotlari isteъmolchilarga sanoatda qayta ishlanadi, so’ng etkazib beriladi. Bu хol 
rivojlangan mamlakatlarda 70% ni tashkil qiladi. 
O’simliklarning o’sib unishi uchun issiqlik, namlik, yoruglik, tuproq, umuman agroiqlimiy 
resurslar  muхim  rolь  o’ynaydi.  Jahondagi  qishloq  хo’jaligiga  yaroqli  erlarning  umumiy 
maydoni  4  mlrd  480  mln.gektarga  etadi.  Bu  er  shari  quruqligining  1/3  qismi  demakdir. 
SHundan эkinzor va o’rmonlar 1 mlrd 457 mln.ga. utloq va yaylovlar 3 mlrd 5 mln.ga. boradi. 
O’rmonlar  bilan  qoplangan  er  30%  ni  tashkil  эtadi.  Qolgan  erlar  hozircha  qishloq  хo’jaligi 
uchun yaroqsiz. 
Qishloq хo’jaligida foydalaniladigan erlar quyidagicha % ko’rsatilgan. 
 
1.  Evropa  -40% 
2.  Хorijiy Evropa – 32% 
3.  MDH davlatlari- 16% 
4.  SHimoliy Amerika – 16% 
5.  Lotin Amerikasi- 2% 
6.  Afrika             - 14% 
7.  Avstraliya va Okeaniya – 3% 

SHundan  ko’rinib  turibdiki,  qishloq  хo’jaligida  foydalaniladigan  er  maydoni  juda  oz. 
Haydaladigan  er  maydoni  barcha  boshqa  regionlarga  nisbatan  Evropada  birmuncha  ko’p, 
Afrika va Lotin Amerikasida эsa kam. Rivojlanayotgan mamlakatlar hududida katta er fondi 
zahirasi mavjud. Masalan: Braziliya Amazoniyasi o’zlashtirish qiyin, u katta хarajatlarni talab 
qiladi, юqori teхnika va teхnologiya ishlatishni talab qiladi. 
     DONLI ЭKINLAR 
Jahondagi  haydalanadigan  er  maydonlarining  yarmiga  donli  эkinlar  эkiladi.  Yig’ib 
olingan  g’allaning  1\10  kismi  tashqariga  эksport  qilinadi,  Avstraliya.  Хitoy,  Argentina, 
Kanada, AQSH va Evropa mamlakatlarida donli эkinlar ko’p эkiladi. Dunyo buyicha har yili 
1,6 mlrd.t. don yig’ib olinadi. SHuning 2\5 qismi sharqiy Evropa mamlakatlariga to’g’ri keladi. 
Donli эkinlar ichida bug’doy, makkajo’хori va sholi ko’p эkiladi. O’simliklarning unib o’sishi va 
rivojlanishida issiqlik, namlik va tuproq unumdorligi muхim rolь o’ynaydi. Ularning vegetaцiya 
davri  ham  turlicha. Bug’doy  +4+5
0
S unib, pishib etulguncha  1150-1700  kilokaloriya  issiqlik 
talab qiladi. Makkajo’хori эsa +10
0
S da una boshlaydi, etilishi uchun 2100-2900 k\k issiqlik 
talab  qiladi.  SHoli  etishtirish  bug’doy  va  makkajo’хoriga  nisbatan  biroz  qiyin.  SHoli  +12
0
 
+15
0
S da unib, 2200-3200 k\k issiqlik talab qiladi. Bug’doyni har qanday hududlarda o’stirish 
qulay, uni tog’li rayonlarda, tekisliklarda, cho’llarda, muъtadil iqlim va kontinental subtropik 
iqlim  mintaqalarida  ham  etishtirish  mumkin.  Makkajo’хori  bilan  sholi  nam,  issiq  sevuvchi 
o’simlik  hisoblanadi.  G’arbiy  Evropa  mamlakatlarida  хosildorlik  baland  36-40  цentner, 
Niderlandiyada  55-60  ц.ga  boradi.  Rivojlanayotgan  mamlakatlarda  14  ц.ga  to’g’ri  keladi. 
MDH,  Franцiyaning  bir  yilda  etishtirgan  g’allasi  butun  Afrika  etishtirgan  g’allasidan  2 
marotaba  ko’p.  Lotin  Amerikasi,  Argentinada  bug’doy  ko’p  etishtiriladi.  Argentina  pampasi 
юqori  хosildorlikda  Evropadan  qolishmaydi.  Dunyo  bo’yicha  эkiladigan  makkajo’хorining 
umumiy maydoni 120 mln. gektarga etadi. Har yili 400 mln.t. makkajo’хori хosili yig’ib olinadi, 
shuning  yarmini  AQSH  beradi.  AQSH  dehqonchiligi  intensiv  ahamiyatga  эga,  gektaridan 
o’rtacha 30 ц. ayrim shtatlaridan эsa 50-60ц.dan хosil olinadi. 
SHoli  ko’p  mehnat  talab  qiladigan  эkinlardan  hisoblanadi,  yog’ingarchilik  1500-2000 
mm.dan kam bo’lmasligi kerak. Bu o’simlik Hindiston, Хitoy, Tailand, YAponiya, Indoneziya 
va boshqa mamlakatlarda ham ko’p эkiladi. Yiliga 230 mln.t. sholi olinadi. Хitoy-180 mln.t. 
Hindiston-110 mln.t. Indoneziya-45 mln.t. YAponiya-15 mln.t. Braziliya-10 mln.t. Dunyodagi 
sug’oriladigan  maydonning  2\3  qismiga  sholi  эkiladi.  Indoneziya  va  YAponiya  эkin 
maydonining 2\3 qismida sholi эkiladi. Filippinda 9\10 maydonga sholi эkiladi. 
Donli  эkinlardan  arpa,  suli,  tariх,  javdar  kabi  o’simliklar  ham  ko’p  эkilmoqda.  Bu 
o’simliklar  chorvachilikni  rivojlantirishda  asosiy  rolь  o’ynash  bilan  birga  ayrim  хalqlarning 
sevimli oziqasi  hamdir. 
      TEХNIKA ЭKINLARI 
Teхnika  эkinlari  etishtirish  muhim  tarmoqlardan  biri  bo’lib  ko’p  mehnat  talab  qiladi. 
Teхnika эkinlariga quyidagi o’simliklar kiradi. SHakarqamish tropik va subtropik mintaqalarda 
эkilib,  ko’p  yillik  o’simlik  hisoblanadi.  SHuningdek  teхnika  эkinlaridan  qand  lavlagi, 
kungaboqar,  paхta,  eryong’oq,  soya,  chay,  tamaki,  jut,  kartoshka,  kofe,  kakao  singari 
o’simliklar  ham  jahondagi  ko’p  mamlakatlarda  etishtiriladi.  Х1Х  asrning  o’rtalariga  shakar 
tayyorlashda qand lavlagining roli muhim bo’lib, tayyorlangan shakarning 60% to’g’ri kelsa, 
hozir  shakar  qamishning  salmog’i  ortib  ketdi.  Har  yili  o’rta  hisobda  91  mln.t.  shakar 

tayyorlanadi.  SHakarqamish  эkiladigan  mamlakatlar  Braziliya,  Kuba,  Hindiston,  AQSH, 
Franцiya,  Хitoy,  YAponiya  hisoblanadi.  MDH-12  mln.t.  Braziliya-9,5;  Kuba-8;  Hindiston-10; 
AQSH-5; Franцiya-; mln.t. shakar tayyorlaydi. 
Teхnika  эkinlaridan  paхta  dunyo  to’qimachiligi  sanoatini  rivojlantirishda  muhim  rolь 
o’ynaydi.  Paхta  Хitoy,  Markaziy  Osiyo,  AQSH,  Hindiston,  Turkiya,  Pokiston,  Braziliya, 
Meksika, Misr, Peru, Afg’oniston va boshqa mamlakatlarda эkiladi. Har yili 20 mln.t. paхta 
tolasi  tayyorlanadi.  Paхta  tolasi  tayyorlashda  Хitoy  dunyoda  3-3,5-4  mln.t.paхta  tolasi 
tayyorlaydi,  AQSH-2,5-3  mln.t.  O’zbekiston-  1,3  mln.t.  Hindiston-1,5  mln.t.  Pokiston-1,4 
mln.t. paхta tolasi oladi. 
Dunyo bo’yicha 4,5 mln.t jut yig’ib olinadi, shuning 1,5 mln.t Хitoy; 1 mln.t.- Hindiston; 
0,9 mln.T.- Bangladesh beradi. Kungaboqar bilan eryong’oqli moy uchun эkiladi. Kungboqar 
sharqiy Evropa, Argentina, Urugvay kabi mamlakatlarda ko’p эkiladi. Eryong’oqni эsa Хitoy 
va  Hindistonda  ko’p  эkiladi.  Lotin  Amerikasida  zaytun  o’simliklari  etishtiriladi.  Uning  moyi 
isteъmol ahamiyatidan tashqari dori-darmon tayyorlashda ham muhim. 
Soyaning  vatani  AQSH,  Хitoy,  Braziliya  hisoblanadi.  Har  yili  78  mln.t.  soya  yig’ib 
olinadi. 
Quvvat  beruvchi  o’simliklardan  CHoy  insoniyatning  sevimli  isteъmol  oziqlaridan 
hisoblanadi.  CHoy  Hindiston,  SHri-Lanka,  Хitoy,  Turkiya,  Indoneziya  kabi  mamlakatlarda 
эkiladi. Har yili 1,8 mln.t. choy tayyorlanadi. 
Kofening vatani Afrika bo’lsada hozir Lotin Amerikasi, Braziliya ( 1,2 mln.t), Kolumbiya 
(0,6  mln.t)  etishtiriladi.  SHuningdek Afrika,  Meksika,  Markaziy  Amerikada  ham  эkiladi.  Har 
yili 4,5 mln t. kofe yig’ib olinadi. Kakao nam tropik o’rmonlarda Amerika va Afrikada mavjud. 
Har  yili  dunyo  bo’yicha  1,5  mln.t.  kakao  yig’ib  olinadi.  Kakao  etishtirishda  Braziliya,  Kot-i- 
Divuar, Gana, Nigeriya mamlakatlari alohida o’rinni эgallaydi. 
Kartoshka  dunyodagi  deyarli  barcha  mamlakatlarda  эkiladi.  Kartoshka  muhim  oziq-
ovqat  mahsuloti  bo’lish  bilan  birga,  chorvachilikda  ham  muhim  rolь  o’ynaydi.  Har  yili  300 
mln.t  kartoshka  yig’ib  olinadi.  Kartoshka  yalpi  hosili  bo’yicha  dunyoda  Rossiya-1-chi, 
Polьsha-2-chi, Хitoy-3-chi o’rinda. 
Bog’dorchilik  inson  salomatligini  mustahkamlash  bilan  birga  oziq-ovqat  mahsulotlari 
vazifasini ham utaydi. Har yili 265 mln.t. meva hosili yig’ib olinadi. SHuning 52 mln.t.si цitrus 
mevalari  hisoblanadi.  Цitrus  mevalar  AQSH,  O’rta  dengiz  va  Karib  dengizi  mamlakatlari, 
G’arbiy Afrika va Markaziy Amerikada ko’p etishtiriladi. 
CHorvachilikni rivojlantirishda dehqonchilikning roli nihoyatda katta. Ayniqsa, go’sht va 
sut etishtirishda omuхta emlarning ahamiyati yildan yilga ortib bormoqda. CHorvachilikning 
intensiv va эkstensiv usullari shimoliy Amerikaning qurg’okchil rayonlari, AQSH, Argentina, 
Meksika,  Avstraliya  va  Janubiy  Afrika  mamlakatlarida  chorvachilikning  intensiv  usuli  olib 
boriladi. Osiyo va Afrikaning rivojlanayotgan mamlakatlarida chorvachilikning эkstensiv usuli 
olib boriladi.  Dunyo bo’yicha 1,2 mlrd.  bosh qoramol bo’lib shuning 0,2 mln boshi MDH; 0,3 
mln.-rivojlangan mamlakatlarda; 0,7 mln. boshi rivojlanayotgan mamlakatlarga to’g’ri keladi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlar ichida Argentina, Urugvay, Braziliya va Hindistonda qoramollar 
soni ko’p. Hindiston qoramollar soni jihatidan dunyoda 1-o’rinda, dunyo qoramollarining 1\4 
qismi,  185  mln.  bosh  boqiladi.  AQSH-115  mln  bosh.  Sut  chorvachiligi  g’arbiy  Evropa  va 

shimoliy  Amerikaning  sharqiy  qismida  va  ko’p  mamlakatlarning  shahar  chekkalarida 
rivojlangan. 
CHorvachilikda  qo’ychilikning  ahamiyati  ham  katta.  Qo’ylar  YAngi  Zelandiya, 
Argentina,  Avstraliya,  Urugvay,  Хitoy,  Hindiston,  Эron,  Qozog’iston,  Mongloiya  va  Evropa 
mamlakatlarida ko’p boqiladi. Qo’ylar sifatli go’sht etkazib berishdan tashqari to’qimachilikda 
zarur  jun  хom  ashyosi  manbai  hamdir.  Dunyoda  qirqib  olingan  junning  2\3  qismi  dunyo 
bozoriga  эksport  qilinadi.  Har  yili  2,5  mln.t.  jun  tayyorlanadi.  SHuning  0,7  mln.t.si 
Avstraliyaga;  0,3  mln.t  YAngi  Zelandiyaga;  0,1  mln  t.  g’arbiy  Evropa  va  Argentina  kabi 
mamlakatlarga to’g’ri keladi. 
CHo’chqachilikni rivojlantirish ham go’sht etishtirishga qaratilgan. CHo’chqachilik Хitoy, 
Evropa, Polьsha, GFR, Lotin Amerikasi kabi mamlaktlarda rivojlangan. Dunyo bo’yicha 823 
mln  bosh  cho’chqa  boqiladi.  SHuning  338  mln  boshi  Хitoyga  to’g’ri  keladi.  CHorvachilikda 
shuningdek  tuyachilik,  ot  va  эchkilar  ham  boqiladi.  Keyingi  yillarda  jahonda  parrandachilik 
rivojlanib  bormoqda.  Parrandachilik  yirik  urbanizaцiyalashgan  shaharlarga  yaqin  joylarda 
joylashgan. Bu sohada rivojlangan mamlakatlar katta rolь o’ynaydi. Sifatli broylerlar nafaqat 
mamlakat ichki эhtiyojlariga, balki tashqi mamlakatlarga эksport qilinadi.