Toskent viloyat davlat pedagogika instituti
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
jahon mamlakatlarining iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi(1) 130620082611
- Bu sahifa navigatsiya:
- DENGIZ VA DARYO TRANSPORTI.
- Эrkin iqtisodiy zona
- Хalkaro munosabatlarning boshka shakllari
- Halkaro хizmat kursatish
- Iktisodiy geografik urni.
Tayanch tushunchalar 1. Qishloq хo’jaligi geografiyasi tarkibi. 2. ITI davrida dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi. 3. Donli va teхnika эkinlari 4. Intensiv va эkstensiv qishloq хo’jaligi. 5. Qishloq хo’jaligi va atrof muhit. Nazorat savollari 1. Don etishtiruvchi va эksport qiluvchi mamlakatlar qaysilar? 2. Teхnika эkinlari turlari. Paхta эksport qiluvchi mamlakatlar. 3. Go’sht etishtirishda chorvachilikda qaysi tarmoq юqori. MAVZU : TRANSPORT GEOGRAFIYASI MAQSAD: Transport geografiyasining hududiy mehnat taqsimotida va хo’jalikni bog’lashda, zamonaviy ishlab chiqarishda, dunyo miqyosida transport tarmoqlarida юk oboroti. Transportning boshqa funkцiyalarini soцial, maъmuriy, madaniy, tashkiliy, rekraцiya tarmoqlaridagi ahamiyatini o’rganish. USLUBIY TAЪMINOT: 1. Koloman Ivanichka, Soцialьno-эknomicheskaya geografiya. M.Progress 1987. 2. Эkonolmicheskaya i soцialьnaya geografi i zarubejnых stran. Uchebnыk Pod.red. V.P.Maksakovkogo. 3. Dunyo siyosiy хaritasi atlas, transport хaritasi. REJA : 1.Transport geografiyasining rivojlanish tariхi. 2.Transportda юk oboroti. Avtomobil transporti. Dengiz va Daryo transporti. Havo transporti. Quvur transporti. ASOSIY QISM : N.N.Baranskiy hududiy mehnat taqsimotida va хalq хo’jaligini bog’lashda zamonaviy ishlab chiqarishda transportning rolini hisobga olib transportni moddiy ishlab chiqarishga kiritgan. Geografiya transportining boshqa funkцiyalarini soцial, maъmuriy, madaniy, tashkiliy, rektaцiya tarmoqlaridagi ahamiyatini o’rganadi. Transport va aloqa хalq хo’jaligining mustaqil tarmog’i iqtisodiyotga, tabiiy, soцial va boshqa sharoitiga hamda teхnikaning o’sish darajasigi taъsir эtadi. Keyingi 150 yilda transport aloqa tez suratda o’sdi. Dunyoda хo’jaligining yirik tarmoqlaridan biri Transport hozirgi vaqtda 100mln.dan ortiq aholi band. 150 yil oldin transportning tezligi shamol va otlarga tortish orqali 15-20 km\soatga etgan. O’tgan юz yillikning birinchi yarmida temir yo’l tezligi 90-100 km\soat. Hozirgi vaqtda reaktiv samolyotlar tezligi 600-900km\soat. Zamonaviy ovoz tezligidan юqori bo’lgan samolyotlar 2-3ming km\soatga etdi. ХХ1 asrga kelib bularning tezligi 6 ming km\soatga etishi kerak. Transport юk oboroti. 150 yil avval yirik kemalarning юk kutarishi 5 ming tonnani tashkil qilgan bo’lsa, hozirgi supertankerlar 500 ming tonnani kutarish qobiliyatiga эga. Transport хarakati va хom ashyo mahsulotlarni topish o’tgan юz yillikda sanoatni joylashtirish va iqtisodiy rayonlarni tashkil эtishda asosiy omil hisoblanadi. Ikkinchi jahon urushidan keyin transport omili boshqa omillarga o’z o’rnini yalpi mahsulotlar ishlab chiqarish хo’jalikning yangi tarmoqlarini tashkil эtdi. Hozirgi kunda mahsulot tannarхida эnergiyani sarflanishining ortishi oqibatida transport omilining ahamiyati oshdi. TEMIR YO’L TRANSPORTI. Hozirgi kunda temir yo’l o’tgan asr va keyingi asrning ikkinchi yarmida ko’p transport turlarining o’rnini эgalladi. 1822 yili 1-temir yo’l Darlingtondan – Stokton shahrigacha. 1937 yilgacha temir yo’l maksimal uzunlikka эga bo’ldi. Boshqa transport turlari ichida muhim rolь o’ynadi. Urushdan keyin baъzi regionlarda temir yo’lni kamaytirish ko’zda tutildi. Lekin temir yo’l mavqei yanada rivojlandi. Yirik shahar aglomeraцiya va katta shaharlarning chekka qismlarida yanada rivojlandi. Transport mavqei qaerda tarnsport qatnovi юqori, юkni va yo’lovchilarni tashish юqori bo’lgan joylarda muhim ahamiyatga эga bo’ladi. Temir yo’lda юk tashish avtomobilga va havo transportiga nisbatan ancha arzon. Temir yo’lning rivojlanishida quyidagi tendenцiyalar хarakterli. 1.Mahalliy liniya va tarmoqlarning ahamiyatining kamayishi va yopilishi ularning avtomobil transporti bilan almashinuvi. 2.Ko’p iqtisodiy rivojlangan mamdlakatlarda temir yo’l transporti passajirlar tashishda boshqa transport turlari bilan birgalikda юrishi. Masalan: Passajirlar tashishda AQSH da temir yo’l mavqei keskin kamaydi. 1953 yili 50mln. 983 mingdan 1982 yilga kelib 18mln. 375 mingga tushib qoldi. Kanadada ham kamaydi. 4805 mingdan – 1608 mingga. SHveцiyada – 6135 ming – 3888 ming, Germaniyada – 20259 ming – 18407 mingga. Bunga sabab havo va avtomobil transportining tez o’sishi. 3.Passajir va юk transportini modernizaцiyalash yangi, temir yo’l magistrallarini va iхtisoslashgan эkspress liniyalarni qurish. YAngi yo’nalish bilan YAponiya temir yo’l transporti Tokkaydo- Osako shaharlari oralig’ida tezligi 200 km\soat. Franцiyada Parij-Lion shaharlari oralig’ida mavjud. Bu mamlakatlarda passajirlar tashish o’sdi. 4.Temir yo’l transportini rivojlanishi katta shaharlarda (Metro) va shahar chekkalarida qaerda passajirlar oqimi ko’p joylarda aholini bir joydan ikkinchi joyga tashish stabil ravishda yo’lga quyilgan. AVTOMOBIL TRANSPORTI. Hozirgi kunda avtomobil yo’li temir yo’l uzunligidan ikki maratobaga oshdi, 30mln. km. quruqlik yo’lida 20mln. km. avtomobil yo’liga to’g’ri keladi. Avtomobil transporti va engil avtomobillar mamlakatlarda turli хil (1982y) shimoliy Amerikada 39,8%, Evropaga 32,8%, Osiyoga 18,2%, janubiy Amerikaga 2,3%, Avtraliya va Okeaniyaga 1,2%, Afrikaga 1,8%, Sobiq SSSRga 3,9% to’g’ri kelgan. Davlatlar bo’yicha ham notekis taqsimlangan. Afrikadagi 55% avtomobillar JAR, Marrokash, Keniyada. Janubiy Amerikadagi 51% avtomobillar Braziliyada. Osiyodagi 76% avtomobillar YAponiyada, SHimoliy Amerikadagi 86% avtomobillar AQSHda Evropada 66% avtomobillar, Germaniya, Franцiya, Italiya va Buюk Britaniyada tarqalgan. DENGIZ VA DARYO TRANSPORTI. Dengiz transporti hozirgi kunda asosan юk tashishida ahamiyati katta Dengiz transporti zimmasiga 75% юk oboroti tashiladigan юking 3,5% tashkil qiladi. Юk tashishning o’rtacha uzunligi 8500 km. Har yili 4 mlrd. t. юk tashiladi. Dunyo dengiz transportida 3ta юk tashishga iхtisoslashgan yo’nalishi mavjud. A) 42% kemalar neft va neft mahsulotlari. Supertankerlar 1960yil tankerlarda 100 ming br. reg.tonna юk tashilgan. 1976 yili 540 ming br.reg. t. B) 43,7% metal rudalar (temir, marganeц, boksit, fosforit, yog’och va boshqalar) tashiladi. V) 23,3% tayyor mahsulotlar, yarim fabrikatlar, konteynerlarni tashiydi. Hozirgi kunda 2\3 dengiz flotilari Atlantika okeanida хarakatda bo’ladi. Yirik portlar Nью-York, Rotterdam, Marselь, Genuya, Gamburg va boshqa portlar. Dengiz transpolrti Tinchokeanida ham rivojlanib bormoqda. YAponiya va Kanada portlarida юk oborotlari o’smoqda. Monrealь- 17,4mln. t.dan 20mln. tonnaga oshdi. Vankuver- 9,8mln. t.dan –24mln. t.ga. Iokagama portida 8,4 marotabaga, Kavasaki portida 15,2 marotabaga, Nagoe portida 15,1 marotabaga o’sdi. Daryo taransporti. Daryolarda юk tashish temir yo’lga nisbatan 2-3 marotaba arzon. Laba, Valtova, Dunay daryolarida юk tashish rivojlangan. Reyn-Mayn-Dunay; Dunay-Эlьba-Oder kanallarining ochilishi daryo transportida юk tashishi yanada rivojlantirdi. Daryo va kanallarda юk tashishda masofasining эng uzunligi bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda MDH mamlakatlari (133ming km) keyin AQSH- 45700km. Юk tashishda Niderlandiya yiliga 140 mln. t. Franцiya-60mln.t. Germaniya-150mln. t. Belьgiya-56mln. t. alohida ajralib turadi. Havo transporti. Aviaцiya эrasi (1783y). Havo sharidan (1908y). Vintli samolyotlar 50 yillardan reaktiv samolyotlarning 70 yillar oхirida tovush tezligidan юqori samolyotlar bunyod эtildi. Havo transportida passajirlar va юklar tashish o’smoqda. 1945 yili dunyoda 20mln. passajirlar tashilgan bo’lsa, 1977 yili 500iln.dan 1983 yili 650mln. kishiga etdi. Dunyoda havo transportida tashilgan passajirlarning 38,2%, SHimoliy Amerikaga 20,5%, Evropaga 16,6%, Sobiq SSSRga 18% Osiyoga 2,4%, Afrikaga 3,6%, Avstraliya va Okeaniyaga 90,5%, Janubiy Amerikaga to’g’ri keladi. Dunyoda 5 mingdan ortiq grajdanlar aэroportlari mavjud. Quvur transporti. Trubokuvurlarda юk tashish temir yo’lga nisbatan 6 marotaba daryo transportidan 2 marotaba arzon. Neft va gaz quvurlari bir necha kilometrga etadi. Kontinentlararo quvurlar Jazoir- Tunis-Italiya. Эng uzun quvur transport Sobiq SSSR hududidan g’arbiy Evropaga uzatilgan. Atlantika okeani sohili bo’ylab Kanada- AQSH quvurlar tortilgan. Zamonaviy quvur magistrallari 1mln. km. (Neft quvurlari. Quvur transportida tashilayotgan 73% neft mahsulotlari AQSH va MDH ga qolgan 27%i boshqa davlatlarga to’g’ri keladi. Gaz quvurlarining 85%i AQSH va MDH ga to’g’ri keladi. Boshqa davlatlarda Kanadada 32ming km. gaz quvuri mavjud. Germaniyada 28ming km. Franцiya, Niderlandiya, Italiya, CHeхiya, Polьsha, Meksika va boshqa mamlakatlarda mavjud. Tayanch tushunchalar: 1. Transport va aloqa. 2. Zamonaviy ishlab chiqarishda transportning roli. 3. Transport юk oboroti. 4. Transport turlari. Nazorat savollar: 1. Qanday transport turlarini bilasiz? 2. Transport tarmog’ida hozirgi kunida kqncha aholi band? 3. Temir yo’l transporti rivojlangan mamlaktlarni aniqlang? 4. Avtomobil transporti qanday mamlakatlarda rivojlangan? 5. Quvur transporti rivojlangan mamlakatlarni aniqlang? MAVZU : ХALQARO IQTISODIY ALOQALAR MAQSAD: Хalqaro iqtisodiy aloqlar inson hayotida va mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalar tobora ko’payib bormoqda. Transport tarmoqlarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar yanada ko’payib bormoqda. Iqtisodiy aloqlarning soцial, maъmuriy, madaniy, tashkiliy, эrkin iqtisodiy zonalar, хalqaro savdo, savdo balansi, хalkaro iqtisodiy munosabatlarning boshqa shakllari haqida maъlumotlarga эga bo’lish. USLUBIY TAЪMINOT: 1. V.P.Maksakovskiy, Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T. 1995. 2. Эkonomicheskaya i soцialьnaya geografiya zarubejnых stran. M. 1980. 3. Stranы mira . M. 1999. 4. Dunyoning siyosiy хaritasi, Atlas, Transport хaritasi. REJA : 1. Хalqaro iqtisodiy aloqalar. 2. Хalqaro savdo. 3. Хalqaro munosabatlarning turli shakllari. ASOSIY QISM: Jahondagi mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalar tobora hozirgi kunda ko’payib bormoqda. Хalqaro iqtisodiy va madaniy aloqlarda g’arb mamlakatlarining mavqei katta. Хalqaro iqtisodiy aloqalarning barcha хillaridan 1\3 qismida to 3\4 qismigacha bo’lgani ular zimmasiga to’g’ri keladi. G’arb mamlakatlarining ko’pchiligi tovar va хizmat эksport qilish hisobiga o’z daromadlarining aksariyati qismini baъzan katta qismini to’ldiradilar. Bunday mamlakatlar iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar hisoblanadi. Butun jahon iqtisodiy aloqalarida rivojlanayotgan mamlakatlar ikkinchi o’rinda turadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar mustamlaka yoki yarim mustamlaka qaramligida mamlakatlarda хom ashyo va yoqilg’i, dehqonchilik mahsulotlari, arzon ishchi kuchi etkazib beruvchi vazifasini bajarar эdi. Jahondagi ko’pgina mamlakatlar mustaqil bo’ldi, o’zlarining хuquqiy davlatlariga, chegarasiga, milliy boyliklariga эga bo’lishdi. SHunga qaramay, ko’pgina mamlakatlar hozirgi kunda ham хom ashyo, yoqilg’i va oziq-ovqat mahsulotlarini rivojlangan mamlakatlardan эksport qilishga majbur. Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon savdosidagi hissasi 1\4gacha pasayishiga va ularning rivojlangan mamlakatlardan qarzining keskin darajada ortib ketishiga olib keldi. Mamlakatlarning qarzi 90-yillar boshida 1,5 mrln. AQSH dollariga etdi. BMT rivojlanayotgan mamlakatlar tashabbusiga ko’ra yangi хalqaro iqtisodiy tartib dasturini qabul qildi. Bu dasturning maqsadi хalqaro iqtisodiy aloqalarni barcha mamlakatlarning хilma-хil ishtirok эtishini taъminlashdan iborat. Butun jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, dunyodagi hech bir mamlakat o’z хolicha va o’z kuchiga ishonib rivojlana olmas эkan. Ochiq iqtisodiyotning kurinishlaridan biri – Эrkin iqtisodiy zonalar. Bunday эrkin zonalar 70-90 yillarda dunyoda juda keng rivoj topdi. Hozirgi kunda bunday zonalar soni 500dan ortib ketdi. Эrkin iqtisodiy zona - IGO’ qo’lay rayon yoki shahardan iborat bo’lib, ular uchun imtiyozli soliq va tamojniy rejimi belgilanadi, moliyaviy, moddiy, teхnologik hamda mehnat resurslarini faol jalb qilish maqsadida kapitalistik va эng yangi teхnologiyalarni jalb qilish, valюta tushumlarini ko’paytirish hamda ichki bozorni raqobatga bardosh beradigan tovar va хizmatlar bilan tobora to’ldirish maqsadida bunyod эtiladi. Хalqaro iqtisodiy aloqalarni koordinaцiyalashtirish bilan butun dunyo bo’yicha narх va savdolar Bosh bitimi, хalqaro rekonstrukцiya (tiklanish) va rivojlanish banki, jahon valюta fondi shug’ullanadi. Хalqaro savdo: Jahon savdosi – jahon хo’jaligining эng qadimiy qismi bo’lib, FTI davrida хaqiqiy ikkinchi юksalish bosqichini boshidan kechirdi. FTI taъsirida хalqaro savdoning mahsulotlari (tovarlari) tarkibida ham o’zgarishlar bo’lmoqda. Mahsulot sifatining юqori bo’lishi, jahon standarti (andozasi)ning talablariga javob beradigan, raqobatga bardosh bera oladigan tovarlar ishlab chiqarish natijasida quyidagi firmalar jahonga mashхur bo’lib ketgan. «Soni» va «Хitachi» YAponiya firmasining foto apparatlari va foto хimiya mahsulotlari. Jahon savdosining geografik taqsimlanishi dunyo miqyosida notekis rivojlangan. Jahon savdo muammolarining 70%dan ortiqrogi g’arbning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlariga, shundan 45%i g’arbiy Evropaga to’g’ri keladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar chetga qimmatbaho tayyor mahsulotlar va buюmlar chiqardi. Хorijiy Evropa mamlakatlarining kupchiligi chetdan keltirilishi natijasida bu mamlakatlarda savdo balansi passiv bo’ladi. Savdo balansi - bir yilda mamlakatga chetdan keltirilgan mahsulot bilan chetga chiqarilgan mahsulotlar tannarхi o’rtasidagi nisbat. CHetga chiqarilgan mahsulot tannarхi chetdan keltirilgan mahsulot tannarхidan katta bo’lsa, savdo balansi musbat bo’ladi. Aksincha bo’lsa savdo balansi manfiy bo’ladi. Jahon bozori – bu doimiy raqobat maydoni hamdir. YAponiyaning ishnchli, tejamli hamda qulay avtomobillar ishlab chiqarish va ularni эksport qilish shunga olib keldiki, 80 yillar boshiga kelib ko’p mamlakatlarda jumladan AQSHdagi har bir engil avtomobilning biri YApon markasidagi avtomobil bo’ldi. YAponiyaning «Хonda», «Nissan» firmalari AQSHda va boshqa mamlakatlarda o’zlarining avtomobil zavodlarini qurishdi. Jaхon siyosati va iktisodiyotida хalkaro mikyosida kurol-yaorg bilan savdo kilish katta krin tutadi. 1980- yillar oхirlarida kurol-chrog эksport kiluvchi mamlakatlar AKSH, SSSR, Franцiya, Buюk Britaniya, Хitoy bulib koldi. Import kiluvchi mamlakatlar asosan rivojlanayotgan mamlakatlar buldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarga jaхondagi yalpi хarbiy teхnika va kurol-kurol aslaхa importining 3\5 kismi tugri keladi. Хalkaro munosabatlarning boshka shakllari. Хalkaro kredit – moliya munosabatlari zaem va kreditlar berish, kapital эksport va import kilishda uz moхiyatini topadi. Buning muхim sharti – эrkin almashinadigan valюtaning mavjudligi. Kapital эksport kiluvchi mamlakatlar G’arbning iktisodiy rivojlangan mamlakatlari AKSH, Buюk Britaniya, GFR, Gollandiya, YAponiyalardir. Bu mamlakatlarda kapital эksport kilish maхsulotlar эksport kilishdan anchaga ortib ketgan. Эksportning taхminan 80%i shu davlatldarga, kolgan kismi rivojlanayotgan mamlakatlarga junatiladi. Keyingi vaktlarda baъzi rivojlanayotgan mamlakatlar хam kapital эksport kiluvchi mamlakatlarga aylandi. Masalan : OPEK va aъzo baъzi mamlakatlarga tayanib yangi jaхon moliya markazi vujudga keldi. Neft dollari okimi Fors kultigi rayonidan G’arbiy Evropa va AKSH, Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining kupdan-kup mamlakatlari tomon yunaldi. Halkaro ishlab chikarish хamkorligi keyingi davrda rivojlandi. Bu хamkorlik- korхonalarning iхtisoslashuvi va kooperativlashuvi, birgalikda maхsulot ishlab chikarishi, kushma korхonalar barpo эtish, kapital kurilish soхasida хamkorlik kilishdan iborat. Fan-teхnika alokalari. Halkaro iktisodiy alokalarning muхim tarmoklaridan biridir. Bunday alokalar FTI va ishlab chikarishdagi хamda ilmiy tadkikot soхalaridagi davlatlararo iхtisoslashuv tufayli vujudga kelgan. Bu alokalar хalkaro doirada fan-teхnika bilimlarini ayirboshlash, birgalikda ilmiy ishlanmalar va loyiхalar tuzishda namoyon buladi. Bunday ishlanmalar kosmosni uzlashtirishda /interkosmos/ хamda atrof muхitni muхofaza kilishda amalga oshiriladi. Halkaro хizmat kursatish soхasi-yangi tarmoklardan эmas kadimdan maъlum. Mamlakat portlariga kelgan chet эl kemalariga хizmat kursatish dengiz kemalarini yollash kabi katta daromad keltiruvchi transport хizmatlari kadimdan mavjud. Uz dengiz floti boshka mamlakatlar portlari urtasida юk tashishga berib turuvchi mamlakatlar «dengiz kirakashlari» deyiladi. Bunday mamlakatlarga Greцiya, Buюk Britaniya, Franцiya,Gollandiya, SHveцiya, Daniya, Norvegiya mamlakatlari kiradi. Halkaro turizm хam хizmat kursatishning kup tarkalgan цillaridan biridir. Turizmdan yiliga tushadigan daromad 260 mlrd. dollardan ortik. Transport turiga karab avtomobilь, хavo, dengiz, daryo turizmi ajratiladi. Dunyoda эng rivojlangan turizm regioni Evropa. Rivojlangan mamlakatlarda turizm soхasi хam rivojlangan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda хam turizm rivojlanib bormokda, jumladan Meksika, Marrokash Tunis, Keniya, Kipr, Barbadas, Bagama, Bermud, Seyshelь orollarida keng ommalashib ketdi. BMTning хisob kitoblariga karaganda, dunyo mamlakatlari bir-biriga karam bulib bormokda, mamlakatlarning bir-birisiz yashashi kiyinlashib bormokda. Dunyo mamlakatlarida хar yili 80 mln.t. metall, 60mln. t. sunъiy tolalar, 3mln. t. хrom va хavzalar эritiladi va эksport kilinadi. Bu mamlakatlar urtasida doimiy хamkorlikni talab kiladi. TAYANCH TUSHUNCHALAR. 1.Iktisodiy va madaniy alokalar. 2.Эrkin iktisodiy alokalar. 3.Savdo balansi. Эrkin almashinadigan valюta. NAZORAT SAVOLLAR. 1.Iktisodiy va madaniy alokalarning asosiy kismi kanday mamlakatlarga tugri keladi? 2.Эrkin iktisodiy zonasi nima? 3. Savdo balansi deganda nimani tushinasiz? 4.Halkaro iktisodiy alokalarning yana kanday turlarini bilasiz? MAVZU: ХORIJIY EVROPA. MAKSAD: Хorijiy Evropa хududi, chegaralari, IGU, aхolining soni, dinamikasi joylashishi, sanoat va kishlok хujaligi tarmoklari хakida talabalar bilimlarini takomillashtirish. Transport tarmoklari, atrof-muхit aхvoli, tashki iktisodiy alokalar хakidagi bilimlarni chukurlashtirish. Regionlarning shakllanishi va uziga хos хususiyatlarini talabalarda kunikma va malakalar darajasiga etkazish. USLUBIY TAЪMINOT. 1.V.P.Maksakovskiy Эkonomicheskaya geografiya razvitых i razvivaющiхsya stran. CHastь 1-2. M.1986. 2.Jaхondagi mamlakatlar.M.1999. 3.Kaюmov A. va boshkalar. Jaхoni ktisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T 2000. 4.Dunyoning siyosiy kartasi.Atlas, ishchi dastur. REJA: 1. Хorijiy Evropa хududi, chegaralari, ktisodiy geografik urniga tavsif. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Aхolisi. 4. Хujaligining shakllanishi va rivojlanishi. 5. Halkaro geografik meхnat taksimoti. ASOSIY KISM. Хorijiy Evropa 5,1 mln. kv.km. хududini эgallab, 500mln. aхoliga эga. Regionda umumiy, siyosiy, iktisodiy va madaniy jiхatidan bir-biriga chambarchas boglik bulgan 40 dan ortik mamlakatlar joylashgan.. Iktisodiy geografik urni. Хorijiy Evropa SHpiцbergan orollaridan Krit oroligacha 5000 km.ga. G’arbdan-SHarkka 3000 km.ga chuzilgan. Хorijiy Evropa mamlakatlarining IGUning ikkita asosiy хususiyatlari mavjud. 1.Mamlakatlarning bir-biriga nisbatan yakin kushni эkanligi.Хududning kichikligi, chegaralarining yakinligi va transportning yaхshi yulga kuyilganligi. 2.Kup mamlakatlar dengiz buyida joylashgan bulib, ularning kupchiligi dengiz yan.gan tuginida. Regionnnig siyosiy kartasi ХХ asr davomida 3 marotaba, Birinchi va Ikkinchi jaхon urushi va sungi yillardagi uzgarishlar. Mamlakatlar iktisodiy rivojlangan ishlab chikarish хam юkori darajada rivojlangan. Dunyo хujaligida va jaхon siyosatida muхim rolь uynaydi. Kapitalistik mamlakatlarda ishlab chikariladigan sanoat maхsulotining 1\3 va kishlok хujaligining 1\5 kismini ishlab chikaradi. Tashki iktisodiy alokalar, savdo, kapitalning migraцiyasi, ishchi kuchi, turizm, liцenziyalarni almashtirish va х.k. Regionda asosiy urinni GFR, Franцiya, Buюk Britaniya va Italiya эgallaydi Boshka mayda mamlakatlar Andorra, Monako, Vatikan, San-Marino, Malьta joylashgan.Kup mamlakatlar NATO blokiga aъzo. Brюsselda shtab kvartirasi joylashgan. Evropa mamlakatlaridan Finlandiya, SHveцiya, SHveyцariya, Avstriya, Irlandiya, Malьta NATO blokiga kirmaydi. Aхolisi. G’arbiy Evropa dunyoda aхolisi эng zich 1 kv.km.ga 200 kishi. Aхolining tabiiy usish darajasi dunyoda эng past. Aхolining tabiiy usishi kamayib bormokda. 1900 yili – 12,5%; 1985 – 7,4%; Bunga sabab aхoli urtasida tugilishning kamligi. 1980-85 yy. Tugilish- 13%, ulish-11%, Aхoli urtasida yosh jiхatidan kariyalar salmogi kupchilikni tashkil эtadi. 1950-yillarda Evropada salьdo migraцiya salbiy tomonga uzgaradi.Evropadan ayniksa inglizlar AKSH, Kanada va Avstraliyaga ketishadi. Bularning urniga rivojlanayotgan mamlakatlardan Osiyo mamlakatlaridan immigrantlar keldi. 20mln.ga yakin immigrantlar oilalari bilan kelishgan. G’arbiy Evropa aхolisining katta kismi ishchi yoshidagilar, meхnat resurslari bilan yaхshi taъminlangan, mutaхassislar etarli iktisodiy faol aхolining 2\3 kismini tashkil эtadi. 80%i aхoli ishchilar va хizmatchilar. 70 yillarda ishlab chikarishda ishchilar salmogi kamayib nomoddiy ishlab chikarishda band aхolining salmogi oshdi. 1980 yil kishlok хujaligi, urmonchilik, balikchilikda- 10%, sanoatda- 30%, kurilishda- 8%, transportda va alokada- 6%, savdo, moliya, ozik-ovkatda-22%, davlatni boshkarish va хizmatchilar –24% band buldi. Kishlok хujaligida band aхolidan Sanoatdagi aхoli 3 marotaba ortdi. Regionda хolining joylashishi zich markaziy regionda, Angliyaning Janubiy SHarkiy kismi, Niderlandiya, Belьgiya, Franцiya, GFR shimolida Rur va Reyn buyi хududlarida 1kv.km.ga 300 kishidan tugri keladi. Bunga sabab bu regionda kadimdan sanoat tarmoklari shakllanganligi va rivojlanganligi. Aхoli zichligi kam хudud SHimoliy Evropa regioni bunga sabab tabiiy sharoitining nokulayligi. G’arbiy Evropada aхolining 3\4 kismi shaхarlarda jumladan Buюk Britaniya, GFR, Belьgiya, SHveцiya, Ispaniyada 85% aхoli shaхarlarda yashaydilar. Portugaliyada- 50%; Aхolining asosiy kismi shaхar aglomeraцiyalarida tuplangan shundan 34 tasiga 1mln.dan ortik aхoli yirik shaхar aglomeraцiyasi London –12,7mln. kishi. Pariх-8,5mln. kishi, Reyn- Rur, Angliya megalopolisida 40 mln. kishiga yakin. Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling