Tovar qiymatining farqlanish shart-sharoitlari

Pulning metallistik nazariyasi.
Pul nazariyasi erkin raqobat vujudga kelgan davrdan ancha oldin paydo bolgan bo‘lib, ko‘p asrlik tarixga ega. Ushbu bobda asosiy pul konsepsiyalarini - metallistik, nominalistik va miqdoriy pul nazariyalarini ko‘rib chiqamiz. Bu bizga pul nazariyasining shakllanish mantiqi, turli zamonaviy iqtisodiy maktablaming tarixiy manbalarini tushunishga imkon beradi. Pulning metallistik nazariyasi kurtaklari qadimgi antik davrda paydo bo‘la boshlagan bo‘lsada, o‘rta asrlarda to ‘liq shakllanib b o ‘lgan. Bu nazariyaning ilk namoyondalaridan biri XIV asr fransuz olim i N . Orem edi. Metallistik nazariyaning keyingi rivojlanishi boshlang‘ich kapital jam g'arish (XVI-XVI1I asrlar) davriga to ‘g‘ri kelib, bunda u tanga pullarning buzilishiga qarshi kurashda m a’Ium bir ijobiy rol o'ynadi. Bu nazariya pulni qimmatbaho m etallar, oltin va kumush bilan izohlaydi, nazariya namoyondalari (Angliyada — U . Stafford, T. M en, D. Nors; Fransiyada — A. Monkreten) tangalam ing yemirilishiga qarshi chiqqanlar. Pulning metallistik nazariyasining birinchi m etam orfozasi XIX asrning ikkinchi yarmiga tegishli bo'lib, G erm aniyada 1871 — 1873- yillarda oltin tanga standartining kiritilishi bilan bog‘liqdir. Bunda nemis iqtisodchilari (K. Knis va boshqalar) qim m atbaho m etallarnigina emas, balki metallga maydalanadigan m arkaziy bank banknotalarini ham pul, deb hisoblaganlar. Nazariyaning ikkinchi metamorfozasi birinchi jahon urushidan keyingi davrda boshlandi, uning nam oyondalari oltin tanga standartini o‘rnatish mumkin emasligini tan olganlari holda, oltin m onom etalUzmining yangi qirqilgan shakllarini: oltin quyma va oltin deviz standartini kiritish uchun o‘z nazariyalarini asoslashga urindilar. Pulning metallistik nazariyasining uchinchi metamorfozasi ikkinchi jahon urushidan keyingi davrga to ‘g‘ri keladi. Fransuz iqtisodchilari A. Tulemon, J. Ryueíf va M. Debre hamda ingliz iqtisodchisi R. Xarrodlar oltin standartini xalqaro muomalaga kiritish zarurati haqidagi g‘oyani taklif qildilar, Amerika iqtisodchisi M. Galperin va fransuz iqtisodchisi Sh. Rist uni ichki muomalaga kiritish haqidagi talabni ilgari surdi. 37 Pulning metall nazariyasi o‘zining eng tugal ko‘rinishida uní milliy boylik sifatida pul haqidagi ta’lim bilan boglagan merkantilisílar xomomám shakllantirildi. Merkantílistlar xo‘ja!ik hayoti uchun qat’iy, barqaror pul, to ‘la qiymatli tangalar zaruriigini asosladilar, bu tovar ishlab chiqarish talabJariga javob beradi. Merkantilist-metaJlistlar boylikni pulga, pulni esa qim m atü melallarga tenglashtiradilar. IJlar pul o‘z tabiatiga ko'ra, oltin, biroq oltin o‘z tabiatiga ko‘ra pul emasligini, qiymat belgilari pulning mohiyatini m a’lum vazifalarida — muomala va to‘lov vositasi vazifalarida namoyon bo‘lish shakli ekanligini tushunmadiiar. Bízning nazarimizda, m etallizm nazariyasining xatoligi shundaki, birinchidan, jam iyat boyligining manbayi m ehnat bilan yaratilgan m oddiy n e’m atlar yig‘indisi emas, baiki oltin va kumush, deb hisoblangan; ikkinchidan, muomaladagi metall pullarni qog‘oz pullar bilan alm ashtirish zarurati va maqsadga muvofiqligi inkor qilingan. Boshlang‘ich kapital jam g‘arishningyakunlanishi bilan tashqi savdo boylikning o ‘sishida asosiy m anba bo'lmay qoldi. Kapital kiritish va qo‘shilgan qiymat olish ~ boylikning o‘sish manbasi sifatida manufakturalar va qishloq xo‘jaligining roli tobora orta boshladi. Sanoatning rivojlanishi ichki bozorni rivojlanishini talab qilishi sababli merkantilizm tanqidchilari pulning metallistik nazariyasiga ham qarshi chiqdilar va ichki m uom alada m uomala xarajatlarini oshirib yuboradigan to‘laqonli metall pullar kerak emas degan xulosaga keldilar. Fransiyada pulning metallistik nazariyasiga fizíokratlarvaularning izdoshlari qarshi chiqdilar (m asalan, P. Buagilber). E rkin raqobat va kapitalizm davrida qog‘oz pullarning paydo b o ‘lishi va tarqalishi bilan m etallistik nazariya tarafdorlari (masalan, nem is iqtisodchilari K. Knis, V. Leksie, A. Lansburg va b.) pul belgilarining m uom alada b o ‘lish imkoniyatini inkor etm adilar, biroq ularni albatta metall pulga alm ashtirishni talab qildilar. Bunda qog‘oz pullar ayirboshlashning sof texnik vositalari sifatida, oltin va kumush esa tabiatiga ko‘ra pul sifatida ko‘rib chiqilgan. Inflatsiyaga qarshi yo‘naltirilgan pul islohotlari aynan shu tamoyillar bilan izohlanadi. XIX asrning oxirlarida xalqaro hisob-kitoblar va pul muomalasi am aliyotiga yetakchi m am lakatlar valutalari tobora ko‘proq kiritila boshlandi, kredit pullarni bevosita oltinga emas, balki ularni deviz valutasiga ayirboshlashni nazarda tutadigan pul muomalasi oltin-deviz tízim i paydo bo‘ldi. Pulning metallistik nazariyasi tasawuriga AvstroVengriyada 1879-yil va H indistonda 1893-yili joriy qilingan bloklangan chekarika tizimi ham kira olmadi. Muomalada bo‘lgan avstriya guldenlari 38 va hind rupiyalari qiymati, shuningdek, bu valutalar kursi ularning tarkibida boMgan kumush qiym atidan katta edi. M uom aladagi pul qiymati bilan uning tarkibidagi metall qiymati o‘rtasidagi farq nominal pul nazariyasining rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Im perializm davrida bu nazariya ustunlikka ega bo‘ldi. Neom etallistlarning urushdan keyingi davrda pulning mctallistik nazariyasini, oltin standartini qayta tiklash uchun qiigan harakatiari muvafîaqiyatli bo'lib chiqm adi, chunki buning uchun na iqtisodiy, na siyosiy sharoitlar mavjud edi. Bu pul tizim larini oltin ishlab chiqarishga bog‘liq qilib qo‘ygan va tezavratsiya xavfini (pulga talab) yaratgan boMardi. Jahon valuta inqirozi va dunyodagi yetakchi mamlakatlarda to‘lov balansi inqirozi XX asrning 6 0 -7 0 - yillarida pulning mctallistik nazariyasiga uzil-kesil n u q ta q o ‘ydi.
Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishi* ning tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy oíami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovaming ajralib chiqishini tushunish m um kin. Bir tovam ing qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi ( T—T). Bir qarashda ayirboshlash bitim ida har ikkala tovar ham bir xil rol o ‘ynaydigandek ko‘rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o ‘z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovaming qiymatini o ‘zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. X uddi m ana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo bo‘ladi. Pulning paydo bo‘iishi va rivojlaníshida qiym at shakllarining rivojlanish bosqichlari muhim o‘rin tutadi.
Umuman olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, um um iy va pul shakllari m avjud. Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri m obaynida ekvivalent rolini o‘ynovchi ko‘plab tovarlar ichidan ba’zi birlari o ‘zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Masalan, chorva, jun, tamaki, tuz ana shunday ekvivalent vazifasini bajargan. Chunki, ekvivalent rolini o ‘ynovchi tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida m uom ala vositasi vazifasini bir xilda muvafTaqiyatli bajara olmas edi. Natijada barcha tovarlarning qiym atini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash m um kin boMgan qiym atning umumiy shakli vujudga keldi. Universal hisob-kitob ekvivalentiga b o ‘lgan ehtiyoj eram ízd an avvalgi VIII asrdayoq kafolatlangan vaznli va tarkibli standartlashtirilgan yombilar paydo bo'lishiga olib keldi. Birm uncha keyingi davrlardagi yombilarning ayrim turlari ularni bo‘laklarga bo‘lishda qulay boMishi uchun belgili kertiklar bilan yasalgan. Biroq bunday takom illashtirishlar baribir savdogarlarning hisob-kitoblarni am alga oshirishlarida yom bilar va ularning boMaklarini tortib ko‘rish zam ratidan xalos etm agan. 7 Tovar ishlab chiqarishning o ‘sishi va tovar ayirboshlashning kengayishi, bunday jarayonlarga ko‘p sonli hunarm andlar va boshqa qatnashchilaming jalb etilishi metall pullaming keyingi standartlashtirilishiga va ular miqdorlarining chakana savdo ehtiyojlariga moslashtirilishiga olib keldi. Taxminan eram izdan oldingi XII asrda Xitoyda, VII asrda esa 0 ‘rla yer dengizi davlatlari — Lidiya va Eginada vazni, miqdori va qotishmalarining tarkibiga ko‘ra bir xildagi metall pullar paydo bo'ldi. U lar asta-sekin ishlab chiqarish va foydalanish uchun qulay bo‘lishi uchun doira shakliga keltirildi. Ular an’anaviy yombilardan birmuncha kichik oMchamlari bilan, shuningdek, ularning to‘lovga qobiliyatliligi va asosiy parametrlari (m iqdori, qotishmalar tarkibi, vazni) u yoki bu darajada davlat tom onidan kafolatlanishi va muhofaza qilinishi bilan ajralib turardi. Shunday qilib, o‘sha davrdan e ’tiboran metall pullar hukmronligining uzoq davri boshlandi, Bunday pullarda nom inallar - metall pulning muayyan vaznli standartini ifodalovchi va pullaming nomlari sifatida muhim o‘rin oigan tushunchalarning paydo bo‘lishi, ushbu pullar evolutsiyasining eng m uhim natijalaridan biri edi. Asrlar qa’ridan bizgacha yetib kelgan tangalaming nomlari — draxmalar, franklar, markalar, talerlar va boshqa ko‘plab tangalar nomlari — metall pullaming muayyan vaznli mohiyatlarini anglatardi. Pullaming yom bilarda bo‘lmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni amalga oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti kelib tortib ko‘rishdan voz kechishga imkoniyat yaratdi. Belgilar va yozuvlar shunday sifat belgilari bo‘lib, ular oldin pul birliklarining bir tomoniga, keyinchalik — ikkaia tomoniga ham bosilgan. Eramizdan oldingi V asrdan boshlab esa ular majburiy atributlar tusini oigan. Muomalaga kirgan pullar «moneta» («tanga») degan atama Yunonaning nomlaridan biri (Juno M oneta - Ogohlantiruvchi Yunona) sharafiga qo‘yilgan nom dan olingan bo‘lib, uning Rimdagi Kapitoliy tepaligidagi Yunona saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan. Tangalarning paydo bo'lishi tovar-pul munosabatlarining rivojianishi bilan bog‘liq edi. Metall pulning eng muhim xususiyatlaridan biri - qiymat ana shu voqeada o‘z aksini topgan. Ular muomala uchun yom bilarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, qisqa davr ichida butun dunyoda keng ommalashib ketdi.

3.