Transkripsiya, translyatsiya va oqsil sintezi

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
503 
TRANSKRIPSIYA, TRANSLYATSIYA VA OQSIL SINTEZI 
 
Xolmamatov Sherali Rustam o’g’li 
TerDU Tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta
’
lim yo
’
nalishi 2- kurs talabasi 
Mamatova Sevinchxon Nazirjon qizi
TerDU Tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta
’
lim yo
’
nalishi 2- kurs talabasi 
Ikromova Xushnida Zafar qizi
TerDU Tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta
’
im yo
’
nalishi 2- kurs talabasi 
Ramazonova Mastura Axmad qizi
TerDU Tabiiy fanlar fakulteti biologiya ta
’
im yo
’
nalishi 2- kurs talabasi 
Tayanch so’z va iboralar:tripletkodon, Strukturaviy funksiya, Immunitetlik 
(muhofaza) funksiyasi, regulyatorlik funksiyasi. 
 
Transkripsiya jarayoni. Transkripsiya deb DNK molekulasining bitta polinukleotid 
zanjirida joylashgan bitta operondagi genlar kopiyasining iRNK molekulasiga ko’chirib 
joylashtirish jarayoniga aytiladi. Bu jarayon prokariotlarda eukariotlardagiga nisbatan oddiy 
kechadi. Ularda iRNK sintezi quyidagi jarayonlar orqali amalga oshiriladi:
1) DNK molekulasi transkripsiya qilinishi kerak bo’lgan operon (gen) joylashgan 
qismidagi qo’sh zanjir nukleotidlari orasidagi vodorod bog’i ferment orqali uziladi. Bu 
jarayonni lokal holatdagi denaturatsiya deyiladi. Buning natijasida DNKning ushbu qismi o
’zaro ajraladi;
2) DNK bitta nukleotid zanjirining shu joyida joylashgan qismi iRNK ning
sintezlanishi uchun andozalik funksiyasini bajaradi. RNK-polimeraza fermenti orqali
karioplazmadagi erkin holatdagi nukleotidlarni yuqorida aytilgan DNK zanjiri andozasidagi
operon(gen) kodiga komplementar holatda o’zaro ulanib, iRNK molekulasi sintezlanadi. 
Transkripsiya uchun zarur bo’lgan nukleotidlar DNK ning ochilib qolgan zanjiri
qismiga karioplazmada sintezlangan kimyoviy birikma ribonukleozidtrifosfat holatida 
yetkaziladi. U yerda RNK-polimeraza fermenti yordami bilan uning difosfati ajratib
tashlanadi va tayyor nukleotid iRNK sinteziga ishlatiladi. Difosfatning trifosfatdan
ajratilishi natijasida ajralib chiqqan energiya transkripsiyaga sarflanadi. Prokariotlarda
sintezlangan iRNK molekulasida bitta operon bir nechta strukturaviy genlar kodi 
joylashgan bo’ladi.
Molekulyar genetikaning yangi dalillariga binoan eukariot organizmlarda iRNK ning
sintezi murakkab kechadi. Ularda transkripsiya natijasida prokariotlardagi kabi
strukturaviy funksional tayyor iRNK emas, balki tayyor iRNK funksiyasini bajara
olmaydigan holatdagi xomaki, murakkab strukturaga ega bo’lgan pre- iRNK molekulasi 
sintezlanadi. Pre-iRNK strukturasidagi genlar kodi eukariotlar DNKsidagi bo’lingan

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
504 
genlar kodining kopiyasi bo’lgani uchun ularning strukturasida kodogenga ega
nukleotidlar (ekzonlar) va kodogensiz nukleotidlar (intron)lar kodi ketma-ket joylashgan
bo’ladi. Eukariotlarda strukturaviy va funksional normal iRNK ning sintezlanishini ta’
min etadigan jarayonida– splaysing va protsessing sodir bo’ladi.
Yuqorida bayon etilganlarni e’tiborga olgan holda eukariotlardagi iRNK
molekulasining sintezi quyidagi jarayonlar natijasida amalga oshishi bilan tanishamiz:
DNK ning transkripsiya qilinadigan qismidagi qo’shaloq polipeptid zanjirlarni o’
zaro bog’lab turgan vodorod bog’i olib tashlanadi. Buning natijasida DNK
polinukleotid zanjirlarining ushbu operon(gen) joylashgan qismi yoyilib qo’shaloq 
zanjir bir-biridan ajraladi. Transkripsiya uchun DNK molekulasining bitta polinukleotid
zanjiri andozalik funksiyasini bajaradi. Bu jarayon RNK-polimeraza fermenti orqali
amalga oshiriladi. Transkripsiya jarayoni natijasida avvalo pre-iRNKsi sintezlanadi.
Buning uchun kerak bo’lgan qurilish bloki vazifasini hujayradagi metabolizm
natijasida sintezlangan ribonukleozidtrifosfatlar(rNTP) bajaradi. Ular 4 xilda bo’ladilar: 
STR-tsitozinli, GTP-guaninli, UTP-uratsilli va ATR-adeninlir NTP lar tarzida faoliyat ko’
rsatadilar. rNTP ribonukleozidlarning ATF bilan reaksiyasi natijasida hosil bo’ladi.
Ribonukleozid esa azotli asoslardan bittasi bilan ribozaning qo’shilishi mahsuli 
hisoblanadi. Transkripsiya uchun qurilish xom ashyosi bo’lmish 4 xil rNTPlar DNKga bog’
liq RNK polimeraza fermenti yordamida komplementarlik qoidasiga 
binoan bir-biri bilan DNK ning eski nukleotid zanjiri bilan bog’lanadi. Bu jarayon DNK 
zanjirining 5 1→3 1 yo’nalishida amalga oshiriladi. RNK strukturasiga joylashtirish
jarayonida rNTP-ribonukleozidtrifosfatdan ikkita fosfat ajratib tashlanadi. Oqibatda u 
RNK strukturasiga sitozin- C, guanin- G, uratsil- U va adenin- A li nukleotidlar holatida 
joylashadi.
RNK-polimeraza prokariotlarda, masalan, Esherichia coli, bakteriyasida faqat bir 
xilda bo’ladi. Eukariotlarda esa uch xilda bo’ladi. RNK-polimeraza transkripsiya
jarayonining kechishini ta’min etuvchi quyidagi vazifalarni bajaradi: a) DNK ning 
transkripsiya boshlanishi kerak bo’lgan joyini aniqlaydi; b) DNK ning andoza zanjirini
topadi; v) DNKning transkripsiya bo’ladigan joyidagi qo’shaloq zanjirini bog’lab
turgan vodorod bog’ini olib tashlab, ularni bir-biridan ajratib ayrim holdagi zanjirlarga
aylantiradi; g) rNTP larning oldin fosfatini ajratib tashlab ularni komplementar qoidasiga 
binoan bir-biri bilan va DNK– andoza polinukleotid zanjiriga ulaydi. Boshlanishda gen to’
laligicha pre-iRNK molekulasiga ko’chirib olinadi. Pre-iRNK splaysing ta’
siridan(intronlarni kesish va ekzonlarni ulash) o’tkaziladi. Natijada olingan iRNK 
molekulasi endilikda oqsilni uzluksiz kodlovchi nukleotidlarning ketma-ketlik tartibiga
ega bo’ladi. O’z navbatida bu molekula aminokislotalar ketma-ketligini belgilaydi. 
SHuni qayd etish kerakki, ko’p hollarda intronlarning barcha yig’indisi genning kattagina 
qismini (gen uzunligini80 dan 95 foizgacha) tashkil etadi. 

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
505 
Transkripsiya orqali dastavval pre-iRNK sintezlanadi. Uni dastlabki transkript deb
ham yuritiladi. U tayyor iRNK molekulasiga nisbatan juda uzun bo’ladi. CHunki uning
strukturasida genetik axborotga ega bo’lgan nukleotidlar (ekzonlar) tartibidan
tashqari ko’p miqdorda unga ega bo’lmaganlari (intronlar) ham mavjud. Pre-iRNK
oqsilni sintez qilish funksiyasini hali bajara olmaydi. Pre-iRNK dagi ekzonlarning 
intronlardan ajratib olib o’zaro ulanib- tayyor iRNKga aylanish jarayoni protsessing deb
atalgan qator jarayonlar majmuasi orqali amalga oshadi. Ular asosan quyidagilardan 
iborat:
1) Intronlarning splaysingi. Splaysing jarayonida pre-iRNK-molekulasidagi intronlar 
riboza fermenti yordamida kesib olib tashlanadi, ekzonlar esa pre-iRNK da joylashgan
tartibda bir-biri bilan ulanib, gen yaxlit holga keladi. Ba’zan bitta pre-iRNK da 
joylashgan ekzonlar al’ternativ(boshqacha) variantda ixcham holatda taxlanishi mumkin. 
Bunday vaziyatda bitta pre-iRNK dan har xil oqsil sintezlovchi turli iRNK lar hosil bo’
lishi mumkin. Splaysingning bu xilini al’ternativ splaysing deb ataladi. Boshqacha qilib
aytganda, pre-iRNK dagi ekzonlarning odatdagi tartibda va o’zgargan tartibda ulanishi 
natijasida har xil oqsil sintezlanishi mumkin. Odatdagi iRNK da faqat genetik axborotga
ega bo’lgan nukleotidlar tartibi joylashgan bo’ladi. 
Eukariot 
organizmlar 
hujayrasining 
yadrosida 
sintezlangan 
pre-iRNK
ribonukleoproteidlar tarzida sitoplazmaga o’tadi. sitoplazmada splaysing- protsessing 
jarayonlari natijasida pre-iRNK tayyor va aktiv holatdagi iRNK ga aylanadi. i- RNK 
hujayradagi barcha RNK larning faqat5% ni, tRNK esa10% va rRNK 85 foizni tashkil etadi. 
Ulardagi rRNK lar uch xil bo’ladi:
rRNK1, rRNK2 va sRNK. Ular pre-rRNK dan hosil bo’ladilar va ribosomaning katta va
kichik subbirliklariga joylashadi.
SHunday qilib, transkripsiya va protsessing natijasida sintezlangan iRNK, tRNK va rRNK 
lar faol, ya’ni oqsilni sintezlash funksiyasini bajarishga tayyor holatda bo’ladi.
Transkripsiya va protsessing natijasida ribonuklein kislota (iRNK, tRNK va rRNK) lar 
biosintez qilinishi organizmlar genetik axboroti realizatsiyasining birinchi muhim bosqich 
hisoblanadi. 
Translyatsiya jarayoni. Polipeptidlarning biosintezi (translyatsiya) iRNK, tRNK, rRNK 
lar ishtirokida maxsus fermentlar yordamida hujayra ribosomalarida sodir bo’ladi.
Bunda aminokislotalar muayyan sonda muayyan tartibda ketma-ket ulanib oqsilning
birlamchi strukturasi bo’lmish ma’lum sifatga ega bo’lgan polipeptid zanjirlari
sintezlanadi. Oqsilning tarkibiy qismi bo’lgan polipeptid zanjiridagi aminokislotalar 
tartibini belgilovchi dastlabki genetik axborot DNK molekulasida kodlangan bo’ladi. Lekin
DNK oqsilning, aniqrog’i polipeptid zanjirining sintezida bevosita qatnasha olmaydi. Bu 
funksiyani DNK bitta polinukleotid zanjirining muayyan qismida joylashgan nukleo-tidlar 
tartibi negizida sintezlangan iRNK molekulasi bajaradi.

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
506 
Eukariot organizmlarda iRNK molekulasida odatda bitta gen-operator va bitta 
strukturaviy gen, prokariotlarda esa bitta gen operator va bir nechta strukturaviy gen 
kodlangan bo’ladi. Har qaysi iRNK molekulalari hujayrada bir necha daqiqa faoliyat ko
’rsatadi. SHu qisqa vaqt ichida u quyidagi ikkita funksiyani bajarishga ulguradi: a) 
DNK dagi oqsil strukturasi haqidagi genetik axborotni o’zida kodlab ribosomalarga
yetkazadi; b) ribosomalarda polipeptid zanjirlarining sintezlanishini ta’min etadi. O’z 
funksiyasini bajarib bo’lgan iRNKning o’rniga yangilari sintezlanib turadi.
Polipeptidlarning biosintezi quyidagicha kechadi:
1.1. iRNK ning ribosomalar bilan ulanib polisomalar hosil qilishi. Hujayra yadrosida
sintezlangan iRNK yadro po’sti poralari orqali sitoplazmaga o’tib sitoplazmaning
oqsil sintezlanadigan organoidlari ribosomalarga ulanadi. Bir qancha ribosomalar va iRNK
ulanishi natijasida hosil bo’lgan kompleksni poliribosomalar yoki ixchamroq qilib
polisomalar deyiladi. iRNK ribosomalarning yirik va kichik subbirliklari orasidan o’tib, o
’zida bir qancha ribosomalarni ipga marjon donalarini qator tizganday qilib 
birlashtiradi.
1.2. Aminokislotalarning ribosomalarga keltirilishi. qsillar, polipeptid zanjirlari 
tarkibiy qismi bo’lmish faol-langan holdagi aminokislotalarni sitoplazmadan 
ribosomalarga yetkazish funksiyasini tRNK molekulalari bajaradi. Transport RNK(tRNK) 
odatda80 ga yaqin nukleotidlardan iborat, nisbatan kichik molekula hisoblanadi. Uning 
molekulasi buklanib o’zaro yaqinlashib beda bargi shaklida faoliyat ko’rsatadi. Ularning
strukturasi sitoplazmadagi erkin holatdagi oqsil biosintezi uchun zarur bo’lgan 
aminokislotalarni ribosomalarga yetkazib, translyatsiyada qatnashish funksiyasini
bajarishga moslashgan. Har qaysi aminokislota muayyan strukturaga ega bo’lgan tRNK 
molekulasi orqaligina ribosomalarga yetkaziladi. Oqsil tarkibiga kiruvchi 
aminokislotalarning soni 20 ta bo’lganligi sababli tRNKlar ham eng kami20 ta bo’lishi 
kerak degan xulosaga kelindi. Maxsus o’tkazilgan tadqiqotlar bu bashoratning to’g’ri 
ekanligini tasdiqladi. Aminokislotalar tRNK ga ulanishida aminoatsil tRNK sintetaza
fermenti va ATF yordamida faollashtiriladi. Faollashtirish jarayonida aminokislota
adenozintrifosfat kislota(ATF) bilan reaksiyaga kirishish natijasida undan ikkita 
difosfatdan iborat pirofosfat ajralib ketadi. Qolgan monofosfat aminokislota bilan birlashib 
faollashgan holatdagi aminoatsiladelinat birikmasini hosil qiladi. SHunday holatda 
aminokislota o’zining spetsifik muayyan tRNK ribozasining 3 1 uglerod atomiga
ulanadi. Oqibatda aminoatsiladelinat- tRNK kompleksi hosil bo’ladi. Bu jarayonni ba
’zi ilmiy adabiyotda rekognitsiya deb atashadi. Bayon etilgan holatda aminokislotalar 
ribosomalarga yetkaziladi.
1.3 Polipeptidlarning sintezlanishi- translyatsiya. Polipeptidlarning sintezlanishi
oqsil sintezining birinchi, lekin hal qiluvchi bosqichi bo’lib bu jarayon ribosomalarda 
amalga oshadi. Hujayrada ribosomalar juda ko’p bir necha o’n ming va ba’zan undan

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
507 
ham ortiq bo’ladi. Ular juda mayda 20-30 nm doirasimon (yumaloq) ribonukleid
zarrachalaridan iborat. Ribosomalar ikkita subbirlikdan tashkil topgan bo’ladi. 51 ta 
triplet– kodon mavjud degan xulosaga kelish mumkin. Bitta iRNK ning bir qancha
ribosomalar bilan ulanib hosil qilgan polisomalarda bir xil strukturaga ega bo’lgan 
polipeptidlarning soni polisomalardagi ribosomalar soniga teng bo’ladi. Endi
translyatsiyaning molekulyar mexanizmi bilan tanishamiz. Translyatsiya boshlanishidan
oldin ribosomaning kichik subbirligida iRNK bilan aminoatsil- tRNK-sintetaza fermenti 
ulanadi. SHunday holatda ular translyatsiya jarayonini boshlashga tayyor hisoblanadi. 
Translyatsiya iRNK ning boshlanish kodoni AUG dan boshlanadi. Ushbu boshlanish kodon
iRNK ning 5 1 uchida joylashgan bo’ladi. Boshlanish kodonning iRNKda joylashgan 
nuqtasini initsiatsiya deb atalib, u oqsil zanjiri sintezining boshlanishi hisoblanadi.
Translyatsiya jarayonida har qaysi aminokislotaning oqsil polipeptid zanjiriga
ulanishi quyidagicha amalga oshadi. Ribosomaga yetib kelgan aminoatsiladelinat
kompleksli Trnk (metionin aminokislotasini tashuvchi) o’zining antikodoni (masalan 
UATS) bilan iRNK dagi muayyan unga komplementar kodon (AUG) bilan tutashadi. Bundan 
so’ng ribosoma iRNK bo’ylab navbatdagi triplet– kodonga suriladi. Buning bilan 
navbatdagi aminokislotani keltiruvchi tRNK ga joy tayyorlangan bo’ladi. So’ngra 
sintezlanayotgan oqsil zanjiriga ikkinchi tRNK o’zining aminokislotasini keltiradi. Birinchi
aminokislota metionin ikkinchi aminokislota bilan birikadi. Bu birikishda birining SOON 
gruppasi bilan ikkinchisining N2N amin gruppasi o’rtasida peptid bog’i hosil bo’lib bir 
molekula N2O ajralib chiqadi. Birinchi tRNK molekulasi ribosomadan ajralib sitoplazmaga 
qaytadi va yangi aminoatsiladelinat-tRNK i birlashtirishga kirishadi.
Sintezlanayotgan polipeptidlar tarkibidagi aminokislotalar qancha bo’lsa,
yuqoridagi jarayonlar shuncha marta takrorlanadi va sintezlanayotgan oqsil zanjiri
shunchalik uzaya boradi. Oqsil polipeptid zanjirining uzayishini elongatsiya deb ataladi.
SHu tariqa iRNKdagi oqsil haqidagi axborotning ribosoma tomonidan«o’qilishi» to oqsil 
sintezini tugatuvchi kodonga borib yetguncha davom etadi. Bunday kodonlar vazifasini
UAA, UAG va UGA tripletlari bajaradi. Bu tripletlar aminokislotalarni kodlamaydi va oqsil 
polipeptid Ularning yirik zarrachalarini80 S-ribosoma va kichigini40 S-ribosoma deb 
yuritiladi. Ularning tarkibida rRNK va oqsillar mavjud, rRNKlar ribosoma massasining50-60% 
ni tashkil etadi. Qolgan qismi xilma-xil oqsillardan iborat. Ribosomalarda polipeptidlar 
sintezlanishi jarayonini translyatsiya deb ataladi. Translyatsiya oqibatida iRNK dagi bitta
genni tashkil etuvchi nukleotidlar tartibi u sintezlayotgan polipeptiddagi aminokislotalar
tartibini belgilaydi. Gen kodining ko’lami (uzunligi) u sintezlaydigan oqsil tarkibidagi 
aminokislotalar soniga bog’liq. Masalan, oshqozon osti bezining mahsuli insulin 51 
aminokislotadan tashkil topgan. SHuning uchun insulin genida 51 ta triplet– kodon mavjud 
degan xulosaga kelish mumkin. Bitta iRNK ning bir qancha ribosomalar bilan ulanib

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
508 
hosil qilgan polisomalarda bir xil strukturaga ega bo’lgan polipeptidlarning soni 
polisomalardagi ribosomalar soniga teng bo’ladi.
Endi translyatsiyaning molekulyar mexanizmi bilan tanishamiz. Translyatsiya
boshlanishidan oldin ribosomaning kichik subbirligida iRNK bilan aminoatsil- tRNK-
sintetaza fermenti ulanadi. SHunday holatda ular translyatsiya jarayonini boshlashga tayyor 
hisoblanadi. Translyatsiya iRNK ning boshlanish kodoni AUG dan boshlanadi. Ushbu
boshlanish kodon iRNK ning 5 1 uchida joylashgan bo’ladi. Boshlanish kodonning
iRNKda joylashgan nuqtasini initsiatsiya deb atalib, u oqsil zanjiri sintezining boshlanishi 
hisoblanadi. Translyatsiya jarayonida har qaysi aminokislotaning oqsil polipeptid
zanjiriga ulanishi quyidagicha amalga oshadi. Ribosomaga yetib kelgan
aminoatsiladelinat kompleksli tRNK (metionin aminokislotasini tashuvchi) o’zining
antikodoni (masalan UATS) bilan iRNK dagi muayyan unga komplementar kodon (AUG) 
bilan tutashadi(79-rasm, A). Bundan so’ng ribosoma iRNK bo’ylab navbatdagi triplet– 
kodonga suriladi. Buning bilan navbatdagi aminokislotani keltiruvchi tRNK ga joy 
tayyorlangan bo’ladi. So’ngra sintezlanayotgan oqsil zanjiriga ikkinchi tRNK o’zining
aminokislotasini keltiradi. Birinchi aminokislota metionin ikkinchi aminokislota bilan 
birikadi. Bu birikishda birining SOON gruppasi bilan ikkinchisining N2N amin gruppasi o’
rtasida peptid bog’i hosil bo’lib bir molekula N2O ajralib chiqadi. Birinchi tRNK
molekulasi ribosomadan ajralib sitoplazmaga qaytadi va yangi aminoatsiladelinat-tRNK ni 
birlashtirishga kirishadi.
Sintezlanayotgan polipeptidlar tarkibidagi aminokislotalar qancha bo’lsa,
yuqoridagi jarayonlar shuncha marta takrorlanadi va sintezlanayotgan oqsil zanjiri
shunchalik uzaya boradi. Oqsil polipeptid zanjirining uzayishini elongatsiya deb ataladi.
SHu tariqa iRNKdagi oqsil haqidagi axborotning ribosoma tomonidan «o’qilishi» to 
oqsil sintezini tugatuvchi kodonga borib yetguncha davom etadi. Bunday kodonlar 
vazifasini UAA, UAG va UGA tripletlari bajaradi. Bu tripletlar aminokislotalarni 
kodlamaydi va oqsil polipeptid zanjiri sintezining tugaganidan darak beradi, ular
terminatorlar, ya’ni tugatuvchilar deb ataladi.
YUqorida bayon etilgan oqsil sintezining birinchi bosqichi shu tariqa tugab uning 
ikkinchi bosqichi boshlanadi.
Oqsilning ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi strukturasining hosil bo’lishi. Oqsil 
biosintezining yuqorida bayon etilgan birinchi bosqichida sodir bo’luvchi translyatsiya 
natijasida hosil bo’lgan polipeptid zanjirini oqsilning birlamchi strukturasi deyiladi.
Oqsilning ikkilamchi strukturasi deb polipeptid zanjirlari lokal qismlarining spiralsimon 
o’ralib taxlangan segmentlar holatiga aytiladi.
Agar spiralsimon o’ralib taxlanish o’ng tomondan boshlansa α (al’fa) spiralli
polipeptid zanjiri deyiladi. Agar spiralsimon o’ralib taxlanish chap tomonga
qaratilgan bo’lsa β(betta), strukturali spiral deb yuritiladi. Oqsilning bu darajadagi

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
509 
strukturasi bitta sathda joylashgan bo’ladi. Ma’lumki, oqsillar bitta va ko’pincha
bir nechta polipeptid zanjiridan iborat bo’ladi. Agar oqsil bitta polipeptid zanjiridan
iborat bo’lsa, oqsil sintezi ikkilamchi struktura hosil qilinishi bilan tugaydi va oqsil o’z 
funksiyasini bajarishga tayyor hisoblanadi. Bitta ikkilamchi strukturaga ega bo’lgan 
mioglobin oqsilining bir necha bir xil polipeptid zanjiri ketma-ket ulanib ko’p sathda o’
ralib koptoksimon holatga keladi. Oqsil tuzilishining bu darajasini oqsilning uchlamchi 
strukturasi deyiladi.
Oqsilning to’rtlamchi strukturasi ikki va undan ortiq xil uchlamchi strukturadagi
polipeptid zanjiridan tashkil topgan oqsillarda bo’ladi. Masalan, gemoglobin oqsili to
’rt xil uchlamchi strukturaga ega bo’lgan oqsil–polipeptid zanjiridan tashkil topgan.
Ularning ikkitasi α al’fa va ikkitasi β beta polipeptid zanjiri hisoblanadi. Ularning 
har qaysi biri o’zining strukturasi bilan mioglobinga o’xshash bo’ladi. Ular ko’p
sathda birga o’ralib oqsilning koptoksimon shakldagi to’rtlamchi strukturasini hosil
qiladi. 
SHunday qilib, oqsilning to’rtlamchi strukturasi darajasiga ega bo’lgan to’rtta:
ikkita al’fa(α1, α2) va ikkita beta(β1, β2) koptoksimon qurilma o’zaro qo’
shilib gemoglobin oqsilining to’rtlamchi strukturasini barpo etadi. SHunday holatda 
gemoglobin oqsili o’z funksiyasini bajarishga tayyor deb hisoblanadi.
Oqsillar organizmlarning aksariyat hayotiy jarayonlarining namoyon bo’lishini ta
’min etuvchi polifunksional biopolimerlardir. SHuning uchun ham organizmlarda
oqsillarning xillari juda ko’p. Masalan, prokariot organizmlarning vakili ichak tayoqchasi
bakteriyasi tanasida 3000 ga yaqin oqsil xillari mavjud. Odam tanasida esa L.Poling hisobi 
bo’yicha100 mingdan ortiq oqsil xillari bor. Oqsilning bunchalik keng miqyosda xilma-
xilligi ularning o’ta murakkab strukturadagi tafovutlari hisobiga ta’min etiladi. Oqsil 
moddasining xossalari ularning birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi struktura 
darajasiga bog’liq. Oqsilning funksional xossalarining namoyon bo’lishini ta’min
etishda uning birlamchi darajadagi strukturasi, ya’ni polipeptid zanjirlarining o’ziga
xos, betakrorligining ahamiyati, ayniqsa, yuksakdir. Kelgusi avlodlarga irsiylangan genlar
faoliyatining mahsuli bo’lmish oqsillar genetik axborotning fenotip shaklida namoyon 
bo’lishini ta’min etuvchi barcha hayotiy jarayonlarining realizatsiyasini ta’min
etuvchi poli-funksional biopolimerdir. Oqsil molekulalari kelgusi avlod-larga irsiylangan
genetik axborotning realizatsiyasini ta’min etuvchi quyidagi funksiyalarni bajaradilar:
1) Strukturaviy funksiya. Oqsillar organizmning barcha to’qimalar hujayralari,
organoidlari tarkibining asosiy qismini tashkil etadi. Masalan, xromosomalarning 60%ga 
yaqin qismi oqsillardan iborat.

---

Международный научный журнал №9(100), часть 1 
«Новости образования: исследованиев XXI веке» апреля, 2023г 
510 
2) Fermentativ funksiya. Oqsillar fermentlar shaklida organizmlar hayotiy 
jarayonlarining kechishini, sodir bo’lishini ta’min etadi. Jumladan, ular nuklein 
kislotalari (DNK, RNK) ing biosintezini, genetik axborotning realizatsiyasini ta’min etadi. 
3) Immunitetlik (muhofaza) funksiyasi. Organizmlarda sintez qilinadigan ayrim oqsil
molekulalari antitela shaklida organizm tanasiga kirib qolgan kasal tug’diruvchi 
bakteriyalar va viruslarni zararsizlantiradi. 
4) Energetik funksiya. Oqsil molekulasining muayyan qismi oshqozon ichak yo’llari
hujayralarida parchalanib oz miqdorda bo’lsa ham hayotiy jarayonlarning kechishi
uchun zarur bo’lgan energiyani ajratadi.
5) Biotransport funksiyasi. Ayrim oqsillar ba’zi moddalarni, kimyoviy
elementlarni organizm tanasining bir joyidan ikkinchi joyiga ko’chirish funksiyasini
bajaradilar. Masalan, qizil qon tanachalari tarkibidagi gemoglobin oqsili o’pkadagi
kislorodni butun tana bo’ylab barcha hujayralarga yetkazadi.
6) Biotransformator funksiyasi. Ayrim oqsillar organizmdagi bir xil energiyani
boshqa xil energiyaga aylantirish funksiyasini bajaradi.
7) Genlar faoliyatini boshqarish– regulyatorlik funksiyasi