Transport oqimida transport vositalarini boshqarish qulayligini tezlashuv shovqini orqali baholash

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
676 
TRANSPORT OQIMIDA TRANSPORT VOSITALARINI BOSHQARISH 
QULAYLIGINI TEZLASHUV SHOVQINI ORQALI BAHOLASH 
KO’RSATKICHLARI 
I.S.Sadikov
TDTrU,Avtomobil yoʻllarini qurish va ekspluatatsiya qilish 
kafedrasi professori,
F.A.Tursunboyev 
TDTrU,Avtomobil yoʻllarini qurish va ekspluatatsiya qilish
kafedrasi doktoranti  
 
Kalit soʻzlar: avtomobil transporti, yoʻl tarmogʻi, xavfsizlik, harakatni tashkil 
etish, transport oqimi 
Kirish 
Oxirgi yillarda mamlakatimizda avtomobillar soni sezilarli darajada oshib 
bormoqda.Buning natijasida umumfoydalanishdagi avtomobil yoʻllarida, yirik 
shaharlarimizda, jumladan Toshkent shahrida, ayniqsa dam olish kunlari dam olish 
mintaqalariga olib boruvchi avtomobil yoʻllarimizda tirbandliklar vujudga kelmoqda. 
Bu esa bugungi kunda transport vositalarini boshqarish samaradorligini taʼminlashga 
boʻlgan ehtiyojni oshirmoqda. 
Yoʻl harakatining xususiyatlari eng avvalo, “Avtomobil–yoʻl–haydovchi–
piyoda–muhit” (AYHPM) tizimi orqali belgilanadi. “Haydovchi” ning tizim tashkil 
etuvchilari orasida oʻzaro bogʻliqligi va oʻzaro taʼsiri, birinchi navbatda, 
haydovchining sogʻligini, tayyorgarlik darajasini, har xil sharoitda qaror qabul qila 
olishini va charchoqlik darajasini nazarda tutadi. Bizning maqsadimiz transportni 
boshqarish samaradorligini oshirishda “Yoʻl sharoiti – transport oqimi” tizimi 
doirasida yoʻl harakati jarayoni koʻrib chiqishdan iborat. 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
677 
Tizimning samaradorligi deganda, moʻljallangan natijaga haqiqiy erishish 
darajasi tushuniladi, yaʼni tizimda sodir boʻladigan jarayonlarni ideallashtirishda 
tizimning oʻz funksiyalarini toʻliqligicha bajarishini ifodalaydi. 
Transport oqimining mavjud koʻrsatkichlarini aniqlash murakkab va koʻp vaqt 
talab qiladigan vazifalardan biri hisoblanadi. Biroq boshqarilayotgan transport 
vositasining nazorat koʻrsatkichlarini hisoblashda koʻpchilik tadqiqotchilar maʼlum 
vaqt oraligʻida transport oqimi koʻrsatkichlarining oʻrtacha qiymatlaridan 
foydalanadilar. Oʻtkazilgan tahlillarga asoslanib, dala kuzatishlarining maʼlum usullari 
bilan olingan transport oqimi jadalligi va tezligi haqidagi maʼlumotlarda ham
subyektiv xatolar mavjud deb taxmin qilishimiz mumkin. 
Transport oqimi harakatining sifati qulaylik darajasi: xizmat koʻrsatish darajasi, 
ravon harakatlanish, haydash qulayligi va boshqalar bilan tavsiflanadi. 
Xizmat koʻrsatish darajasi quyidagi omillar bilan tavsiflanadi: safarda sarflangan 
tezlik va vaqt, harakatdagi tanaffus, manyovrlik erkinligi, haydash qulayligi, 
xavfsizlik,ekspluatatsiya xarajatlari. Bu koʻrsatkichlarning barchasi bir– biriga bogʻliq: 
masalan, harakat jadalligi oʻzgarganda tezlik, xavfsizlik, harakatlanish qulayligi, 
manyovrlik erkinligi oʻzgaradi. Harakatning jadalligi va tezligi operatsion xarajatlarga, 
harakatlanish qulayligiga, harakat xavfsizligiga, safarda sarflangan vaqtga sezilarli 
taʼsir koʻrsatadi.
V.V. Silyanov transport oqimini qulaylik darajasi orqali baholashni taklif qiladi. 
Har bir qulaylik darajasi transport oqimining maʼlum bir holatiga mos keladi, bu 
yuklanish koeffitsiyenti, harakat xavfsizligi, haydovchining hissiy kuchlanishi, 
avtomobil oqimi bilan oʻzaro bogʻlangan hisoblanadi. 
Avtomobillar harakat sharoitini baholash taklif etilgan baholash mezonlari 
asosida amalga oshiriladi. Taklif etilgan baholash mezonlarining hamma shartlarini 
qoniqtiradigan koʻrsatkich avtomobillar harakat tezligi hisoblanadi. Avtomobillar 
harakat tezligi, avtomobillarning manzilga yetib borish integral imkoniyati, yoʻlning 
xavfsizlik koeffitsiyenti va yoqilgʻi sarfi koʻrsatkichlarini aniqlashda umumiy 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
678 
qoʻllaniladigan koʻrsatkich hisoblanadi. 
Avtomobillar harakat tezligi orqali harakat sharoitini baholashda hisobiy 
tezlikning taʼminlanganlik koeffitsiyenti koʻrsatkichidan foydalanish maqsadga 
muvofiq. Hisobiy tezlikning taʼminlanganlik koeffitsiyenti yil davrlarida transport 
oqimi, havo–iqlim va yoʻl sharoitlaridan kelib chiqib, oqim haqiqiy maksimal 
tezligining etalon sharoitdagi hisobiy harakat tezligiga nisbati orqali aniqlanadi: 
Kh. t. t =
V
haq.max
V
hisobiy
(1) 
Bunda: 
V
haq.max
– transport oqimining haqiqiy maksimal tezligi, km/soat; 
V
hisobiy
– etalon yoʻl sharoitidagi hisobiy tezlik, bu 
V
hisobiy
=120 km/soat qabul 
qilingan. 
Yoʻllari tarmogʻi hududida optimal harakatlanish nazorat qilish koʻrsatkichlari
shartli boʻlishi mumkin va ular uch guruhga ajratiladi: 
- yoʻl tarmogʻi koʻrsatkichlari (YTK),
- transport oqimi koʻrsatkichlar
– modelning boshqaruv koʻrsatkichlar. 
Yoʻl tarmogʻining elementlarini tavsiflovchi koʻrsatkichlar juda kam oʻzgaradi, 
shuning uchun biz muammoni hal qilishda ularni doimiylar sifatida qabul qilamiz.Yoʻl 
tarmogʻining koʻrsatkichlari qiymatlarining aniqligi faqat instrumental va subyektiv 
oʻlchov xatosi bilan belgilanadi. Bundan kelib chiqqan holda, yoʻl tarmogʻining 
koʻrsatkichlarni aniqlashning sifati harakatni boshqarish samaradorligiga sezilarli 
taʼsir koʻrsatmaydi, deb taxmin qilish mumkin. 
Videokuzatuvga asoslangan transport oqimi koʻrsatkichlarini oʻlchashning 
zamonaviy usullari va uslublaridan foydalanish transportni boshqarish koʻrsatkichlarni 
aniqlashning sifat aniqligini oshirishga yordam beradi, ammo ular nazorat 
koʻrsatkichlarni aniqlash usulining aniqligiga sezilarli taʼsir koʻrsatmaydi, chunki 
dastlabki transport oqimi koʻrsatkichlarning qiymatlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar, 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
679 
onlayn rejimda olingan, oʻrtacha soatlik qiymatlarga umumlashtirishni talab qiladi. 
Boshqarish koʻrsatkichlarini hisoblash transport oqimi koʻrsatkichlari boʻyicha 
umumlashtirilgan maʼlumotlarga asoslanadi. 
Avtomobilni haydashda haydovchi nazorat koʻrsatkichlari — tavsiya etilgan 
tezlik, harakatni tashkil etish sxemalarida sezilarli oʻzgarishlar, mumkin boʻlgan 
marshrutlar haqida maʼlumot olishi kerak. Buni YTK konturining joriy qismida 
transport oqimining tavsiya etilgan tezligini va boshqa zarur maʼlumotlarni 
koʻrsatadigan boshqariladigan axborot belgilarini oʻrnatish orqali amalga oshirish 
mumkin. 
Trafikni boshqarish samaradorligi koʻrsatkichlari quyidagi guruhlarini oʻz ichiga 
oladi: 
a) boshqaruv samaradorligi koʻrsatkichlari: 
- oʻrtacha tezlik; 
- yonilgʻi isteʼmoli. 
b) Atrof-muhitni boshqarish koʻrsatkichlari: 
- yonilgʻi isteʼmoli; 
- atmosferaga zararli moddalarni chiqarish hajmi. 
c) ishonchlilik koʻrsatkichlarini boshqarish: 
- maksimal tezlik; 
- notekis harakat koʻrsatkichi, bu uzunlamasına tezlanishning oʻrtacha qiymatdan 
standart ogʻishi. 
Ishlab chiqilgan boshqaruv metodologiyasini baholash uchun boshqaruv 
samaradorligining sanab oʻtilgan koʻrsatkichlarini qoʻllash uchun quyidagilar zarur: 
- tanlangan koʻrsatkichlarni oʻlchash; 
- ularning meʼyoriy qiymatlarini aniqlash; 
- oʻlchov natijalarini standart bilan solishtirish va tavsiya etilgan nazorat rejimini 
baholash. 
Koʻrsatkichlarning meʼyoriy qiymatlari harakatni tashkil etish sxemalari va 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
680 
tanlangan boshqaruv modeli bilan belgilanadi.Shunday qilib, tavsiya etilgan tezlik 
hisoblangan qiymatdir, maksimal tezlik esa yoʻl qoidalari bilan belgilanadi. 
Yonilgʻi isteʼmoli koʻrsatkichi boʻyicha boshqarish usulining samaradorligini 
baholash qiyin, chunki bu koʻrsatkichning qiymati koʻp jihatdan har bir haydovchining 
xatti-harakati va transport oqimining tarkibiga bogʻliq. 
Harakat intensivligi past boʻlgan yoʻlda haydovchi oʻzi uchun qulay tezlikda bir 
tekis harakatlanadi. Transport oqimining jadalligi istalgan tezlik cheklangan darajaga 
koʻtarilganda, haydovchi harakat rejimini oʻzgartirishga, sekinlashuv yoki tezlashtirish 
bilan boʻlaklarni oʻzgartirishga majbur boʻladi, bu esa joriy tezlikning bir xillikdan 
sezilarli ogʻishiga olib keladi. 
Avtomobil haydovchisining haydash sifatining tezlashuv shovqin koʻrsatkichiga 
bogʻliqligi haqida maʼlum tadqiqotlar mavjud. Tezlashuv shovqini ortishi bilan 
boshqaruv samaradorligi pasayadi. 1-rasmda avtomashinani ishonchli, ishonchsiz va 
xavfli boshqarish sohalarini aniqlash uchun tezlashuv shovqini sa chegara 
qiymatlarining maksimal tezlik V
max
ga bogʻliqligi grafigi koʻrsatilgan. Shovqin 
tezlashuvining chegaraviy qiymatlari adabiyot manbalarni tahlil qilish natijasida 
olindi. 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
681 
1-rasm. Avtomobilni boshqarishning turli darajalariga mos keladigan tezlashuv 
shovqini 
(σ
a
) ning chegara qiymatlarining V
max
maksimal tezligiga bogʻliqligi 
Energiya yondashuviga koʻra, transport oqimi uchun ishlash koeffitsiyenti 
samaradorligi (КПД) kinetik energiyaning transport oqimining umumiy energiyasiga 
nisbati (2) sifatida aniqlanadi va uning eng katta qiymati transport oqimining minimal 
samaradorligini tavsiflaydi. Yoʻl tarmogʻi koʻrsatkichlari boʻyicha transport oqimining 
xavfliligining asosiy jihatlarini oʻz ichiga oladi yaʼni yoʻl-transport hodisalari va 
havoning ifloslanish darajasi — ularning uzviy bogʻliqligini ifodalaydi. Boshqa 
tomondan, oʻrganilayotgan nisbat transport oqimining kinetik energiyasining 
normallashtirilgan qiymatidir. 
КПД =
W
k
W
um.
(2) 
Bu yerda: 
W
k
— Transport oqimining kinetik energiyasi 
W
um.
- Transport oqimining umumiy energiyasi 
Transport oqimining kinetik energiyasi harakat energiyasi boʻlganligi sababli, 
uning kamayishi Transport oqimidagi harakat miqdorining kamayishi yaʼni uning 
tartibliligi bilan bogʻliq. Transport oqimining samaradorligining ortishi transport 
oqimining maksimal kinetik energiyasida kuzatilgan haydash davrlari bilan 
solishtirganda 
alohida 
transport 
vositalarining 
harakatlanish 
davrlarining 
murakkablashishi orqali oʻzini namoyon qiladi. Transport oqimining jadalligi va 
zichligi transport oqimi samaradorligining hozirgi darajasining xarakteristikasi 
hisoblanadi. Ushbu holat fazoviy (zichlik) va vaqtinchalik (jadallik) xususiyatlarini oʻz 
ichiga olganligi sababli, bu koʻrsatkichni " Transport oqimining fazoviy-vaqtlik 
sigʻimi" deb atash mumkin. 
Shu sababli, transport tizimining samaradorligini oshirish uchun bir vaqtning 
oʻzida tezlashuv shovqinini kamaytirishga erishish bilan birga, transport oqimi 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
682 
harakatining umumiy energiyasini oshirish kerak. 
Biz harakat samaradorligini baholashning energiya mezonlari sifatida tezlashuv 
shovqini va tezlik gradiyentini qabul qilamiz.Ushbu mezonlar transport harakatining 
asosiy koʻrsatkichlari – harakat rejimining bir xilligi va vaqt kechikishlarini baholaydi. 
Energiya mezonlarini belgilovchi munosabatlar quyidagi shaklga ega:
Tezlashuv shovqini: 
(3) 
Tezlik gradiyenti: 
(4) 
Bu yerda: 
a
i
– yoʻlning oʻrganilayotgan qismida transport oqimi tezlashuvining joriy 
qiymati, m/s
2
v
i
– yoʻlning oʻrganilayotgan qismida transport oqimi tezligining joriy qiymati, 
m / s, 
T – harakatlanish vaqti, s 
dt – ikki oʻlchov orasidagi vaqt oraligʻi, s, 
v
c
– yoʻl uchastkasida oʻrtacha tezlik, m / s. 
Tezlashuv shovqin koʻrsatkichi boʻyicha haydash sharoitlarini baholashda biz 
quyidagi qiymatlarga amal qilamiz. 
σ
a
< 0,25 m/s
2
– qulay haydash sharoitlari 
0,25 < σ
a
< 0,45 m/s
2
– qoniqarli haydash sharoitlari 
σ
a
> 0,45 m/s
2
– qiyin sharoitlar 
Tezlanish shovqini obyektiv ravishda notekis harakatlanish darajasini 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
683 
tavsiflaydi.Bir xil tezlik tebranishlari boʻlgan yoʻl uchastkasining harakat vaqtining 
oshishi bilan tezlashuv shovqinining kamayishi yoʻl uchastkasining harakat vaqtining 
kvadrat ildiziga mutanosib ravishda sodir boʻladi bu 2-rasmda aniq koʻrsatib oʻtilgan. 
Maʼlumotlar chorrahadagi boʻsh vaqtni 1 dan 45 s gacha oʻzgartirish bilan bir xil 
yoʻl uchastkasidan oʻtishda olingan.Chorrahada 25 s dan ortiq kechikish bilan 
tezlashuv shovqini bir xilda harakatlanish, toʻxtovsiz harakatga qaraganda kamroq 
boʻladi. garchi aslida bu kechikish yoʻl harakati tashkil etishning yetarli darajada 
emasligini koʻrsatadi. 
2-rasm. Chorrahadagi boʼsh vaqt tufayli yoʼl uchastkasining harakat vaqtining 
oshishi bilan tezlashuv shovqinining oʼzgarishi 
Koʻrib chiqilgan cheklovlarni hisobga olgan holda, toʻxtovsiz avtomagistrallarda 
harakatlanish sharoitlarini baholash uchun shovqinni tezlashtirish koʻrsatkichidan 
foydalanish afzalroqdir. Shu bilan birga, shaharning yoʻl tarmogʻida harakatlanish 
sharoitlarini baholash uchun tezlik gradiyentidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Ushbu mezon, tezlashuv shovqini kabi, tezlikning oʻzgarishiga taʼsir qiladi, ammo 
uning qiymatlari koʻproq harakat paytida kechikishlarni hisobga oladi. Quyidagi 
qiymatlarga eʼtibor qaratgan holda, harakat sharoitlarining murakkablik darajasini 
tezlik gradiyentining kattaligi bilan farqlash tavsiya etiladi: 
G
v
< 0,05 s
−1
– qulay haydash sharoitlari 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
684 
0,05 < G
v
< 0,1 s
−1
– qoniqarli sharoitlar 
G
v
> 0,1 s
−1
– qiyin haydash sharoitlari 
Poltava shahrining avtomobil yoʻllarida harakatlanish holatining eksperimental 
tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, tezlik gradiyentining oʻzgarishi transport harakati 
notekisligi sababli 60% va transport kechikishi tufayli 40% ni tashkil qiladi. Ushbu 
mezon yanada universal boʻlib, shaharning tartibga solinadigan koʻcha va yoʻl 
tarmogʻida harakatni tashkil etish samaradorligini baholash uchun ishlatilishi 
mumkin.Tezlik va harakat koʻrsatkichlari 3 va 4- rasmlarda koʻrsatilgan. 
3-rasm. Tezlik gradiyentining mahalliy boshqaruv (1) va muvofiqlashtirilgan 
boshqaruv (2) bilan yuklanish darajasiga bogʻliqligi 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
685 
4-rasm. Tezlik gradiyentining transport oqimining oʻziga xos kechikishiga 
bogʻliqligi 
Kerakli koʻrsatkich, tezlashuv shovqini uchun hisoblangan nisbat (5) nisbatning 
matematik oʻzgarishi bilan olingan formula (6) boʻyicha aniqlanadi. 
(5) 
Bu yerda: 
∆V – tezlikni baʼzi bir mutlaq qiymatga oʻzgartirish, masalan, 1m / s; 
∆t – vaqt oraligʻi, s, bu vaqt davomida tezlikning ∆V ga oʻzgarishi sodir boʻldi.∆t 
= 1s ni olish tavsiya etiladi. 
T — oʻlchov davomiyligi, s 
n- 
∆t segmentida ∆V tezlikning qayd etilgan oʻlchovlari soni, qoida tariqasida, ∆t 
= 1c da, n = 1c. 
∑ n – tezlik ∆V ga oʻzgargan soniyalar soni 
V
0
– tekshirilayotgan hududga kirishdagi tezlik, m/s; 
V
1
– tekshirilayotgan hududdan chiqishdagi tezlik, m/s. 
Yangi oʻzgaruvchilarda (6) formula bilan aniqlangan tezlik gradiyenti 
(6) 
Bu yerda: 
V 
̅ – tezlik taqsimotining matematik kutilishi, m/s; 
σ
a
– tezlashuv shovqini (oʻrganilayotgan hududda tezlashuvlarning 
taqsimlanishining standart ogʻishi), m / s. 
Umuman olganda transport oqimida yakka tartibdagi transport vositasini 
boshqarish erkin holda harakatlanayotgan transport vositasini boshqarishga qaraganda 
bir muncha qiyinchiliklar tugʻdiradi. Boshqarish usulining samaradorligini baholash 
koʻrsatkichlarini tanlash shahar koʻchalaridagi hamda umumfoydalanishdagi 

---

WWW.HUMOSCIENCE.COM
686 
avtomobil yoʻllaridagi tirbandligi yuqori boʻlgan yoʻl tarmogʻi(boʻlagida)da 
oʻrganilinayotgan transport oqimining haqiqiy tezlik oʻzgarishini joriy etishdan oldin 
va keyin tahlil qilish orqali amalga oshirildi. Natijalarning joriy qilinishi yoʻllardagi 
harakatlanish qulayligining oshishiga va safar vaqtining qisqarishiga imkon yaratadi.