Transport vositalarida ishlatiladigan nometal materiallar

Nazorat savollari: 
1. Fanning maqsad va vazifalari.
2. Zamonaviy kompozitsion materiallar. 
3. Istiqbolli kompozitsion materiallar.
4. Avtomobillarda ishlatiladigan kimyoviy materiallarning rivojlanishi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

2-mavzu. 
TRANSPORT 
VOSITALARIDA 
ISHLATILADIGAN 
SMOLALAR. 
Reja: 
1. Poliefirli smolalarning xossalsri va ulardan olinadigan buym va detallar. 
2. Vinilkarbon kislotasining murakkab diefirlari asosidagi smolalar va ularning 
xossalari. 
3. Polibutadienli smolalarning xossalari, ulardan olinadigan buym va detallar. 
4. Epoksid smolalarning xossalari va ularning qo’llanilish sohalari. 
Tayanch so‘z va iboralar: Poliefirli smola. Umumiy maqsadlarga 
ishlatiladigan poliefirli smola. Elastik va bikr poliefirli smolalar. Atmosfera va 
kimyoviy ta'sirga chidamli smolalar. Vinilkarbonli smolalar. Polibutanli smolalar. 
Epoksid smolalar. 
 
Poliefirli smolalarning xossalsri va ulardan olinadigan buym va detallar. XX 
asrning boshlarida sanoatda, jumladan texnika sohasida smolalar asosida olingan 
materiallardan foydalanila boshlandi. O’tgan asrning 30-yillarida amerikalik olim 
K.Ellis tomonidan to’yinmagan poliefirli smolalar asosida erimaydigan qattiq 
material ishlab chiqarish g’oyasi taklif etilgan. Bunda poliefirli smolaga perekisli 
initsiator qo’shish taklif etilgan edi. Keyinchalik Ellis tomonidan to’yinmagan 
poliefirli smolaga vinilatsetat yoki stirol kabi monomerlarni qo’shish natijasida
yanada qimmatli materiallar ishlab chiqarish mumkinligi aniqlangan. Smolalarga 
manomerlarni qo’shish ularning qovushoqligini kamaytiradi. Buning natijasida 
suyultirilgan smolaga turli xil initsiatorlarni aralashtirish osonlashadi.
To’yinmagan poliefirli smolalar turli xil xususiyatlarga ega. Xona haroratida 
suyuq smola uzoq vaqt (bir necha oy, hatto bir necha yil) qotmasligi mumkin. Lekin, 
unga perekisli initsiator qo’shilganda u bir necha daqiqa ichida qattiq holatga o’tadi. 
Bunda hech qanday chiqinda ajralib chiqmaydi. Smolani qattiq holatga o’tishida 
issiqlik ajralib chiqadi. 
Poliefirli smolalar turli xil buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi, jumladan, 
qurilish panellari, avtomobillar va samolyotlarning detallari va boshqalar. Bunday 
buyumlarni ishlab chiqarishda asosan sinchlovchi to’ldiruvchi poliefirli smolalardan 
foydalaniladi. Sinchlanmagan smolalardan esa turli xil tugmalar, su’niy mramir, 
kuzov shpatlyovkasi va boshqa buyumlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
To’yinmagan poliefirli smolalarning quyidagi turlari mavjud: umumiy 
maqsadlarda ishlatiladigan poliefirli smolalar; elastik poliefirli smolalar; bikr 
poliefirli smolalar; kam cho’kindili poliefirli smolalar; atmosfera ta`siriga chidamli 
poliefirli smolalar; kimyoviy ta`sirlarga chidamli poliefirli smolalar; issiqlik ta`siriga 
chidamli poliefirli smolalar. 
Umumiy maqsadlarda ishlatiladigan poliefirli smolalardan paddonlar, suv 
saqlash uchun idishlar, suyuqlik bilan ishlatiladigan tizimlar uchun detallar ishlab 
chiqarishda foydalaniladi. Elastik poliefirli smolalardan ko’proq mebel , turli xil 
tugmalar, yog’och materiallariga rez ba ochish uchun qoliplar tayyorlashda 
foydalaniladi. Bikr poliefirli smolalardan zarb ta`siriga chidamli bo’lgan buyumlar: 
himoya niqoblari (shlemlari), avtomobillar va samolyotlar detallari ishlab chiqariladi. 
Kam cho’kindili poliefirli smolalardan avtomobillar va elektr jihozlari detallari 
tayyorlashda foydalaniladi. Atmosfera ta`siriga chidamli smolalardan qoplamalar, 

---

tashqi panellar ishlab chiqariladi. Kimyoviy ta`sirlarga chidamli smolalardan ishqorli 
va kislotali muhitlarda ishlatiladigan sig’imlar, trubalar va boshqa detallar ishlab 
chiqariladi. Issiqlik ta`siriga chidamli smolalardan elektr jihozlari detallari, panellari, 
harbiy kemalarning korpuslarini tayyorlashda foydalaniladi.
Vinilkarbon kislotasining murakkab diefirlari asosidagi smolalar. Vinilkarbon
kislotasining murakkab diefirlari (VKMD) asosidagi smolalar termoreaktiv polimer 
hisoblanadi. Bunday smolalar toza holda (ya`ni, qo’shimchalarsiz) va boshqa 
ingredientlar bilan aralashma holida ham ishlatiladi. Dastlabki VKMDlar o’tgan 
asrning 50-yillarida laboratoriya sharoitida olingan bo’lsada, faqat 1965 yildagina 
«Shell kemikal» firmasi tomonidan dastlabki «epokril smolasi» markasidagi smola 
ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Bu smolalarning kimyoviy turg’unligi juda ham 
Yuqori bo’lib, bu jihatida eng sifatli poliefirli smolalardan ham yaxshi 
xususiyatlarga ega bo’lgan. 1966 yilda «Dau kemikal» firmasi tomonidan «Derakan»
markali smola ishlab chiqarilgan va bu smolalardan qoplamalar hosil qilishda 
foydalanilgan. 1977 yildan boshlab esa, «Interpastik» va «Reychxold» firmalari 
tomonidan mos ravishda «Koretsin» va «Korrolit» nomli VKMDlar ishlab chiqarila 
boshlangan. 
Hozirda Yuqorida nomlari keltirilgan firmalar texnologiyasi asosida Epokril-12, 
Epokril-370, Koretsin VE-8100, Koretsin VE-8300, Derakan 411-S-50, Derakan 
510A40, Korrolit 31-345 kabi markada VKMDlar ishlab chiqarilmoqda. 
VKMDlarni 90-150
0
S haroratlarda ishlatish mumkin. Ularni cho’zilishdagi 
mustahkamlik chegarasi 75-85 MPa, buralishdagi mustahkamli chegarasi 120-135 
MPa.
Ishlab chiqariladigan VKMDlarning asosiy qismi kimyoviy ta`sirlarga chidamli 
bo’lgan trubalar va sig’imlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Polibutadienli smolalar. Polibutadienli smolalar - bu Yuqori molekulyar 
uglevodorodli termoreaktiv smolalardir. Ularning elektrik xususiyatlari Yuqori 
darajada, kimyoviy ta`sirlarga chidamliligi yaxshi, issiqlik ta`siriga yetarli darajada 
chidamli, namni kam shimadi va initsiatorlar ishtirokdia tezda qotadi. Polibutadienli 
smolalar xususiyatlarini bu darajada yaxshiligi ularni turli xil maqsadlarda ishlatishga 
imkon beradi. Polibutadienli smolalardan asosan qoplamalar, yelimlar va 
elektroizolyatsion kompaundlar tayyorlashda foydalaniladi. 
1955 yilda «Buton» nomli polibutadienli smola ishlab chiqarilgan. Keyingi 
yillada «Nisso-RV», «Dienit», «Rikon» kabi smolalar ishlab chiqarilmoqda. 
Epoksid smolalarning xossalari va ularning qo`llanilish sohalari. Epoksidli 
smolalar-makromolekulasida 
epoksid guruhi bo’lgan sintetik smolalardir.
Epixlorgidrinning fenollar, aminlar va boshqa moddalar bilan o’zaro ta`sirlashishidan 
hosil bo’ladi. Epoksidli smolalar ishqorlar, Yuvuvchi moddalar, oksidlovchilar va 
ko’pgina anorganik kislotalar ta`siriga chidamli, Yuqori mustahkamlikka, yaxshi 
elektroizolyatsiya xossalariga ega, kam kirishadi, yaxshi yopishadi. Epoksidli 
smolalar ko’pchilik tolasimon kompozitlar uchun eng yaxshi bog’lovchi 
materiallardan biridir. Turli xil kompozitsion materiallar va konstruktsion detallar 
ishlab chiqarishda epoksid smolalardan keng foydalaniladi. Ulardan germetiklovchi 
kompaundlar, press-kukunlar va yelimlar tayyorlashda ham foydalaniladi. 
Ta`mirlash korxonalarida detallarni tiklashda ko’pincha epoksid smolalardan 
foydalaniladi. Ularni xona haroratida uzoq muddat saqlash mumkin. Suyuq smolaga 
qotirgich (u qo’shilganda polimer qotadi) va plastik xossalar beruvchi moddalar 

---

(plastifikatorlar) qo’shiladi. Q`orishmalar 150-200 g dan qilib tayyorlanadi. Ularni 
tayyorlangandan keyin 20-30 minut ichida ishlatib Yuborish kerak. Epoksid smolalar 
bir-biridan molekulyar tuzilishi, massasi bilan, ular asosida tayyorlangan tarkiblar esa 
to’ldirgichlarning turi hamda miqdori bilan farq qiladi. 
Bir-biriga yaxshi moslangan metall sirtlarini biriktirish uchun to’ldirgichsiz 
tarkiblardan foydalanish mumkin. Agar cho’yan yoki po’lat buyumlardagi darzlarni 
ta`mirlash zarur bo’lsa, to’ldirgich sifatida temir kukunini yoki tsement qo’shilgan 
epoksidli smoladan foydalanish lozim. AlYuminiy detallarni ta`mirlashda alYuminiy 
to’ldirgichli smolalar ishlatiladi. Ularni qizdirmasdan sovuq holatda ta`mirlash ham 
mumkin, lekin tarkib darzni yaxshi to’ldirishi va unga ilashishi uchun, smola 
surtishdan oldin detalni 60-80 
0
S gacha qizdirish tavsiya etiladi. Yuqori 
mustahkamlikka erishish uchun ta`mirlashni Yuqori haroratda o’tkazish zarur. 
Ta`mirlangan joy qotgandan so’ng unga mexanik ishlov beriladi. 
Dala sharoitida epoksid smolalar asosida ta`mirlash uchun material va asboblar 
to’plami (aptechkalar) ishlab chiqarilgan. Tarkibdan ozgina miqdorda (1-5 g) 
tayyorlash uchun idishlarga solingan smolalardan foydalanish mumkin. To’plamda 
bunday idishdan ikkita bo’ladi, birida smola, plastifikator va to’ldirgich, boshqasida 
esa qotirgich bo’ladi.
1.1-jadval. Epoksidli tarkiblar va ularni ishlatilishi