Transport vositalarini loyihalash va hisoblash

103

---

X.OSM A
Х.1. Osmaning vazifasi, talablar, tasnifi, qo‘llanilishi
Avtomobil notekis yo‘llardan harakatlanganda yoMdan uzatila­
yotgan zarbalar haydovchi va yo‘lovchilarga, yuklarga, shuningdek 
avtom obilning 
o‘ziga shikast yetkazishi mumkin. Shuning uchun bu 
zarbalami kamaytirish zarurati paydo bo‘ladi. Bu vazifani osma 
bajaradi-
Osma avtomobil kuzovini (ramasini) ko‘priklar (g‘ildiraklar) bilan 
elastik bog‘lash uchun xizmat qiladi.
Osma o ‘z vazifasini samarali va ishonchli bajarishi uchun unga 
quyidagi talablar qo‘yiladi:
. avtomobilning ravon yurishini ta’minlash;
- notekis yo‘llarda cheklovlarga urilmasdan harakatlana olish;
. avtomobilning ko‘ndalang og‘ishini cheklash;
. boshqariluvchi g‘ildiraklaming siljishini kinematik muvofiq- 
lashtirish, ya’ni ularning shkvoren atrofida tebranmasligini ta’minlash;
_ kuzov va g ‘ildiraklaming tebranishini so‘ndirish;
_ koleya, g‘ildiraklaming og‘ish burchagini va shkvoren og‘ish 
burchagini o ‘zgarmasligi;
. g‘ildirakdan kuzovga bo‘ylama va ko‘ndalang kuchlami 
ishonchli uzatish;
. umumiy talablar.
Osma quyidagi ko‘rsatkich!ari bo‘yicha tasniflanadi:
7) tavsifi bo 'yicha: o‘zgarmas bikrli, o'zgaruvchan bikrli, 
progressiv bikrli;
8) elastik element turi bo ‘yicha: metall (ressora, prujina, torsion), 
nometall (pnevmatik, gidravlik, rezinali, kombinatsiyalashgan);
9) yo ‘naltiruvchi element turi bo ‘yicha: nomustaqil, mustaqil;
10) so ‘ndiruvchi element turi bo ‘yicha: richagli amortizator, 
teleskopik 
amortizator;
11
) g ‘ildiraklardan kuch va momentlarni uzatishi bo ‘yicha: 
ressorali, shtangali, richagli;
12) shkvorenning borligi bo ‘yicha: shkvorenli, shkvorensiz.
Osma quyidagi asosiy qismlardan tashkil topgan:
_ elastik element (vazifasi - yo‘ldan uzatilayotgan zarbalarni
kamaytirish)
104

---

- yo‘naItiruvchi element (vazifasi - kuzov va g‘ildiraklaming bir- 
biriga nisbatan to‘g‘ri joylashuvini ta’minlash)
- so'ndiruvchi element (vazifasi - elastik element ishlashi natija- 
. sida hosil bo‘ladigan tebranishlarni so‘ndirish)
g)
10.1-rasm.
Osmaning kinematik sxemalari:
a
- nomustaqil; b - bir richagli mustaqil; v - ikki richagli mustaqil (bir 
xil uzunlikda); g - ikki richagli mustaqil (har xil uzunlikda); d -  mustaqil 
richag-teleskopli; ye - ikki richagli mustaqil torsionli; j -  mustaqil 
bo‘ylama tebranuvchi.
Mustaqil osmalar yengil avtomobillarda va yuqori o‘tag‘onlikka 
ega bo‘lgan yuk avtomobillarda qoMlaniladi; nomustaqil osmalar ikki 
o ‘qli yuk avtomobillari va avtobuslarda, kam hollarda yengil 
avtomobillarda qoilaniladi, nomustaqil balansirli osmalar - ikkita bir- 
biriga yaqin joylashgan ko‘priklarda qoilaniladi, masalan uch o'qli 
avtomobillarda. Balansirli osmalarda kuzovni vertikal siljishi nomustaqil 
osmaga nisbatan ikki baravar kam.
Elastik element konstruktiv sxemasi ixcham va massasi каш 
talablar asosida tanlanadi. Nometal elastik elementlar yurish ravonli^int 
yaxshi ta’minlab beradi ammo metalldan tayyorlangan elastik с1сшсн(цп 
nisbatan ancha qimmatroq. Pnevmatik va gidropnevnuUik 
ohihii
I
hi
o ‘rnatilganda avtomobilni polini balandligini va eng past iitiqlniitlntt
105

---

yergacha bo‘lgan masofani o‘zgartirish mumkin bo‘ladi. Kombina- 
tsiyalashgan elastik element osmani elastik xarakteristikasini o‘zgartirish 
maqsadida ikkita asosiy va qo‘shimcha elementlardan tashkil topadi 
(masalan ressora va prujina, rezina yoki qo‘shimcha pnevmatik 
elementlar).
X.2. Osmani loyihalash
Osmani loyihalash uchun shu osma o‘rnatilishi mo‘ljallanayotgan 
avtomobil turi, avtomobilning texnik xarakteristikasi (avtomobilning 
massasi, tezligi, dvigatelning maksimal burovchi momenti va b.), 
avtomobilning ekspluatatsiya sharoiti kabi ma’lumotlar ma’lum bo‘lishi 
kerak. Shu ma’lumotlar asosida loyiha uchun texnik topshiriq ishlab 
chiqiladi. Texnik topshiriq tarkibidagi asosiy parametrlar 1-jadvalga 
kiritiladi.
1
-jadval
Parametrlar
0 ‘lchov
birligi
1 Avtomobilning to‘la massasi
2
To‘la massaning o‘qlarga taqsimlanishi
3
Avtomobilning kompanovka sxemasi
4
Osmaning elastiklik tavsifi
5 Avtomobilning m e’yoriy tebranishlar chastotasi
6
Amplituda-chastotali tavsif
7
Elastik qismning tavsifi
8
So‘ndiruvchi qismning tavsifi
Osmani loyiha hisobida ba’zi parametrlarni ma’lumotlar bazasidan 
yoki prototip avtomobildan olishga to‘g‘ri keladi. Osmaning loyiha 
hisobi uchun tanlab olinadigan asosiy parametrlar 2-jadvalga kiritiladi.
2
-jadval
№
Parametrlar
O‘lchov
birligi
1 Elastik qismning turi va o ‘lchamlari
2
Yo‘naltiruvchi qismning turi va o‘lchamlari
106

---

3
So‘ndiruvchi qismning turi va oMchamlari
4
Osma asosiy detallarining materiallari (prujina, ressora, 
torsion, yuqori va pastki richaglar,bo‘ylama va 
ko‘ndalang tortqilar)
Osmaning loyiha hisobi uchun zarur boigan barcha parametrlar 
ma’lum bo‘lgach, osmadagi yuklanishlar va ular asosida osma asosiy 
detallarining kuchlanishlari (3-jadval) aniqlanadi hamda ruxsat etilgan 
kuchlanishlar bilan solishtiriladi.
-ag ar aniqlangan kuchlanishlar me’yorda boMsa, osmaning 
prinsipial sxemasi masshtabda chiziladi va xuiosa qiiinadi.
- 
agar aniqlangan kuchlanishlar me’yordan yuqori boisa, ulaming 
miqdoriga moslab detallarning oMchamlari va materiallari qayta tanlana- 
di, osmaning prinsipial sxemasi masshtabda chiziladi va xuiosa qiiinadi.
3-jadval
№
Parametrlar
OMchov
birligi
1 Osma elementlaridagi yuklanishlar
2
Osma asosiy detallarining kuchlanishi (prujina, ressora, 
torsion, yuqori va pastki richaglar,bo‘ylama va 
ko‘ndalang tortqilar)
3
Yo‘naltiruvchi qismni joyilashtirish sxemasi
4
Osmaning prinsipial sxemasi
X.3. Osmadagi yuklanishlarni aniqlash
Nomustaqil osma. Yuklanish g‘ildirakka ta’sir etayotgan reaktsiya 
R:
ga va ressoralanmagan massa Gn mga bogMiq:
R r
= R? - 0,5 Gn m
Elastik elementning ezilishi g‘ildirakning kuzovga nisbatan 
siljishiga teng f  = / k.
Mustaqil osma. Osmaning sxemasiga qarab, elastik elementga ta’sir 
etayotgan yuklanish o‘zgaradi.
Bir richagli osmada
elastik elementga ta’sir etayotgan yuklanish 
P