Transpotr intelektual tizimlari muhandisligi

Pw	Pψ	Pxx
			Izox
1	0,2	2.588	53560	3.015	1377	158	422	6.793	5.57
2	0,3	3.882	53560	5.783	1377	160.5	785	6.793	5.60
3	0,4	5.177	53560	12.06	1377	162.9	1148	6.794	5.64
4	0,5	6.471	53560	18.84	1377	165.4	1510	6.795	5.68
5	0,6	7.765	53560	27.13	1377	167.9	1873	6.797	5.72
6	0,7	9.059	53560	36.93	1377	170.4	2235	6.798	5.75
7	0,8	10.35	53560	48.25	1377	172.8	2598	6.8	5.79
8	0,9	11.65	53560	61.05	1377	175.3	2960	6.802	5.83
9		12.94	53560	75.37	1377	177.8	3322	6.804	5.87

Jadval asosida va ning ga bog‘liqlik grafigi chiziladi:

plotyy(Va,jst,Va,jstd)
title ('Avtomobilning tormozlanishdagi sekinlanishi')
xlabel('Va tv. tezligi')
ylabel('sekinlashishi')
grid on
Tormozlanish vaqti va tormozlanish yo‘li

Tormozlanish vaqti deb, avtomobil barqaror sekinlashish bilan to‘xtayot-ganda sarf etilgan vaqtga aytiladi. Uning qiymati yuqorida keltirilgan for-mula yordamida aniqlanadi, ya’ni:

, c; (8)

Tormozlanish yo‘li deb, tormozlanish vaqtida bosib o‘tilgan yo‘lga ayti-ladi. U quyidagicha aniqlanadi:
, m; (9)

Berilgan avtomobil uchun va ning ga bog‘liqlik grafigini qurishda ikki xil tormozlanish rejimi hisoblanadi:

1. 
   g‘ildiraklar blokirovkalanish arafasida tormozlanganda (φ=0,7);
   
2. 
   blokirovkalangan g‘ildiraklar bilan tormozlanganda (φ_b=0,8 φ).
   

ning har-xil qiymatlari uchun va ning oraliq qiymatlari aniqlanib, ular 5-jadvalga kiritiladi:
5-jadval

№		φ=0,7		φb=0,8 φ			Izox
		, s	, m		, s	, m
1	0,1	0.146	0.056		0.1826	0.070
2	0,2	0.292	0.224		0.3652	0.281
3	0,3	0.438	0.505		0.5452	0.632
4	0,4	0.584	0.899		0.7304	1.124
5	0,5	0.730	1.405		0.913	1.756
6	0,6	0.875	2.023		1.096	2.526
7	0,7	1.02	2.753		1.278	3.442
8	0,8	1.17	3.596		1.461	4.495
9	0,9	1.315	4.551		1.643	5.689
10		1.461	0.056		1.826	7.024

Jadval asosida t_T va ning ga bog‘liqlik grafigi chiziladi:

plotyy(Vao,tT,Vao,ST);
grid on;
title ('tT va ST ning Va ga bogliqlik grafigi')
ylabel('tT va ST');
xlabel('Va m/s');
Tormoz kuchlarining o‘qlarga taqsimlanishi

Tormoz kuchlarining maksimal qiymati g‘ildirak yo‘lga nisbatan qisman sirpanganda hosil bo‘ladi. Agar sirpanmasdan xarakatlanayotgan g‘ildirak markazining tezligini deb belgilasak:

; m/s
G‘ildirakning real tezligini quyidagicha aniqlash mumkin:

“ + ” ishorasi g‘ildirak tormoz rejimida harakatlanganda qabul qilinadi.

G‘ildirakning sirpanishini sirpanish koffitsienti S bilan xarakter-lash ancha qulay:

S ning qiymati 0 dan 1 gacha o‘zgarishi mumkin. Agar tormozlanish vaqti-da g‘ildirak sirpanmasa S=0, g‘ildirak to‘la sirpansa S=1 ga teng bo‘ladi. YUqo-ridagi ifodalardan foydalanib ilashish koeffitsienti va sirpanish koeffi-sienti orasidagi bog‘liqlik grafigini qurishimiz mumkin (3-rasm)

3-rasm. Ilashish koeffitsienti va sirpanish koeffitsienti

orasidagi bog‘liqlik grafigi

Demak, yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosa qilishimiz mumkin:

1. 
   Grafikning to‘g‘ri chiziqli qismida g‘ildirak sof g‘ildiraydi. Grafikning koordinata boshidan ma’lum burchak ostida chiqishi shinaning elastikligi hisobiga yuzaga keladi. (S_δ =0…0,1)
   
2. 
   Maksimal tormoz kuchlari g‘ildirak qisman sirpanganda hosil bo‘ladi
   

(S_δ =0,1…0,15)

3. 
   Tormozlanish vaqtida hamma o‘qlardagi sirpanish koeffitsienti S_δ bir xil bo‘lishi kerak. Faqat shundagina avtomobilning og‘irlik kuchidan to‘liq foy dalanish mumkin va g‘ildiraklarning blokirovkalanishini (aylanishdan to‘xtashini) oldini olish mumkin. CHunki blokirovkalangan g‘ildiraklarda tormoz kuchlarining qiymati pasayadi.
   

SHuningdek tormozlanish vaqtida g‘ildiraklarning blokirovkalanishi avtomobilning turg‘unligini va boshqariluvchanligini yo‘qolishiga olib kela-di. Agar hamma g‘ildiraklar blokirovkalansa avtomobil faqat sirpanib hara-katlanadi va kichkina kuch hamda momentlar avtomobilni yon tomonga sirpani-shiga sabab bo‘lishi mumkin.
Agar birinchi bo‘lib oldingi g‘ildiraklar blokirovkalansa avtomobil boshqariluvchanligini yo‘qotadi (haydovchi avtomobilni bura olmaydi), lekin turg‘unligini yo‘qotmaydi (avtomobil to‘g‘ri chiziqli harakatda davom etadi). Bu vaqtda haydovchi tormoz kuchini kamaytirish hisobiga avtomobilning bosh-qariluvchanligini tiklashi mumkin.
Agar birinchi bo‘lib orqa g‘ildiraklar blokirovkalansa avtomobil tur-g‘unligini yo‘qotadi, chunki bu xolda orqa g‘ildiraklar ko‘ndalang kuchlarni qa-bul qila olmaydi. YOn tarafdan ta’sir qilayotgan kichkina ko‘ndalang kuch (sha-mol, yo‘l notekisliklari, markazdan qochma kuch, o‘ng va chap g‘ildiraklardagi tormoz kuchlarining teng emasligi va x.k) orqa g‘ildiraklarni yon tarafga sir-panishiga olib keladi. Bu xolda avtomobilning bo‘ylama o‘qi β burchakka buri-ladi. Tormozlanish vaqtida inersiya kuchi avtomobilning xarakat yo‘nalishi bo‘yicha ta’sir qilgani uchun yon tarafga sirpanish yanada kuchayadi. (4-rasm)

4 –rasm. Avtomobilning sirpanishi

Hamma o‘qlardagi g‘ildiraklarning qisman sirpanishini baravar ta’min-lash uchun hamma o‘qlardagi solishtirma tormoz kuchi bir xil bo‘lishi kerak, ya’ni: ; (10)

(10) formuladan ko‘rinib turibdiki, avtomobil tormozlanishi eng sama-rali bo‘lishi uchun tormoz kuchlari avtomobil o‘qlaridagi reaksiya kuchlariga mos (proporsional) bo‘lishi kerak. Tormozlanish vaqtida avtomobil o‘qlarida-gi reaksiya kuchlari o‘zgaradi (qayta taqsimlanadi). Uning qonuniyatlarini o‘rganish uchun ikki o‘qli avtomobilning gorizontal tekis yo‘lda tormozlani-shini ko‘rib chiqamiz (2-rasm). Masalani soddalashtirish uchun havoning karshi-lik kuchini va g‘ildiraklarning g‘ildirashga qarshilik kuchlarini xisobga olmaymiz.
Reaksiya kuchlarining ( va ) qiymatlarini momentlar tenglamasi-dan topishimiz mumkin:
, N;
, N;
Tenglamalardan ko‘rinadiki, tormozlanish vaqtida oldingi o‘qdagi reak-siya kuchi ortadi, orqa o‘qdagisi esa kamayadi. Reaksiya kuchlarining qayta taqsim lanish darajasi tormoz kuchlarining tez o‘sishiga bog‘liq, ya’ni inersiya kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Qabul qilingan soddalashtirishlarda inersiya kuchi tormoz ku-chiga teng, u xolda
, N; (11)
, N; (12)
bu erda: - solishtirma tormoz kuchi, ( ); Ilashish kuchidan to‘liq foydalanil-
ganda = φ bo‘ladi.

Ilashish kuchidan to‘liq foydalanish uchun o‘qlardagi tormoz kuchlari o‘q-lardagi reaksiya kuchlariga mos bo‘lishi kerak.

Tormoz tizimida maxsus sozlovchi qurilmalar bo‘lmagan avtomobillarda tormoz kuchlarining o‘qlarga taqsimlanishi o‘zgarmas bo‘lib, tormoz mexanizm-lari va tormoz yuritmasining konstruksiyalaridan aniqlanadi. (6-jadval) Tormoz kuchlarining o‘qlarga taqsimlanishi shu nomdagi koeffitsient orqali baxolanadi:

6-jadval

№ t/r	Tormoz mexanizmining turi
	Oldingi g‘ildiraklardagi	Orqa g‘ildiraklardagi
1	Diskli tormoz mexanizmi	Diskli tormoz mexanizmi	1,0
2	Diskli tormoz mexanizmi	Barabanli tormoz mexanizmi (tayanchlari bir tarafda joylashgan)	1,8
3	Barabanli tormoz mexanizmi (tayanchlari ikki tarafda joylashgan)	Barabanli tormoz mexanizmi (tayanchlari bir tarafda joylashgan)	1,35
4	Barabanli tormoz mexanizmi (tayanchlari bir tarafda joylashgan)	Barabanli tormoz mexanizmi (tayanchlari bir tarafda joylashgan)	1,0

Tormoz kuchlarining o‘qlarga optimal (eng yaxshi) taqsimlanishi esa quyi-dagicha aniqlanadi:

(13)
bu erda: a - oldingi o‘qdan og‘irlik markazigacha bo‘lgan masofa, m;
b - og‘irlik markazidan orqa o‘qqacha bo‘lgan masofa, m;
h_g- og‘irlik markazining balandligi, m;
 - ilashish koeffitsienti



Demak, ilashish kuchidan to‘liq foydalanish uchun ning qiymati yo‘l-ning xolati ( )ga qarab o‘zgarishi kerak.
ning ilashish koeffitsienti ga xisobiy bog‘liqlik grafigi 5- rasmda ko‘rsatilgan. Bu bog‘liqlik yuk avtomobili uchun (to‘la yukli va yuksiz) va engil avtomobil uchun ko‘rsatilgan.

1. Тўла юкли юк автомобили

2. 
   Юксиз юк автомобили
   

3. Енгил автомобил

5-rasm. ning ga bog‘liqlik grafigi

Grafikdan ko‘rinib turibdiki tormoz kuchlari o‘qlarga o‘zgarmas taqsim-langan avtomobillarda tormozlanish paytida og‘irlik kuchidan to‘liq foydala-nish ning faqat ma’lum bir qiymatlarida amalga oshadi. SHuningdek grafik yordamida berilgan sharoitda avtomobilning qaysi g‘ildiraklari avval bloki-rovkalanishini ham aniqlash mumkin. Faraz qilaylik, yuk avtomobilining oldingi va orqa tormoz mexanizmlari bir xil tormoz momenti xosil qiladi ( =1). U xolda to‘la yukli yuk avtomobili =0,2 bo‘lgan yo‘lda keskin tormoz-langanda birinchi bo‘lib oldingi g‘ildiraklar blokirovkalanadi, chunki g‘ildi-raklar baravar blokirovkalanishi uchun =0,65 bo‘lishi kerak. Agar =0,6 bo‘lsa, birinchi bo‘lib orka g‘ildiraklar blokirovkalanadi, ya’ni avtomobil o‘z turg‘unligini yo‘qotadi. Berilgan sharoitda ( =1) yuksiz yuk avtomobillarida  ning hamma kiymatlarida ham birinchi bo‘lib orka g‘ildiraklar blokirovkalanadi, demak bu avtomobil keskin tormozlanishda turg‘un emas.
Orqa g‘ildiraklarning avval blokirovkalanishi nisbatan xavfli ekanligini xisobga olib BMT EIK(EEK)ning №13 qoidalarida tormoz kuchlarining taqsimlanishini shunday tanlash tavsiya kilinadiki, engil avtomobillarda =0,15…0,7 kiymatlarda birinchi bo‘lib oldingi g‘ildiraklar blokirovkalansin. (yuk avtomobillarida esa =0,15…0,3 kiymatlarda). SHunday tavsiyalarning bajarilishini ta’minlaydigan ning kiymatlarini 5-rasmdagi grafikdan aniqlash mumkin.
Masalan =0,3 nuktadan vertikal to‘g‘ri chiziq chikarsak va egri chiziq 2 bilan kesishguncha davom ettirsak =1,3 ga teng bo‘ladi. Agar yuksiz yuk avtomobilida tormoz kuchlarining taqsimlanishini shunga teng deb qabul qil-sak, 0,3 da birinchi bo‘lib oldingi g‘ildiraklar blokirovkalanadi, =0,3 da hamma g‘ildiraklar baravar blokirovkalanadi, 0,3 da esa birinchi bo‘lib orqa g‘ildiraklar blokirovkalanadi. YUkli yuk avtomobilida esa orqa g‘ildi-raklar birinchi bo‘lib blokirovkalanishi uchun 0,62 bo‘lishi kerak. Engil avtomobillar uchun =0,7 da hamma g‘ildiraklar barovar blokirovkalanishi uchun =2,1 bo‘lishi kerak. Keyingi taxlilimizda hamma g‘ildiraklar baravar blokirovkalanishi uchun zarur bo‘lgan ilashish koeffitsientini hisobiy ilashish koeffitsienti (_r) deb ataymiz.
Berilgan avtomobil uchun yuqorida keltirilgan formula yordamida aniqlanadi, ya’ni:


Berilgan avtomobilning to‘la yukli va yuksiz xolati uchun  ning turli qiymatlaridagi ning qiymatlari aniqlanib 7-jadvalga kiritiladi:
7-jadval

№		To‘la yukli avtomobil					YUksiz avtomobil
		a	b	hg		a		b	hg
1	0,1	2.646	2.554	1.9	1.117	3.250		1.950	1.82	0.6993
2	0,2	2.646	2.554	1.9	1.295	3.250		1.950	1.82	0.8118
3	0,3	2.646	2.554	1.9	1.505	3.250		1.950	1.82	0.9403
4	0,4	2.646	2.554	1.9	1.757	3.250		1.950	1.82	1.088
5	0,5	2.646	2.554	1.9	2.066	3.250		1.950	1.82	1.261
6	0,6	2.646	2.554	1.9	2.453	3.250		1.950	1.82	1.464
7	0,7	2.646	2.554	1.9	2.951	3.250		1.950	1.82	1.708

Jadval asosida ning  ga bog‘liqlik grafigi chiziladi:

fi=0.1:0.1:0.7;

plot(fi,bettaTopt1,fi,bettaTopt2);
grid on;
title ('bettaTopt1 va bettaTopt2 ning fi ga bogliqlik… grafigi')
ylabel('bettaTopt1 va bettaTopt2');
xlabel('fi');