Tropik va subtropik kengliklardagi tog‘li hududlarda havo h arorati va

77

Tog'dagi orografik to'lq inlarda bulutlarning o'ziga xos shakli — yas- 

miqsimon bulutlar paydo bo'lishi mumkin (Ac lent, C e lent).
T og‘ relefi yog‘in larn in g vaqt-fazo bo'yicha taqsim otiga va asosiy xu- 
susiyatlariga (turi, m iq d o ri, davomiyligi, jadalligi) k atta ta ’sir ko‘rsatadi. 
Balandlik b o ‘yicha y o g 'in la r m iqdorining ortishi, geografik sharoitga, yil 
fasliga, yog'inlar hosil b o'lishining m eteorologik sharoitlariga, sirkulyasi- 
ya jarayonlariga bog‘liq b o 'lg an m a’lum sathgacha kuzatiladi. M asalan, 
H im olay tog'larida yozda bu sath 1300 m balandlikda, qishda — undan 
balandroqda joylashgan b o ‘ladi. Bavariya A lplarida u qishda 600— 1000 
m balandlikda, yozda esa u n d an balandroq joylashgan bo ‘ladi. Kavkazda 
yog'inlar miqdori 2500—3000 m balandlikkacha ortib boradi, keyin kam a- 
yadi. G 'arbiy Pom irda va 0 ‘rta Osiyoning boshqa to g ‘ tizimlarida yog'inlar 
m iqdori 4000 m balandlikkacha, ba’zida u n d a n ham balandroqqacha 
ortadi.
Yog‘inlarning m iqdori va ularning maksimumi tog‘ yonbag'irlarining 
nam olib keluvehi oqim larga nisbatan joylashishiga bog‘liq. G ‘arbiy G at 
(H indiston) tog'larining shamolga qaragan yonbag‘irlarida yozgi musson 
vaqtida yog'inlarning o ‘rtacha yillik miqdori 2000—3000 mm gacha, b a’zi 
joylarda 6700 m m g ach a yetishi va undan ortiq b o ‘lishi mum kin.
Chilining janubiy qism ida And tog‘larining T inch okean tom oniga qara­
gan yonbag‘irlarda, yiliga 3000—5000 mm yog'in lar yog‘adi. Shamolga 
teskari yonbag‘irlarda, Patagoniyada, xuddi shu kengliklarda yog'inlar m iq­
dori yiliga faqat 150—250 m m ni tashkil etadi.
O.A. Drozdov to m o n id a n orografiya ta ’sirida yog'inlar m aydonining 
u ch xil xarakterli transform asiya zonalarining yuzaga kelishi aniqlanilgan.
B irinchi zonaga, to g ‘ etagida, ayrim hollarda to g ' tizm asidan anch a 
uzoq da y o g 'in larn in g m aksim um i kuzatiladigan havoning k o'tarilish
hududi kiradi. Bu effekt, to g ' massiviga yaqinlashgan havo oqim ining 
sekinlashishi bilan izo h lan a d i. Havoning k atta nisbiy nam ligida o ro ­
grafik konveksiya q o 'sh im c h a kondensasiya va y o g 'in lar yog'ishiga sabab 
b o 'lad i. T ropik ken g lik lard a bu zonada yog 'inlarning eng k atta m iqdori 
kuzatiladi. T og' y o n b a g 'irla rid a yog'inlar kam ayadi. O 'rta kengliklarda 
ko 'tarilish zonasida va to g ' yonbag'irlarida y o g 'in la r m iqdorining o rti­
shi deyarli bir xil.
Ikkinchi zonaga, sham olga qaragan tog' yonbag'rida nam havo massa- 
larining majburiy ko'tarilish ida yuzaga kelgan yog'inlarning ortishi hududi 
kiradi.
Uchinchi zonaga, shim olga teskari tog' yonbag'rlarida yoki tog' havza- 
larida, havoning pastga harakatlanuvchi oqimlarida suv bug'ining to'yinish 
holatidan uzoqlashishi bilan bog'liq bo'lgan yog'inlarning kamayishi hududi 
kiradi.
78

Atmosfera yog‘inlari tog'larda qor to 'plan ishi va muzliklam i „o ziqlanti- 

rishning“ asosiy m anbai deb hisoblanadi. ü ‘z navbatida, muzliklar suv z a - 
hiralari, suv oqim i va katta hududlam ing suv balansini belgilaydi. 0 ‘rta
Osiyoda ular xo‘jalik faoliyatining m uhim om ilidir.
Tog'li hududlarda mahalliy sirkulyasiya yuzaga keladi. Ular, b irin ch i 
navbatda tog‘-vodiy shamollari,/vo«, bora, dovon shamollari va boshqalardir.
Tog‘-vodiy sirkulyasiyasi yilning iliq davrida yaqqol ifodalanadi. U
sham olning davriy alm ashishida k o 'rin a d i. V odiy sham oli tekislik d an
tog‘larga nam roq havoni olib keladi. N am havo to g ‘ tizimlari y o n b ag 'ri- 
larida ko'tarilib, konvektiv bulutlar va yog‘inlarni hosil qiladi. Tog‘ sham oli 
havoning pastga harakatlanuvchi oqim idir. H avoning adiabatik isishi h iso - 
biga haroratning tungi pasayishini sekinlashadi. Shuning uchun ham v o d i- 
ylarda havo haroratining sutkalik am plitudalari atrofdagi tekisliklardagiga 
nisbatan kichikroq bo'ladi.
Fyon — bu to g ‘ massivi yoki tizm asining sham olga teskari bo'lgan to -
m onida yuzaga keladigan havoning pastga harakatlanishi oqibatida p ay d o
b o ‘ladigan iliq quruq shamol. Fyonda havo haroratining ortishi va n a m li- 
kning kamayishi m ezo-, m ikrom asshtablardagi iqlim ni shakllantiruvchi 
sezilarli omil b o ‘lishi mumkin.
Bora — baland b o im ag an tog‘ tizm alaridan dengiz tom onga esadigan 
kuchli sovuq sham oldir. Novorossiyskdá b ora bir yilda o ‘rtacha 46 m a rta
kuzatiladi. Bora, fyon kabi, m ezo-, m ikrom asshtabdagi iqlim sh ak llan ­
tiruvchi omil hisoblanadi.
T og‘li hududlar u ch u n asosiy xususiyat — bu iqlim ning vertikal z o - 
nalligi, ya’ni yuqoriga k o ‘tarilgan sari iqlim iy zon alarning ketm a-k et a l- 
m ashishidir. Y uqoriga ko'tarilgan sari iqlim nin g o ‘zgarishi bilan o 's im lik
va hayvonot olam i ham o'zgaradi. B alandlik sari iqlim iy zo n a la rn in g
almashishi kengliklar o'zgarishi yo‘nalishidagiga o ‘xshash bo'ladi. Tog‘lard a 
iqlimiy zonalar joylashishining o'zgarishi tezro q kuzatiladi va y u zlab
m etrlarda o ‘lchanadi. Kengliklar o ‘zgarishi y o 'n alish id a xuddi s h u n d a y
m asshtabdagi o'zgarishlar m inglab k ilo m etrlard a o ‘lchanadigan m a s o - 
falarda kuzatiladi.
TogMi hududlarn in g o'zlashtirilishi b ir q a to r tabiiy ofat va n o x u sh
gidrom eterologik hodisalarning hisobga o lin ish i bilan bog‘liq. B u larg a 
q o r ko‘chkilari, sellar, suv to sh q in lari, k u ch li sh am o llar va b o sh q a la r 
kiradi.