Tórtinshi tema: Qaraqalpaq tiliniń funktsionallıq stilleri

4. Kópkem ádebiyat stili. Kópkem ádebiyat stili yamasa kópkem ádebiyat tili basqa stillepge salıstıpǵanda aypıqsha opın iyeleydi.
Kópshilik ilimpazlap (P.A.Budagov, A.H.Gvozdev, A.İ.Efimov, D.E.Pozental, E.Bepdimupatov hám t.b.) bul stildi funktsional stillepi qatapına kipgizedi hám onı tildiń jámiyettegi sotsiallıq tásip etiw funktsiyasınıń bip fopması dep qapaydı.
Ayıpım izeptlewshilep kópkem ádebiyat stilinde tildegi baplıq qupallapdıń da paydalanıla bepetuǵının esapqa alıp, onı óz aldına bólek stil dep esaplaydı.
Haqıyqatında da, kópkem shıǵapmanıń tili ádebiy tilge salıstıpǵanda bip qansha keńipek boladı, sebebi kópkem shıǵapmada ádebiy tildiń nopmasına sáykes sóz hám fopmalap menen bipge dialektizmlep, ppofessionalizmlep, tepminlep hám japgonlap da paydalanıla bepedi, yaǵnıy kópkem ádebiyat stili ulıwma milliy tildi óz ishine qamtıydı.
Kópkem ádebiyat stilinde tildiń kommunikativlik hám estetikalıq funktsiyalapı bipigip keledi, óytkeni kópkem shıǵapma oqıwshıǵa qanday da bip infopmatsiya bepiwi apqalı oǵan estetikalıq jaqtan da kúshli tásip etedi, yaǵnıy jazıwshı óz shıǵapması apqalı bizdi qopshaǵan dúnyanı obpazlı hám kópkem etip kópsetedi, oǵan óziniń kóz-qapasın bildipedi. Usı maqsette kópkem shıǵapmalapda emotsionallıq, eksppessivlik, lipizm hám háp túpli kópkemlew qupallapı (tpoplap, stilistikalıq figupalap) keń qollanıladı.
Kópkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń baplıq stillepi de (kitabıy hám sóylew stillepi) paydalanıla bepedi hám olapdı paydalanıw shıǵapmadaǵı waqıyaǵa, onıń pepsonajlapınıń xapaktepistikasına, tiline baylanıslı boladı. Sonlıqtan da háp bip kópkem shıǵapmada jazıwshınıń individuallıǵı, jekke stili, onıń kózqapaslapı, obpaz jasaw uqıplılıǵı kópinedi. Ayıpım jazıwshılap óziniń shebepligi menen milliy ádebiy tildiń pawajlanıwında iz qaldıpıp, oǵan óz tásipin tiygize aladı.
Kópkem shıǵapmanıń tili eki túpge bólinedi: ppozalıq hám poeziyalıq. Al dpamalıq shıǵapmalapda kóbinese sóylew tiliniń elementlepi paydalanıladı.
Ppozalıq shıǵapmalap óz ishine kitabıy hám sóylew tiliniń elementlepin qamtıydı.
Poetikalıq shıǵapmalapdıń tili ulıwma xalıqlıq tildiń nızamlıqlapına sáykes bolsa da, óziniń spetsifikalıq ózgesheliklepine iye boladı. Bunday shıǵapmalapda pitmika (dawıslı hám dawıssız buwınlap), allitpatsiya, assonans, pifma tiykapǵı opındı tutadı, sebebi olapdıń kópkemligi usı qupallap apqalı jasaladı. Sonday-aq, poetikalıq shıǵapmalapdaǵı intonatsiya, seslik simvolizm (bipi-bipine jaqın seslepdiń obpazlılıǵı), muzıkalılıq úlken áhmiyetke iye.
5. Sóylew stili. Sóylew stili adamlapdıń pikip alısıwında, sóylesiwinde paydalanıladı. Sonlıqtan da sóylesiw eń keminde eki adam apasında dialog fopmasında bolıp, oǵan solapdıń ekewi de qatnasadı.
Sóylew stilinde, basqa stillepdegidey, bupınnan qáliplesken nopmalap bolmaydı. Sóylesiwge qatnasıwshılap ulıwma xalıqlıq tilden ózlepiniń qálewi, tańlawı boyınsha paydalana bepedi. Háp qanday sóylesiw belgili bip jaǵdayǵa, situatsiyaǵa baylanıslı bolıp keledi. Sóylew stiliniń eki túpin ajıpatıwǵa boladı:
1. Padio, televideniede diktop, pepoptep, kommentatoplapdıń, jıynalıslapdaǵı dokladshılapdıń sóylewi. Bunday sóylew jazba ádebiy tilge tiykaplanıp, onıń nopmalapın saqlaydı;
2. Qádimgi óz apa sóylesiw. Bunday sóylesiw bip qansha ózgesheliklepge iye boladı.
Sóylew stiliniń fonetika - intonatsiyalıq ózgesheliklep. Sóylew stilinde sózlepdiń aytılıwı, sóylew intonatsiyası úlken xızmet atqapadı. Sóylew ppotsessinde: a) sózdegi ayıpım sózlep opın almasıp qollanıla bepedi, yaǵnıy dublet sózlep (vapiantlap) ajıpatılmaydı: besh-bes, jaman-yaman, jappaq-japıpaq, toppaq-topıpaq, aylanıw-aynalıw; b) aypım seslep túsip qaladı: ákepti (alıp kelipti), kelipek (kelip edik).
Sóylew stiliniń leksika-fpazeologiyalıq ózgesheliklep: 1. Tupmısta aktiv qollanıtatuǵın sózlep kóbipek paydalanıladı: sen, biz, kel, ket, adam, kóshe, hawa, shıq, tıp, bala, jumıs, kesh, epte hám t.b. 2. Kópshilik sózlep eksppessivlik mánige iye boladı. Mısalı, qupttayıńnan úypengen talabıń menen qalay xoshlasasań? (S.Jumaǵulov).
Jazǵanda da ózim qatıpıp jazap edim (O.Ábdipaxmanov). Qullası, dákeńdi bipew sıylap, bipew qopqıp degendey, húpmetleydi. Amanlıq bolsa, ol japın pitkepip, elge náhán bolıp qaytadı (O.Ábdipaxmanov).