Туйназаров абдуғаффор абдубоқИ ЎҒли ягона ижтимоий тўлов ва суғурта бадаллари ставкаларини оптималлаштириш

4.2-расм. Иш берувчилар ва иш бажарувчилар томонидан тўлайдиган мажбурий тўловлар ҳисобигабюджетдан ташқари Пенсия жамғармасини молиялаштиришнинг меъёрий-хуқуқий асослари
Манба: Қонун ҳужжатлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди

Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси даромадларининг шаклланиш манбаларига кўра корхона ва муассасалар томонидан ажратиладиган ягона ижтимоий тўлов сифатидаги маблағлардан иборат бўлиб, марказлашган ҳолда давлат назорати остида жамғарилади ва тақсимланади.

4.1-жадвал
2010-2019 йилларда ягона ижтимоий тўлов ва мажбурий суғурта бадаллари ставкаси(фоизда, маълумотлар 1-январь холатига келтирилган)

Кўрсатгичлар номи	Йиллар
	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019
Ягона ижтимоий тўлов	25	25	25	25	25	25	25	25	25
Шудан; Пенсия жамғармасига	24.8	24.8	24.8	24.8	24.8	24.8	24.8	24.8	24.8
Микрофирма ва кичик корхоналар ҳамда фермер хўжаликлари.	25	25	25	25	15	15	15	15	12
Шудан; Пенсия жамғармасига	24.8	24.8	24.8	24.8	14.8	14.8	14.8	14.8	11.8
Мажбурий суғурта бадали	4.5	5.5	6	6.5	7	7.5	8	8	0
Сотилган махсулот ҳажмидан ажратма	1.5	1.6	1.6	1.6	1.6	1.6	1.6	1.6	0
Иш билан таъминлашга кўмаклашувчи жамғарма	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1
Касаба уюшмалари Федерацияси Кенгаши	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1

Манба: Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасининг маълумотларига асосан тайёрланди. www.pfru.uz.
Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси ва давлат солиқ хизматининг ҳудудий органлари:
- манбалар турлари бўйича Жамғармага мажбурий тўловлар, бадаллар ва бошқа тўловларнинг тўғри ҳисобланиши, тўлиқлиги ва ўз вақтида тўланиши назорат қилинишини;
- манбалар турлари ва тўловчилар бўйича Жамғармага мажбурий тўловлар, бадаллар ва бошқа тўловлар ҳисоби юритилишини;
- юридик ва жисмоний шахслар томонидан Жамғармага мажбурий тўловлар, бадаллар ва бошқа тўловлар тўғри ҳисобланишини, шунингдек Жамғарма билан ўзаро ҳисоб-китобларнинг ҳолати текширилишини;
- қонун ҳужжатларига мувофиқ мажбурий тўловлар, бадаллар ва бошқа тўловларни ҳисоблаш тартиби ва тўлаш муддатлари бузилганлиги учун юридик ва жисмоний шахсларга нисбатан молиявий ва маъмурий жавобгарлик чоралари қўлланилишини;
- бадалларнинг шахслар бўйича ҳисобини амалга ошириш ва меҳнат дафтарчаларини юритиш учун ҳар чоракда Жамғармага юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган шахслар ва деҳқон хўжаликлари аъзолари томонидан тўланган бадалларнинг миқдорлари тўғрисидаги маълумотлар тақдим этилишини таъминлайди.
Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси Жамғарманинг ижро этувчи аппаратига:
- тушган мажбурий тўловлар, бадаллар ва тўловлар тўғрисидаги, Жамғармага мажбурий ажратмалар, бадаллар ва бошқа тўловлар турлари бўйича қарзлар тўғрисидаги тезкор ҳисоботни ҳар ойда ҳисобот ойидан кейинги ойнинг 10-кунигача;
- мажбурий тўловлар, бадаллар ва бошқа тўловларни ҳисоблаш ва тўлаш тўғрисидаги ҳисоботни юридик шахслар томонидан чораклик ва йиллик ҳисобот тақдим этилгандан кейин 15 кун мобайнида тақдим этади.
Жамғарма ходимларини ижтимоий ривожлантириш ва моддий рағбатлантириш жамғармасини қуйидаги манбалар ҳисобига шакллантиради:
Боқувчисини йўқотган тақдирда, шунингдек меҳнатда майиб бўлганлик ёки ходим меҳнат мажбуриятларини бажариши билан боғлиқ касб касаллиги оқибатидаги ногиронлик туфайли тайинланган пенсияларни тўлашга харажатларни тўлаш учун регрессив талаблар (даъволар) бўйича иш берувчилар ва фуқаролардан «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ ундириладиган маблағларнинг 15 фоизи;мажбурий ажратмалар, бадаллар ва Жамғармага бошқа тўловларнинг ўз вақтида тўланмаганлиги учун ҳисобланган жарималар, пениялар суммасининг 5 фоизи.
Ижтимоий таьминот эҳтиёжлари учун жалб қилинган маблағлар миқдори ягона ижтимоий тўлов (ЯИТ) ва тарифлар (тариф) асосида белгиланади. Давлат даражасида иш ҳақи жамғармасининг ЯИМдаги улуши жуда паст даражада бўлганлиги ҳозирда аниқланди. Энди биз маошни назарда тутмаймиз (гарчи бу улуш миқдори билан белгиланади). Бу нарса ЯИМдаги иш ҳақининг улуши сотиб олиш қобилиятини (ички бозорнинг салоҳиятини), яьни амалга оширилиши мумкин бўлган товар / хизматларнинг улушини белгилайди. Маҳсулотни сотиш учун бозор бўлмаса, ривожланишга сармоя киритиш мантиқсиз. Ички бозорнинг кичик ҳажми (асосий коррупциядан кейин), гарчи у Украинанинг паст инвестицион жозибадорлиги сабабли бўлсада. Инвестиция муҳитини яхшилаш учун ягона талабга жавоб берувчи самарали талабни кенгайтириш мақсадга мувофиқдир - ЯИМда меҳнат ҳақи улуши - ЯИТлар ставкаси (тариф) ва даромадлар, жисмоний шахсларнинг даромадлари ва ҚҚС бўйича белгиланади.
Украинанинг "мажбурий давлат ижтимоий суғуртасига ягона қўшимчани йиғиш ва ҳисобга олиш тўғрисида" ги қонуни ЯИТ тўловчилари ўз хўжалик фаолиятининг турларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқаришнинг профессионал хавфи синфларига кўра дифференциалставкалар ўрнатди:
1. ходимларнинг меҳнатидан фойдаланадиган хўжалик юритувчи субьектлар учун, иш ҳақи фонди миқдори 36.76% - 49.7%;
2. Ишлаётган шахслар учун жами даромаднинг 3,6%.
Ушбу Қонуннинг қабул қилиниши билан иш ҳақи фондининг аҳамиятлилигидан чегирма даражаси ошди. Қонун кучга киргунга қадар максимал чегирма миқдори 38 фоиздан ошмаган бўлса, кейинчалик ЯИТ суммаси тадбиркорлик субьектлари учун 50 фоизгача яқинлашди. Иш ҳақи жамғармаси қонунчилигидан ажратиладиган маблағларнинг ошиши иккита бухгалтерияҳисобига қизиқиш уйғотди. Яъни, ЯИТ миқдорининг оширилиши конверт усулини рағбатлантириб яширин иқтисодиётнинг кенгайишига сабаб бўлди.
Шу билан бирга, икки томонлама бухгалтерия ҳисобини қийинлаштирадиган ёки ҳатто амалга ошириш мумкин бўлмаган соҳаларда ишчиларнинг ҳолати, хусусан, давлат секторида сезиларли даражада ёмонлашишига олиб келган.
Эспертларнинг фикрича, иқтисодиётда яширин иқтисодиётнинг улуши жуда юқори бўлиши, иш ҳақи фондидан юқори чегирмалар билан бевосита боғлиқ бўлади. Хусусан, Украина Иқтисодиёт вазирлигининг ҳисоб-китобларига кўра, яширин иқтисодиётсектори 40 фоизни ташкил қилади ва Жаҳон банкининг баҳосига кўра у 50 фоиздан ошади. Қонунчилик ҳужжатларига асосаниш ҳақи жамғармасидан реал ажратмаларўртача 50%ни ташкил этади.
Мамлакатнинг ишчилар меҳнат ҳақининг ярмига эгалик қилиши юзасидан қонунчилик нормаларининг ишлаб чиқилиши яхши самара бермайди, аксинча қонунга амал қилишдан қочишга олиб келади ва натижада яширин иқтисодиётга йўл очади. Хўжалик субъектлари тамонидан иш ҳақини расмий равишда тўлашдан конверт усулига ўтишга ҳаракатни кучайтиради ва Пенсия фондларига ЯИТ тушумининг пасайишига олиб келади.
Яширин иқтисодиёт ва коррупция - бу бир хил тартибдаги ҳодисалар. Яширин иқтисодиётдан олинган маблағлар қисман коррупцияни молиялаштириш учун ишлатилади. Шунинг учун коррупцияга қарши кураш самарадорлиги учун аниқ мезонларга эга - бу яширин иқтисодиёт кўламининг сезиларли пасайиши. Шу мақсадда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратишга ва шу билан бирга бюджет ва Пенсия жамғармаларига даромадларни кўпайтиришга хизмат қиладиганЯИТниҳисоблаш механизмини ишлаб чиқиш зарур.
Пенсия фондига ЯИТ ва суғурта бадали тўловларини амалга ошириш бўйича Россия Федерацияси тажрибаларига эътибор қаратишимиз жоиздир. “Россия Федерацияси Пенсия жамғармасига, Россия Федерацияси Ижтимоий суғурта жамғармасига, Федерал Мажбурий тиббий суғурта фондига суғурта бадаллари тўғрисида” ги 2009 йил 24 июлдаги 212-ФЗ-сонли федерал қонуни Пенсия фондига суғурта бадалларини ҳисоблаш учун ажратиладиган умумий базанинг 26%дан 2,9 фоизини ижтимоий суғурта жамғармасига, 5,1 фоизи Федерал мажбурий тиббий суғурта фондига ўтказилади. Шунингдек, йил давомида белгиланган ўртача иш ҳақи миқдорининг ўзгаришиниҳисобга олган ҳолда Россия Федерацияси ҳукумати томонидан белгиланадиган суғурта бадалларини ҳисоблаш базаси учун чегара ҳам ўрнатилди.
ЯИТҳажмини ошириш вазифаси, ПФ танқислигини бартараф этиш эди, аммо ижобий натижага эришилмади. Шунинг учун ҳам ПФ даромадлари ва харажатлари балансини таъминлаш учун бошқа усулдан фойдаланиш мақсадидахаражатларни камайтиришга ҳаракат қилинади. Шу мақсадда пенсия олиш ҳуқуқини берувчи пенсия ёшининг ошириш натижасида пенсионерлар сонини камайтиришга қаратилган пенсия қонунчилигига ўзгартириш киритилди. Хусусан, аёллар учун пенсия ёши аста-секин 55 йилдан 60 йилгача кўтарилган. Ушбу чора, қўшимча иш ўринлари яратилиши шарти билан, вазиятни яхшилаши мумкин, яъни нафақахўрлар сонига нисбатан ЯИТ тўловчилар сонининг кўпайиши билан изоҳланади. Биз пенсионерлар сонини камайтиришга уриниб, бир вақтнинг ўзида бир хил жамғармадан тўланиши керак бўлган ишсизлар сонини кўпайтирамиз. Табиийки, маблағларнинг етишмаслиги ўсиб бормоқда. Бу жуда ҳам ҳайратланарли. Беш йиллик тажриба ҳеч кимга ҳеч нарсаниўргатмади. Украина пенсия ёшини 65 ёшгача давом эттириш масаласини муҳокама қилишда давом этмоқда. Шу билан бирга, ҳақиқий ногиронлик бошланган ёш тўғрисидаги савол ҳатто кўтарилмайди. Бундай ислоҳотларнинг айрим босқичларида, албатта, “ижобий” натижалар қўлга киритилади. Аммо бундай ибтидоий ислоҳотлар учун тажриба умуман керак эмас. Пенсия ёшига етгунга қадар Пенсия жамғармаси бюджети тақчиллигига тенг миқдорда муҳтож бўлган пенсионерлар омон қолмаслиги мумкин.
Пенсия фондига ЯИТ ва суғурта бадаллари тўловини оптималлаштириш нуқтаи-назаридан Сингапур тажрибаси ўзига хос хусусиятга эга. Хусусан, Сингапурда пенсия фондига тўлов иш берувчи тамонидан ишчининг хисобига қараганда камроқни ташкил этади, унинг хиссаси яъни иш берувчи 16% суғурта тўлайди. Ходим иш хақи хисобидан 20% суғурта бадали тўлайди, умумий хисобда 36% ни ташкил қилади. Бу тўлов 50 ёшгача ўзгармайди. 50 ёшдан кейин ҳар 5 йилда тўлов миқдори қисқариб боради. 51-55 ёшгача бўлган даврда 32.5 %, 56-60 ёшгача ходим иш хақидан 10.5% ни тўлайди 23.5% га тенг бўлади.