Tuproq kimyosi

32-jadval.
Sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda gumusning guruhli va fraksiyali tarkibining o‘zgarishi (Ziyamuxammedov, Rijov, 1975).

Tajriba varianti	Guruhli tarkibi				Fraksiyali tarkibi
	Org. C, %	GK	FK		Gumin kislotalar			Fulvokislotalar
					1	2	3	1^a	1	2	3	4
Doim g‘o‘za ekilib o‘g‘it beril magan (nazorat)	0,50	26,4* 0,132**	40,6 0,203	0,65	1,8 0,009	11,4 0,057	13,2 0,066	1,8 0,009	7,6 0,038	12,8 0,064	10,4 0,052	8,0 0,040
Mineral o‘g‘itlar berilganda	0,56	23,4 0,136	52,5 0,290	0,44	1,6 0,009	10,1 0,059	11,7 0,68	1,4 0,08	6,0 0,034	29,0 0,160	8,6 0,046	7,5 0,042
Organik o‘g‘itlar berilganda (go‘ng)	1,02	30,3 0,309	37,2 0,380	0,81	2,4 0,024	15,0 0,153	12,9 0,132	1,2 0,012	6,2 0,064	18,3 0,187	6,9 0,070	4,6 0,047
Almashlab ekish joriy etilganda, bedadan keyin 3 yil g‘o‘za	0,64	26,3 0,169	36,2 0,231	0,72	1,7 0,011	13,3 0,079	12,3 0,079	1,4 0,009	7,4 0,047	11,8 0,076	8,9 0,057	6,7 0,043

x) Organik uglerodga nisbatan foizlarda
xx) Uglerod miqdori

Jadval ma’lumotlariga ko‘ra, tipik bo‘z tuproqlarda uzoq vaqt g‘o‘zani o‘g‘itsiz va o‘g‘it hamda almashlab ekish asosida o‘stirilgandagi tuproqdagi gumusning guruhli va fraksiyali tarkibi o‘zgaradi. Bu o‘zgarishda organik o‘g‘itli va almashlab ekish joriy etilgan variantlarda ijobiylik kuzatiladi, ya’ni GK miqdori, FK ga nisbatan ko‘proq oshgan. Shu tariqa gumus sifati yaxshilangan.
Gumus guruhli tarkibining o‘zgarishi o‘z navbatida uning fraksiyali tarkibini o‘zgarishidan kelib chiqqan. Bu natijalarga ko‘ra almashlab ekish joriy etilgan. Organik o‘g‘it solingan variantlarning tuproqlari boshqa variantlarga nisbatan ustun turadi. Bo‘z tuproqlarni aksincha nordon chimli podzol tuproqlarga uzoq muddat mineral o‘g‘it solinishi natijasida gumusning filtvatliligi ortishi kuzatilgan. Bunda asosiy 1^a va 1 fraksiyalar miqdori ortadi.
Tuproqlarni ohaklash bu jarayonni to‘xtatadi va gumatlarni, ayniqsa Ca gumat miqdorini oshiradi. Nordon tuproqlarni gumuslilik darajasini oshirish uchun ularni organik va mineral o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlash maqsadga muvofiq. Tuproqlarda gumusni guruhli tarkibi kesma chuqurligiga qarab o‘zgaradi. Bunda eng avvalo GK larni miqdori kamayishi kuzatiladi.
C_gk:C_fk = 0,1-0,3 gacha va hatto undan pastga tushadi. Ba’zi hollarda C_gk chuqur qatlamlarda bo‘lmaydi. Albatta bundan ko‘milgan tuproqlar istisno. Ulardagi C_gk:C_fk nisbati ularning genezisi va hozirgi holatidagi oksidlanish va qaytarilish jarayoni, sizot suvlari ta’siri va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi.
Qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish hisobiga dastlabki yillari gumus miqdori kamayadi va ularning sifati o‘zgaradi. Keyinchalik kamayish to‘xtadi, ya’ni gumus miqdori stabillashadi. Xullas gumusning hosil bo‘lishi va o‘zgarishi uchun umumiy qoidalar, qonuniyatlar talab etiladi.
1. Gumifikatsiya jarayoni tuproq biotermodinamik sharoitiga chidamli bo‘lgan organik moddalar va ularning organo-mineral birikmalari asosida sodir bo‘ladi. Bu qoida gumin kislotalarini bir tipliligini tushuntiradi.
2. Gumifikatsiya chuqurligi, o‘simliklar qoldig‘ini gumin moddalarga aylanishi, C_gk:C_fk nisbatlari ko‘rsatkichi gumifikatsiya tezligiga bog‘liq.
Bu jarayon, ya’ni gumifikatsiya tezligi o‘z navbatida qator tuproq va o‘simlik qoldig‘i xususiyatlariga, ya’ni pH, gumus miqdori, granulometrik tarkibi, namligi, mikroorganizmlar miqdori, faolligi, o‘simlik qoldig‘ining molekulyar massasini katta va kichikligi, transformatsiyaga beriluvchanligi va tuzilishiga, protein, lignin, polisaxarid miqdorlariga bog‘liq.
3. Avtomorf tuproqlarda gumus tipi, gumufikatsiya chuqurligi.
C_gk:C_fk nisbati bilan aniqlanishi mumkin. Ayni vaqtda bu nisbat biologik faol davr (BFD) bilan yaxshi korrelyatsiya beradi. Demak, gumifikatsiya jarayonini BFD orqali bilish mumkin.
4. Biologik faol davri o‘zaro yaqin yoki baravar tuproqlarda gumufikasiya jadalligini (intensivligini) tuproqning kimyoviy va minerologik tarkibi belgilaydi.
Estoniyaning rendzinli tuproqlarida, ya’ni karbonatlar ustida hosil bo‘lgan tuproqlarida gumatli gumus hosil bo‘ladi. Aslida Estoniya hududidagi tuproqlar gumusi gumatli-fulvatli tarkibli bo‘lishi kerak.
5. Tuproq gumusining fraksiyali tarkibi, tuproq kislotaliligi yoki ishqorligining funksiyasi.
Tuzlar tarkibidagi natriy, kalsiy miqdori tuproqni granulometrik, minerologik tarkibi, il fraksiyasi va boshqalar ham gumusning fraksiyali tarkibiga ta’sir ko‘rsatadi.