Tuproqlarning element tarkibi

O’tloqi saz sho’rxoklarning kimyoviy tarkibi, %

Chuqurlik, sm	Quruq koldiq	Сa	Mg	Na	Cl	S	Au 10-7	Mo 10-4	Cd 10-3	La 10-3	Sm 10-3	Sr
1-3	4,26	0,24	0,62	0,28	1,63	0,57	0,080	3,50	6,8	20,6	8,5	0,076
3-30	2,63	0,25	0,25	0,30	0,36	0,57	0,070	3,30	6,2	18,8	6,7	0,057
30-49	2,16	0,23	0,15	0,20	0,11	0,57	0,060	2,80	6,1	8,9	6,7	0,087
49-92	1,76	0,26	0,14	0,15	0,22	0,37	0,70	2,90	6,1	20,1	5,5	0,071
92-130	3,13	0.31	0,44	0,57	0,21	0,57	0,010	2,80	0,9	15,5	5,5	0,079
130-150	2,39	0,25	0,15	0,78	1,16	0,57	0,060	2,80	0,8	14,2	6,5	0,057
200-250	2,97	0,23	0,36	0,50	0,62	0,57	0,008	1,90	1,20	10,1	7,7	0,062
370-390	2,41	0,28	0,30	0,36	0,88	0,27	0,005	2,10	4,8	9,,8	7,0	0,057

Albatta analiz natijasida keltirilgan ma’lumotlar to’liq emas, balki uni boshqa elementlar bilan ham to’ldirishi mumkin. Tuproqlar tarkibidagi elementlar assotsiatsiyalari ularning, ya’ni tuproqlarning tipi, tipchasi, ko’rinishi va boshqalarga bog’liq.
Tuproq tarkibidagi elementlar miqdorini Orlov quyidagi guruhlarga bo’ladi.

1. 
   Kremniy va kisloroddan iborat bo’lib, birgalikda ular tuproqni 80-90% gacha miqdorini tashkil qilishlari mumkin, ya’ni tuproq massasini bir necha foizdan 90% gachasi Si0₂ dan iborat bo’lishi mumkin. Bu guruhga kremniyli birikmalar guruhi deb nom berish mumkin.
   
2. 
   Alyuminiy, temir, kalsiy, natriy, uglerod guruhi bo’lib, bular 0,1% dan boshlab bir necha foyizgacha bo’lishi mumkin.
   
3. 
   Titan, marganets, azot, fosfor, oltingugurt, vodorod guruhi bo’lib, bular makroelementlardan mikroelementlarga o’tuvchi guruhni tashkil qiladi.
   

Mikro va ultromikroelementlar guruhi bo’lib, bular 10^-3-10^-1% miqdorda bo’ladi. Bularga Ba, Sr, B, Rb, Cu, V, Cr, Ni, Co, Li, Mo, Cs, Se va boshqalar kiradi. Bu bo’linish nisbiy bo’lib, bunda birinchi va ikkinchi guruh elementlariga tipik makroelementlar deyiladi.
Nisbiyligining isboti tariqasida temir bilan magniyni keltirishimiz mumkin.
Bular tuproqda tipik makroelement, lekin o’simlik tarkibidagi xlorofilda (Mg) qon tarkibidagi gemoglobinda (Fe) mikroelement va boshqa shunga o’xshash misollar keltirish mumkin. Yechimiga qarab boshqa tasnifdan ham foydalanish mumkin.
Masalan: V.M.Goldshmidt (1924) tasnifi. Bu tasnifga ko’ra barcha elementlar 4 guruhga birlashadi.

1. 
   Litofil elementlar. Bularga Si, Ti, S, P, F, Cl, Al, Se, Na, K, Ca, Mg va boshqa, jami 51 element kiradi. Bular biosferada oksidlarni, gidroksidlarni, kislorodli kislotalar tuzlarini hosil qiladi.
   
2. 
   Xalkofil elementlar. Cu, Zn, Pb, Ag, Cd, Mn, Fe va boshqalar bo’lib, bular oltingugurt bilan ko’proq birikmalar hosil qiladi.
   
3. 
   Siderefillyer. Bular Fe, Co, P, C, Pt, Au, Sn, Mo bo’lib, temir bilan qotishmalar hosil qiladi.
   
4. 
   Atmofillyer. N, H, C, O, He, No, Ar, Kr, Xe, Cl, Br, J bo’lib, yer atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. Goldshmidt tasnifi geokimyoviy bo’lib, undan tuproq kimyosida foydalanish nisbatan qiyin.
   

Tuproqshunoslik va tuproq kimyosi uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan tasnif
A.I.Perelman tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, bunda elementlar ikkiga faol va sust (passiv) guruhga bo’linadi.

1. 
   Havo migrantlari.
   
2. 
   Suv migrantlari. Havo migrantlari o’z navbatida ikkiga faol va sust havo migrantlariga bo’linadi.
   

Faol migrantlar biosferada kimyoviy birikmalar hosil qila oladi (O,H,C,N,J).
Suv migrantlari bir necha guruhchalarga bo’linadi. Bunda ularning oksidlanish - qaytarilishdagi ishtiroki, harakatchanligi, vodorod sulfid ishtirokidagi harakatchanligi va boshqalar nazarda tutiladi.

1. 
   Harakatchan va juda harakatchan elementlar-Cl, Br, S, Ca, Na, Mg, Sr, Ra, F, B.
   
2. 
   Kuchsiz harakatlanuvchi kationlar va anionlar - K, Ba, Rb, Li, Ra, F, B.
   
3. 
   Qaytariluvchi, gilli muhitda harakatchan elementlar- Fe, Mn, Co.
   
4. 
   Qaytariluvchi, vodorod sulfidli muhitda inert, gilli, oksidlovchi muhitda harakatchan va kuchsiz harakatchan-Zn, Cu, Ni, Rb, Cd
   
5. 
   Kam harakatchan, ko’pchilik tabiiy hollarda-Al, Ti, Cr, Bi, V va lantanoidlar.
   

Perelman bu elementlarning biofilligiga qarab ularning maxsus qatorini tuzdi.
Bu qatorda maksimal biofillikka C, yuqoriga, N, H o’rtachaga O, Cl, S, P, B, Br va boshqalar quyi (past) Fe, Al lar to’g’ri keladi. Bu xususiyat o’simliklarning biologik singdirish koeffitsentini aniqlashda, uni hisoblashda qo’l keladi. Bu bo’linishlar ham nisbiy bo’lib, ular tuproq kimyosi, tuproq-genetik xususiyatlari, ularni o’rganishni chuqurlashtirish uchun yanada mukammalashtirishga muhtoj. Masalan tuproq kesmasida elementlarning migratsiya qobiliyati, migratsiya jarayoni, mexanizimi va boshqalar turli tuproq sharoitida o’rganilishga muhtoj bo’lgan muammolardan hisoblanadi. Bu o’rinda pedomorf elementlar guruhiga alohida e’tibor berilishi lozim. Ular tuproq profilining asosini tashkil qiladi.
Adabiyotlar:

1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 2008, 144 b.

2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 2008, 350 str.
3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 2011, 298 str.
4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 2016, 156 b.
5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 2012, 512 str.
6. https://arxiv.uz