Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

6-jadval 
Fizik loy < 0,01 mm, > 10:
0-5 – qum 
5-10 – bog‘liq qum 
10-20 – qumli 
20-30 – yengil qumoq 
30-45 – o‘rtacha qumoq 
45-60 – og‘ir qumoq 
60-75 – yengil loy 
75-85 – o‘rtacha loy 
> 85 - og‘ir loy 
Cho‘l mintaqasi uchun: 
fizik qum> 0,01 mm 
Qum (0,01) yig‘indisi 
100-95 – qum 
95-90 – bog‘liq qum 
90-80 – qumli 
80-70 –yengil qumoq 
70-55 – o‘rtacha qumoq 
55-40 – og‘ir qumoq 
40-25 – yengil loy 
25-15 – o‘rtacha loy 
< 15 – og‘ir loy 
Tuproqning granulometrik tarkibi mineral, organik va organo-mineral 
mahsulotlardan tashkil topadi. Uning asosi kristall yoki amorf holatdagi 
minerallar, organik moddalar (gumus) hamda organo-mineral birikmalardan 
iborat. Tuproq zarrachalarining 1 mm dan kattaroq qismi shag‘alli (skeletli), 
undan kichikroq yig‘indisi esa mayinligi bilan ajralib turadi. Tuproq 
zarrachalarining suv ta’siriga bardoshlilik xususiyatiga binoan, ya’ni 0,25 mm 
dan kichikroqlari mikroagregatlarga ajratilgan (13-rasm). Tuproq 
zarrachalarining o‘lchamiga qarab, uning mineralogik va kimyoviy tarkibi 
ham o‘zgaradi. Masalan, tuproqning yirik zarrachalari qum va undan katta 
bo‘lgan shag‘al va chag‘irtoshlarda (3-1 mm), asosan, birlamchi minerallar 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
51 
kvars, dala shpatlari va slyudadan tashkil topgan bo‘lib, tarkibi kremniy, 
alyuminiy va temir oqsidlaridan iboratdir. 
13-rasm. Tuproq zarrachasining morfologik tuzilishi. 
Bu zarrachalar miqdori ko‘p bo‘lgan tuproqlarda suv o‘tkazuvchanlik 
qobiliyati yuqori bo‘ladi. 
Qum zarrachalarida (1-0,05 mm) tog‘ jinslarining bo‘laklari, kvars 
va dala shpatidan iborat bo‘lib, suv o‘tkazuvchanlik qobiliyati yuqori, 
qovushqoq emas, platik emas, ammo ozgina kapilyar g‘ovakli va suv 
ushlab qolish xususiyatiga ega, suvda bo‘kmaydi. Mexanik tarkibida 
mayda qum ko‘p bo‘lgan tuproqlarda madaniy ekinlar yoki o‘rmonlar 
o‘stirilishi mumkin. 
Yirik va o‘rta o‘lchamdagi (0,05-0,005 mm) chang mineralogik 
jihatdan qumdan farq qiladi. Tarkibida birlamchi minerallardan tashqari 
xlorit, kaolinit, illit kabi ikkilamchi minerallar, kimyoviy tarkibida temir, 
kalsiy, magniy, natriy va biofil elementlarni saqlaydi. Plastik emas, ozgina 
bo‘kish xususiyatiga va suv o‘tkazuvchanlik qobiliyatiga ega. 
O‘rta chang (0,01-0,005 mm) zarrachalarida slyudalar miqdori ko‘p 
bo‘lib, ular plastiklik va qovushqoqlikni oshiradi. Dispers holat mavjudligi 
tufayli suvni yaxshi ushlaydi, ammo suv o‘tkazuvchanlik qobiliyati sust 
bo‘lib, donadorlik va koagulyatsiya jarayonida ishtirok etmaydi. Shuning 
uchun yirik va o‘rta changga boy bo‘lgan tuproqlar tez changlanadi, 
sernam sharoitda oquvchanlik xususiyatiga ega bo‘lib, zichlashtiradi va 
suv o‘tkazuvchanlik qobiliyatini pasaytirib yuboradi. 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
52 
Mayda chang zarrachalari (0,005-0,001 mm) yuqori dispers 
xususiyatlarga ega, ular birlamchi va ikkilamchi minerallardan tashkil 
topgan bo‘lib, yaxshi donadorlik, koagulyatsiya, yutish qobiliyatini 
oshiradi va gumus moddalariga boy bo‘ladi. Biroq tuproq tarkibida bunday 
zarrachalar miqdorining oshiqligi, suv o‘tkazuvchanlik qobiliyati, bo‘kish 
va cho‘kish, yopishqoqolik, qatqaloq hosil qilish va darz ketish 
jarayonlarining rivojlanishiga sababchi bo‘ladi.
Loy (< 0,001 mm) zarrachalari mineral, organik va organo-mineral 
moddalardan iborat bo‘lib, tarkibida oziqa moddalar - gumus, azot, fosfor, 
kaliy va mikroelementlarga boydir. Kolloid zarrachalar esa tuproq 
donadorligini oshirishda ishtirok etadi. Tarkibida gumus, kalsiy va temir 
birikmalarining ko‘pligi tufayli tuproqning yutish qobiliyati oshadi. Tuproq 
tarkibida chang va loy zarrachalarining ko‘payishi, uning fizik-mexanik 
xususiyatlarini tomomila o‘zgartirib yuboradi, bu esa tuproq mexanik 
zarrachalarini ikki guruhga: fizik qum (> 0,01 mm) va fizik loy (<0,01 
mm)ga ajratish imkoniyatini yaratib beradi.