Turdialiyeva-sh pdf

o ylash, bilish, his qilish,
ʻ
hidlash, eshitish, ko rish, xohlash, yoqtirish, sog inish, iltimos, hayratlanish,
ʻ
ʻ
zavqlanish, qo rqitish
ʻ
kabi fe'llar yordamida amalga oshirilishini" ta'kidlaydi.
Bilish, unutish, tushunish, tan olish va hayratga solish fe’llarini tasvirlab bering.
Kognitiv fe'llar – bu aniq harakatni biroz ko rsatadigan fe'llar, chunki ular aqliy
ʻ
yoki kognitiv jarayonlarni o z ichiga oladi. Masalan: Sensor jarayoni: narsaning
ʻ
aqliy hodisasi,
I know that he lied to me.
Men u menga yolg on gapirganini bilaman
ʻ
. 
Aqliy jarayonlarda uchta asosiy element mavjud; Jarayon, Sensor va
Fenomen. Bundan tashqari, psixik jarayonlarda sodir bo ladigan yana bir element
ʻ
mavjud, bu vaziyatdir, ammo bu element ixtiyoriydir. Boshqacha qilib aytganda,
vaziyat elementi har doim ham psixik jarayonlarda mavjud bo lishi shart emas,
ʻ
avval aytib o tilgan uchta elementdan farq qiladi.
ʻ
Ishtirokchilar psixik jarayonlarning ikkita ishtirokchisi bor, ya'ni Senser va
Fenomen. Halliday va Mettissen ta'kidlashicha, Senser "sezadigan, o ylaydigan,
ʻ
xohlaydigan yoki idrok etuvchi ongli mavjudot", Fenomen esa "seziladigan" his
qilingan, o ylangan, xohlagan yoki idrok qilinadigan narsadir’. Bundan tashqari,
ʻ
Martin va boshqalarning fikricha Senser "ong bilan ta'minlangan, ongsiz
mavjudotlarni anglatuvchi Senser vazifasini bajaradigan nominal guruhlar"
metaforik tarzda "shaxslashtirilgan" deb talqin qilinishi kerakligini va Fenomen
44

---

ong tomonidan qiziqtiriladigan yoki yaratilgan har qanday mavjudot bo lishi
ʻ
mumkinligini tushuntiradi ─ ongli mavjudot, obyekt, substansiya va muassasa
yoki mavhumlik ... harakat qiladi (men suzishni yaxshi ko raman) va faktlar
ʻ
(menga uning kechirim so ragan faktlari yoqadi)". Hallidey va psixik
ʻ
jarayonlardagi hissiyot fe'llaridagi hodisa odatda narsa, fakt va vaziyat ekanligini
ta'kidlaydi. Aqliy jarayonlar odatda Senser tomonidan, undan keyin jarayon va
hodisadan iborat. Ishtirokchilar tartibining tarkibiy qismlarining ushbu namunasi
ma'lumotlardagi kabi aqliy jarayonlarning faol shakli sifatida qabul qilinishi
mumkin). Boshqa tomondan, Xollidey va Mettissen agar aqliy jarayonda faol
shakl mavjud bo lsa, psixik jarayonning passiv shakli ham mavjud bo lib, oldingi
ʻ
ʻ
element sifatidahodisa, undan keyin jarayon va albatta, ma'lumotlardagi kabi
Senser turadi.
THINK – bu tabiiy semantic meta til nazariyasidagi oltita ibtidoiy tafakkur
predikatlardan biri
54
va fikrlash asosiy tafakkur konsepsiyasidir
55
: “Dunyodagi
barcha tillarda kamida bittasi bordek tuyuladi. "Inglizcha fikrlash kabi tashqi
kuzatuv uchun mavjud bo lmagan umumiy aqliy faoliyatga ishora qiluvchi so z".
ʻ
ʻ
THINK eng ko pishlatiladigan aqliy fe'l va eng umumiy ma'noga ega
ʻ
aqliyfe'ldir
56
. Aqliy jarayonlarga ishoraqiluvchi fe'llar odatda inson ishtirokchisini,
ya'ni "Bilish" va aqliy jarayonning ob'ekti - "Fenomen" yoki "Mavzu" nio zichiga
ʻ
oladi.
57
Odatda bilish fe'llarida bo lgani kabi, birinchi shaxs sub'ektini biluvchisi
ʻ
ham ma'ruzachisidir
58
.
Garchi THINK ning birinchi ma'nosi aqlga kelgan bo lsa-da aqliy faoliyat
ʻ
yoki fikrlash, inglizcha THINK har xil subsenselar bilan keng semantic qamrovga
ega, ularni ajratish har doim ham oson emas, chunki ular ko z ilg amas
ʻ
ʻ
chegaralarga ega. Korpus ma'lumotlari THINKning polisemiyasini osongina
ko rsatadi. Uning turli sezgilarini kontekstli belgilar yoki ekstralingvistik bilimlar
ʻ
54
Goddard, C. and Wierzbicka, A. (eds). 1994. Semantic and Lexical Universals. Theory and Empirical Findings. 
Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins
55
Fortescue, M. 2001. “Thoughts about Thought”. Cognitive Linguistics 12 (1): 15-45
56
Rips L. and Conrad F.G. 1989. “Folk Psychology of mental Activities”. Psychological Review 96: 187-207
57
Halliday M.A.K. 1985. An Introduction to Functional Grammar. London, Baltimore: Edward Arnold.
58
García-Miguel J. and Comesaña, S. 2003. “Verbs of cognition in Spanish: Constructional schemas and reference 
points”. In Language, culture and cognition. An international conference on cognitive linguistics. 399-420.
45

---

yordamida aniqlash mumkin. Konstruksiyadagi yoki hatto og zaki shakldagi farq
ʻ
semantic farq bilan birga borishi mumkin, lekin shunday bo lishi mumkinki, ko p
ʻ
ʻ
ma’noli birikmalar o rtasidagi noaniq chegaralar tufayli ma’nolarni aniq ajratib
ʻ
bo lmaydi va natijada noaniqlik paydo bo ladi. 
ʻ
ʻ
THINK juda ko p ma'noli fe'ldir va lug atlar odatda bir nechta ma'no
ʻ
ʻ
farqlarini beradi, ammo BNCda fikrlashning 500 ta tasodifiy hodisalarini tahlil
qilgandan so ng, biz uning turli sezgilarini ikkita asosiy guruhga ajratdik, ular
ʻ
ichida farqlash va ma'no kengaytmalari o rnatilishi mumkin: (i) Fikrlash, aqliy
ʻ
jarayon (ii) Fikr.