Turdialiyeva-sh pdf

Kognitiv fe’llar
Ingliz tilida
O zbek tilida
ʻ
Feel
–
(transitive verb)
1a: to handle or
touch in order to
examine, test, or
explore some
quality; ex: She
felt the fabric to
see if it was
wool.b:
to
perceive by a
physical sensation
coming from
discrete
end
organs (as of the
1. His qilmoq; m: u og riqni xis qila oldi.
ʻ
2. Sezmoq; m: Men uni meni sevishini sezyapman.
3. Oldindan xis qilmoq nimanidir; m: ehtimol
ertaga kuchli bo ron bo lar, negaki oyoqlarim shuni xis
ʻ
ʻ
qilyapdi.
63

---

skin or muscles);
ex: He felt a
sudden pain in his
leg.
 2a: to
undergo passive
experience
ofcontinually felt
the resentment of
his competitors;
b: to have one's
sensibilities
markedly affected
byfelt the insult
deeply.
Hear –
(transitive verb)
1: to perceive or
become aware of
by the eardidn't
hear what she
saidthought I
heard them leave;
2: to gain
knowledge of by
hearing;
ex:
heard that you
were ill. 3a: to
listen to with
attention: heed;
1. Eshitmoq; m: men sizni eshityapman.
2. Xabar olmoq; m: u mendan tez tez xat orqali
xabar olib turadi.
3. E’tibor bermoq; m: siz mening nuqtimga e’tibor
bermayapsiz.
64

---

ex: would not
hear my side of
the story
Mishear –
(transitive verb):
to hear wrongly;
(intransitive
verb):
to
misunderstand
what is heard.
1. Noto g ri eshitmoq;
ʻ ʻ
m: kechirasiz, siz meni
noto g ri eshitdingiz, men sizdan High Way ko chasi
ʻ ʻ
ʻ
qayerda joylashganligini sizdan so radim.
ʻ
2. Tushunmaslik biron nimaga; m: men Edger bizni
tushunmadi.
Overhear –
(transitive verb):
to hear without
the
speaker's
knowledge or
intention;
(intransitive
verb): to overhear
something.
1. E’tiborsiz eshitmoq; m: u boshlig ining
ʻ
tanbehlarini e’tiborsiz eshitar edi.
2. Noto g ri eshitmoq;
ʻ ʻ
m:mening singlim doim
gapimni noto g ri eshitadi.
ʻ ʻ
Perceive –
(transitive verb)
1a: to attain
awareness or
understanding of;
b: to regard as
being such; ex: he
was perceived as
a loser. 2: to
1. Xabardor bo lmoq; 
ʻ
m: u har doim yangiliklardan
xabardor bo ladi.
ʻ
2. Deb hisoblamoq; m: u o zini kursning yangi
ʻ
a’zosi deb hisoblaydi.
65

---

become aware of
through
the
senses,
especially: see,
observe.
Rehear –
(transitive verb):
to hear again or
anew especially
judicially.
1. Qayta eshitmoq; m: u yangiliklarni qayta qayta
eshitdi.
See
–
(transitive verb)
1a: to perceive by
the eye; b: to
perceive or detect
as if by sight; 2a:
to be aware of:
recognize
sees only
our faults; b: to
imagine as a
possibility:
suppose. Ex: he
couldn't see him
as a crook
1. Ko rmoq; 
ʻ
m: men ko ra olaman.
ʻ
2. Sifatida ko rmoq;
ʻ
m: men sizni otam sifatida
ko raman.
ʻ
3. Sifatida tasavvur qilmoq; m: men o zimni
ʻ
tajribali oshpaz sifatida ko ra olmiman.
ʻ
Smell–
(transitive verb)
1: to perceive the
1. Hidlamoq; m: u gullarni hidladi.
2. Hid taratmoq; m: gular ajoyib xid tarataypdi.
3. Oldindan biron nimani bilmoq (isini olmoq); m: u
66

---

odor or scent of
through stimuli
affecting
the
olfactory nerves:
get the odor or
scent of with the
nose; 2: to detect
or become aware
of as if by the
sense of smell;
ex:
I smell
trouble. 3: to emit
the odor of.
muommoni isini oldi.
Sound - 1a:
a
particular
auditory
impression: tone;
b: the sensation
perceived by the
sense of hearing;
c: mechanical
radiant energy
that is transmitted
by longitudinal
pressure waves in
a
material
medium (such as
air) and is the
objective cause of
1. Eshitilmoq; m: xabar judayam yaxshi bo lib
ʻ
eshitilyapdi.
2. Ovoz bermoq; m: mening ovozim chiroyli
jaranglayapdi.
67

---

hearing.
Taste –
(transitive verb)
1: to ascertain the
flavor of by
taking a little into
the mouth; 2: to
eat or drink
especially
in
small quantities;
3: to perceive or
recognize as if by
the sense of taste;
4: to become
acquainted with
by experience;
ex: he has tasted
the frustration of
defeat.
1. Maza, tam bermoq; m: sho rva mazali tam
ʻ
beryapdi.
2. Tatib ko rmoq; 
ʻ
m: u tortdan kichik bo lakni kesdi
ʻ
va biroz qismini sanchqida olib tatib ko rdi.
ʻ
3. Tam bilmoq; m: arilar tam bila oladilar.
Ushbu jadvalda fe’llarning kognitiv shakli tahlil qilingan bo lib, ular asosan
ʻ
insonning beshta sezish a’zolariga bog liq holda tahlil qilingan va tahlil natijasi
ʻ
shuni ko rsatadiki, kognitiv fe’llarning barcha turlarining o zbek tilida
ʻ
ʻ
to laqonlicha tarjima va alternativlari mavjud.
ʻ
Tafakkur fe’llarining til lug at boyligining salmoqli qismini egallagan va
ʻ
ular son jihatidan ko p bo lganligi sababli ularning barchasini bir rejada tahlil
ʻ
ʻ
qilish anchayin murakkab masaladir. Biz dissertatsiyamizning ilova qismida
ushbu fe’llarning aksariyatini chog ishtirma tarjima va misollar asosida tahlil
ʻ
qilishga harakat qildik. 
68

---

Xulosa o rnida shuni ayta olamizki, fe’llarning turlariga bo lingan holda
ʻ
ʻ
ko rib chiqilgan tahlillarda o zbek tilida so z boyligida ingliz tilidagi tafakkur
ʻ
ʻ
ʻ
fe’llarning barchasini muqobil tarjimalari borligini va ularning ishlatilish jihatidan
hammasini huddi shunday vaziyatlarda ishlatila olinishini payqadik.
III Bob yuzasidan xulosalar
Dissertatsiyamizning III bobi “O zbek va Ingliz tillaridagi tafakkur fe'llarini
ʻ
o rganilishi natijalari” deb nomlanib, ushbu bob yuzasidan ikki xil tahlil metodlari
ʻ
orqali tafakkur fe’llarini o rgandik:
ʻ
1.
Freym tahlil metodi
2.
Qiyosiy chog ishtirma tahlil metodi.
ʻ
Tahlil so nggida quyidagi xulosalarga keldik:
ʻ
a)
fe’llarning turlariga bo lingan holda ko rib chiqilgan tahlillarda o zbek
ʻ
ʻ
ʻ
tilida so z boyligida ingliz tilidagi tafakkur fe’llarning barchasini muqobil
ʻ
tarjimalari borligini va ularning ishlatilish jihatidan hammasini huddi shunday
vaziyatlarda ishlatila olinishini payqadik.
b)
Jadval asosida ko rilgan kognitiv fe’llarning tahlili bo lib, ular asosan
ʻ
ʻ
insonning beshta sezish a’zolariga bog liq holda tahlil qilingan va tahlil natijasi
ʻ
shuni ko rsataki, kognitiv fe’llarning barcha turlarining o zbek tilida to la
ʻ
ʻ
ʻ
qonlicha tarjima va alternativlari mavjud.
c)
Ikki tilda ham mushohada qilish, bilish holatiga doir bo lgan
ʻ
fe’llarning barchasi nutqda o ta faol hisoblanadi. Ingliz tilidagi bilish xususiyatiga
ʻ
aloqador tafakkur fe’llarining barchasini o zbek tilida muqobil tarjimalari mavjud.
ʻ
Shuningdek, ular mazmun jihatida va tuzilishi jihatidan deyarli bir xil hisoblanadi.
Faqatgina e’tirof etishimiz joiz bo lgan birgina fe’l borki, u ham bo lsa
ʻ
ʻ
“blueprint” fe’li bo lib, ushbu fe’lning o zbek tiliga muqobil tarjimasi tafakkur
ʻ
ʻ
qilish (ya’ni bilish) fe’liga o xshamasligi “chizma chizish” “chizmalash” degan
ʻ
tarjimalarni beradi va u fe’l o zbek tilida tafakkur fe’llari ro yxatiga kirmaydi.
ʻ
ʻ
Ammo, agarda ushbu fe’l gapda majoziy ma’noda ishlatilsa ya’ni biror
69

---

obyektning chizmasida hayolan chizib anglab yetish ma’nosida qo llanilsagina u
ʻ
tafakkur fe’li bo la oladi.
ʻ
d)
garchi“kuzatmoq”, “observe”fe’li ifodalanish xususiyatiga ko ra
ʻ
neutral fe’l hisoblansada ammo inson ongida kuzatmoq fe’li guruhi tarkibida
turuvchi fe’llarning aksariyati salbiy ma’noda ishlatiladi va ushbu yuqoridagi
fe’llar ijobiy maqsadda ishlatilsada inson onggiga u birinchi bo lib salbiy ma’noda
ʻ
yetib boradi. Bu “kuzatmoq” fe’l guruhining o ziga jihatlaridan biridir.
ʻ
XULOSA
Chog ishtirilayotgan ikkala tilda ham fe’l turkumiga xos kognitiv jihatdan
ʻ
ko plab ilmiy ishlar olib borilgan. Ingliz va o zbek tillaridagi fe’l so z turkumiga
ʻ
ʻ
ʻ
mansub tafakkur fe’llari ilk bor chog ishtirma-tipologik metod nuqtai nazardan
ʻ
o rganildi. Mazkur tadqiqotda ingliz va o zbek tillarining fe’l so z turkumiga oid
ʻ
ʻ
ʻ
aniq masala tahlilga tortildi, uning o ziga xos jihatlari atroflicha yoritildi va
ʻ
quyidagi to xtamlarga kelindi:
ʻ
1.
Birinchi bobda mavzuga doir ko plab ilmiy-nazariy adabiyotlarni
ʻ
ko rib chiqish natijasida ingliz va o zbek tillariga xos xususiy va umumiy jihatlari
ʻ
ʻ
borligi aniqlandi;
2.
Ingliz va o zbek tillarida tafakkur fe llari kognitiv tilshunoslikdagi
ʻ
ʼ
maqomi haqida talqin qilindi;
3.
Tafakkur fe’llarining o rganishda 1) qabul qilishjarayoni; 2) kognitiv
ʻ
fe’llar; 3) harakat fe’llari; 4) ta’riflovchi fe’llar; 5) bilish jarayoni; 6) hissiy
jarayon fe’llari kabi tasniflanib, tahlil qilindi;
4.
chog ishtirilayotgan tillardagi tafakkur fe’llari struktur, leksik hamda
ʻ
semantic jihatdan o rganildi;
ʻ
70

---

5.
leksik va Grammatik ma noning ishtirokiga ko ra tafakkur fe llarning
ʼ
ʻ
ʼ
tasnifi uch xil bo ladi: leksik-semantik, leksik-grammatik va grammatik. Leksik-
ʻ
semantik tasnif sinonomik qator, antonomik juftlik, semantic maydon, leksik
maydon, tematik guruh, leksik-semantik guruh, tushuncha maydonlari kabi
guruhlashtirishlardan iborat bo lib, asosan leksikologiyada qo llaniladi. Leksika va
ʻ
ʻ
grammatikani e tiborga olgan holda tilning ma noli birliklarini guruhlashtirish
ʼ
ʼ
leksik-grammatik tasnif sanaladi. So z turkumlari tildagi eng kata va keng
ʻ
qamrovli leksik-grammatik tasnif hisoblanadi. Grammatik tasnif asosida faqat
Grammatik belgi yotadi;
6.
chog ishtirilayotgan tillardagi tafakkur fe’llarning o xshash va farqli
ʻ
ʻ
tomonlari freym tahlili asosida aniqlandi;
7.
tillarni nisbatan yaqinlashtiruvchi lisoniy faktlar – tanlangan ikki tilda
ham fe’llarning tafakkurni ifodalovchi shakllari mavjud va ular asosan morfologik
va leksik usulda yasaladi.
8.
Tafakkur fe'llari ilmiy jihatdan o rganilishi bosqichlari 
ʻ
aniqlandi;
9.
Tafakkur fe’llariga mansub aqliy fe’l semantic nuqtai nazardan Psixik
predikatlar predmeti yani shaxs yoki yuqori darajada tashkil etilgan tirik mavjudot
va aqliy qism (fikr, taxmin, qaror), bu faqat mavzuning bir qismi sifatida
o rganildi;
ʻ
10.
Ingliz tilida qo llangan tafakkur fe’llarini o zbek tilida qo llangan
ʻ
ʻ
ʻ
tafakkur fe’llarining mohiyatan farq qilmasligi aniqlandi;
11.
Tafakkur fe’llarining o rganishda 1) qabul qilish jarayoni; 2) kognitiv
ʻ
fe’llar; 3) harakat fe’llari; 4) ta’riflovchi fe’llar; 5) bilish jarayoni; 6) hissiy jarayon
fe’llari kabi turlari misollar yordamida asoslab berildi;
12.
Fe’llarning turlariga bo lingan holda ko rib chiqilgan tahlillarda
ʻ
ʻ
o zbek tilida so z boyligida ingliz tilidagi tafakkur fe’llarning barchasini muqobil
ʻ
ʻ
tarjimalari borligini va ularning ishlatilish jihatidan hammasini huddi shunday
vaziyatlarda ishlatila olinishini aniqlandi.
71

---