Turdialiyeva-sh pdf

3.2-§. Ingliz va o zbek tillaridagi tafakkur fe'llarining chog ishtirma 
ʻ
ʻ
tahlili
Tafakkur fe’llari ikki tilda ham insonni olamni anglash va unga munosabat
bildirish yuzasidan keng miqyosda ishlatadigan fe’llar turiga kiradi. Ushbu
fe’llarni o rganishda tilshunos faqatgina fe’llarning o zinigina o rganib qolmay,
ʻ
ʻ
ʻ
ularning psixikasi, ishlatilish maqsadlari, ong osti fikrlaring barchasini ikki til
nuqtai nazaridan o rganishi lozim bo ladi. Aniqlangan tafakkur fe’llari va ularning
ʻ
ʻ
turlari bo yicha ikki tilde solishtirishda bizga chog ishtirma tahlil qo l keladi.
ʻ
ʻ
ʻ
Tahlil qilishni uchun avvamlambor chog ishtirma tahlil to g risidagi qisqacha
ʻ
ʻ ʻ
qarashlar va tushunchalarni aytib o tishni joiz deb topdik.
ʻ
Chog ishtirma tahlil–(Qiyosiy-chog ishtirma metod) Onomastik birliklar
ʻ
ʻ
qo llanish xususiyatiga ko ra hududlararo farqli tomonlarga ega. Ana shunday
ʻ
ʻ
farqlar qiyosiy-chog ishtirma metod yordamida aniqlanadi. Qiyosiy tahlil uchun
ʻ
har qanday onomastic birliklar (toponimlar, gidronimlar, urbonimlar, oykonimlar,
odonimlar, antroponimlar va boshqalar) tanlab olinadi hamda ular orasidagi
umumiy va farqli holatlar belgilanadi. Masalan, o zbek antroponimlari orasida
ʻ
umumturkiy qatlam bilan birga forscha-tojikcha, arabcha, so g dcha, mo g ulcha,
ʻ ʻ
ʻ ʻ
xitoycha so zlar ham mavjud, ularni aniqlash uchun tadqiqotchi turli tillarga oid
ʻ
lug atlarga, tarixiy-etimologik manbalarga murojaat qiladi. Xuddi shunday holatni
ʻ
toponim, gidronim kabi boshqa onomastic birliklarda ham uchratish mumkin. Prof.
T. Nafasovning fikricha, Shahrisabz – forscha-tojikcha izofa. Ma’nosi yashil
shahar, bog -rog lari ko p Shahar yoki fransuz tilidan rus tiliga, rus tilidan o zbek
ʻ
ʻ
ʻ
ʻ
tiliga o tgan vokzal so zi XX asrning 80-yillari oxirida shohbekat deb tarjima
ʻ
ʻ
57

---

qilinadigan bo ldi. Vokzal deganda asosan temir yo l vokzali tushuniladi. Temir
ʻ
ʻ
yo l yoki avtoshohbekat atrofidagi mahallalar keyinchalik Shohbekat deb
ʻ
nomlandi. 
Kontrastiv tahlil – bu ikki tilni o rganish va taqqoslashdir. Masalan, bu
ʻ
ingliz tilini lotin tili bilan yoki bask tilini iroquz bilan solishtirish mumkin. Bu
o rganilayotgan tillarning tarkibiy o xshashliklari va farqlarini ko rib chiqish orqali
ʻ
ʻ
ʻ
amalga oshiriladi. Kontrastli tahlilning ikkita asosiy maqsadi bor; birinchisi,
lingvistik shajara yaratish maqsadida tillarning o zaro aloqalarini o rnatish.
ʻ
ʻ
Ikkinchi maqsad – ikkinchi tilni o zlashtirishga yordamberish. Kontrastiv tahlil
ʻ
g oyasi talabalarning ikkinchi tilni o rganishini kuzatish natijasida paydo bo ldi.
ʻ
ʻ
ʻ
Har bir talaba yoki talabalar guruhi oldingi guruhlardagi kabi bir xil lingvistik
xatolarni takrorlashga moyil edi. Bu xatolar talabaning birinchi tili ikkinchi tilga
aralashganlig isababli yuzaga kelgan degan taxminga aylandi. Bu aralashuv talaba
birinchi til qoidalarini ikkinchi tilga qo llaganligi sababli sodir bo ldi, xuddi
ʻ
ʻ
bolalar oddiy so zlarning qoidalarini tartibsizs o zlarga qo llaganidek. Kontrastiv
ʻ
ʻ
ʻ
tahlil bo yicha jiddiy tadqiqotlar Robert Ladoning 1957 yildagi "Madaniyat
ʻ
bo ylab tilshunoslik" kitobidan boshlandi. Uning asosiy tamoyillari va ikkinchi
ʻ
tilni o zlashtirish bo yicha boshqa kuzatuvlari 1960 va 70-yillarda tobora kuchayib
ʻ
ʻ
bordi. U til tuzilmalari kognitiv fikrlashga ta'sir qiladi, deb hisoblagan Sapir-Uorf
gipotezasi deb ham ataladigan lingvistik nisbiylik nazariyasiga asoslanadi. Bu bir
til qoidalarining boshqa tilga avtomatik o tkazilishiga olib keldi. Ikkinchi tilni
ʻ
o zlashtirishga oid kontrastiv tahlil g oyalari soddalashtirilgan deb hisoblanadi.
ʻ
ʻ
Ular bir tilni o rganayotgan, bir ona tilida gaplashadigan barcha talabalar bir-biri
ʻ
bilan bir xil xatolarga yo l qo yishadi, deb taxmin qilishadi. Bu individual farqlar
ʻ
ʻ
ehtimolini hisobga olmaydi. Shuningdek, bu o quvchilarga tizimli xatolardan
ʻ
qochishga yordam bermaydi. Bunday talabalar uchun yagona yordam – bu keng
tarqalgan xatolar ro yxati. Qarama-qarshi tahlil rasmiy tilning yozma qoidalari
ʻ
bilan norasmiy tilning yozilmagan qoidalarini ajrata olmaydi. Shuningdek, u
shevalar orasidagi farqlarni hisobga olmaydi. Aksariyat qarama-qarshi tadqiqotlar
tillarning fonika va lug at kabi asosiy qurilish bloklarini, shuningdek, ko plab
ʻ
ʻ
58

---

tillarning strukturaviy tabiatini, jumladan, jumlalarni yaratish va so z shakllarini
ʻ
o zgartirishni hisobga oladi. Turli tillarni solishtirish va qarama-qarshi qo yish
ʻ
ʻ
bo yicha tadqiqotlar hali ham til shakllanishi va tarixida muhim rol o ynaydi.
ʻ
ʻ
Tillarning oila daraxtlari va nasl-nasablarini ishlab chiqarish turli tillar qanday
shakllanganligini va ular qayerdan kelganligini tushuntirish uchun foydalidir.
Bundan tashqari, u turli tillarni birlashtirish uchun ishlatiladi. Slavyan, germanva
roman tillari kabi ba'zi tillar bir-biri bilan aniq aloqalarga ega va umumiy proto-
tillarga qaytadi. Nazariya shundan iboratki, har bir til dialect sifatida boshlangan va
vaqt o tishi bilan yanada aniqroq bo lgan. Ba'zi tillar bask vavenger kabi
ʻ
ʻ
izolyatsiya qilingan va tushuntirish qiyinroq. Boshqalar, yapon tili kabi, bahs-
munozaralarga sabab bo ladi, chunki ba'zilari yapon tilini o ziga xos deb
ʻ
ʻ
hisoblaydi, boshqalari koreys tili va Okinavan, Yaeyamava Yonaguni kabi ko plab
ʻ
qarindosh tillar bilan taqqoslaydi.
69
Qiyosiy – chog ishtirma tahlil asosan ikki qardosh bo lmagan tillar
ʻ
ʻ
solishtirilayotganda ishlatiladi. Shu sababdan ikki tilning tafakkur fe’llari tahlil
qilishda aynan qiyosiy – cho gisht Irma metodi tanlandi negaki, ingliz va o zbek
ʻ
ʻ
tillari turli til oilalari va guruhlariga mansub va ular uslubiy, tarkibiy va tuzilishi
jihatidan bir – biridan butunlay farq qiluvchi tillar hisoblanadi.
Tafakkur fe’llarining qiyosiy – chog ishtirma tahlili natijasida ushbu
ʻ
ko rsatkichlar xulosasiga keldik:
ʻ
Jadval2
70