"turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasining tashkil topishi va davlat boshqaruvi" mavzusida tayyorlagan

 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
Ражабов К., Хайдаров М. Туркистоп тарихи (1917-1924й). Укув куллапмаси. Тошкент: Университет, 2002. 
-B.79 

---

2. Turkiston ASSRda bolsheviklar yakka partiya hukmronligining vujudga 
keltirilishi 
Turkistonda partiya yakka hukmronligi siyosiy partiyalar bilan kelishuvni 
yetishmasligi va milliy masalada tolerantlikni tor doirada tushunish bilan kechdi. 
Sovet davrida kompartiyaning rasmiy siyosatida milliy masalaga alohida e'tibor 
qaratilgan. V.I.Lenin va I.V.Stalin asarlaridan boshlab to kommunistik partiyaning 
rasmiy hujjatlari hamda partiya rahbarlarining ma'ruzalarida milliy masalaga alohida 
urg'u berilgan. Bolsheviklar partiyasi "milliy o'z-o'zini boshqarish" va "millatlarning 
teng huquqliligi" siyosatini nazariy jihatdan ma'qullagan bo'lsa ham amalda sove
t 
hokimiyati davrida SSSRda milliy masala biryoqlama hal qilindi va turli 
millatlarning, xususan, O'rta Osiyoda yashovchi turkiy xalqlarning huquqlari 
kamsitildi
1
.
Rasmiy siyosat "millatlarning teng huquqliligi va o'z taqdirini o'zi mustaqil 
hal qilishi” to'g'risida jar solsa ham aslida hayotda uning teskarisi bo'ldi. Sovet 
jamiyatida har bir xalqning ozod va erkin yashashi, u o'zining mustaqil davlatini 
tuzish huquqiga ega ekanligi to'g'risida deklarativ qonunlarda tegishli moddalar 
bo'lsa ham bunday qarashlarni ilgari surgan kishilar "millatchi” sifatida qoralandi va 
qatag'on qilindi. Bu huquqlar de-yure maqomiga ega bo'lib, de-fakto holati uning 
aksini ko'rsatar edi. K. Marks va F. Engels tomonidan ishlab chiqilgan marksizm 
ta'limotida moddiy ishlab chiqarish usuli, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab 
chiqarish munosabatlari jamiyatning negizi sifatida qaraladi. Marksizm moddiy 
ishlab chiqarishini mutloqlashtirib, jamiyat tarixiga sinflar kurashi sifatida qaraydi. 
Buni ular o'z davrida eng olamshumul kashfiyot deb qabul qilishdi. Unga ko'ra, 
sinfiy kurash proletariat diktaturasiga olib keladi. Proletariat diktaturasining 
maqsadi esa sinfsiz jamiyat qurishdan iborat deb hisoblaydi
2
.
Marksizm ta'limoti XIX asrda ijtimoiy fikr taraqqiyotiga ta'sir ko'rsatdi. Ayni 
paytda undagi xayoliy, ziddiyatli va xato tasavvurlar tanqidga uchradi. Marksizmda 
ijtimoiy qarama-qarshiliklar, sinfiy kurash va zo'rlik nazariyasi mutlaqlashtiriladi, 
proletariatning tarixiy roli asossiz ravishda ulug'lanadi. Marksizm Rossiyadagi 
Oktyabr to’ntarishi va kommunistik totalitarizmga xizmat qildi. V. I. Lenin va I. V. 
Stalin o'z asarlarida XIX asr boshlarida bu ta' limotni boyitib, unga leninizm 
nazariyasini qo'shishdi. V.I.Lenin ”Milliy masala to'g'risida tanqidiy mulohazalar” 
(1913) maqolasida ”milliy o'z-o'zini boshqarish” siyosati haqida to'xtalib o'tgan. V. 
I. Lenin “milliy madaniyat” tushunchasiga ta'rif berar ekan, har bir millat 
turmushida. muhim rol o'ynovchi milliy madaniyatni inkor qiladi, u millat va 
xalqlarni bir-biriga qarama-qarshi guruhlarga ajratib, keyinchalik bu guruhlardan 
maqbullari hisobiga yagona sotsialistik millat yaratishga intilishini bayon qiladi. 
1
Мингнаров А. Туркистондаги ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг миллий матбуотда ёритилиши (1917 — 1918 
йиллар). —Тошкент: ”Истиклол нури”, 2013. -B.164 
2
Аъзамхужаев С. Туркистон Мухторияти: миллий демократик давлатчилик курилиши тажрибаси. Тошкент: 
маънавият,2000. -B.43 

---

“Milliy madaniyat shiori-burjuacha (ko'pincha esa qoraguruhcha-klerikalcha) 
aldovdan iborat. Shu sababli umuman ”milliy madaniyat” pomeshchiklar, poplar, 
burjuaziya madaniyatidir”. Bolsheviklar partiyasining dohiysi V. I. Lenin ”madaniy
milliy muxtoriyat” g'oyasiga ham qarshi chiqadi. O'z asarlarida bir tomondan, milliy 
zulmga qarshi chiqsa, ikkinchi tomondan, milliy madaniyat, madaniy-milliy 
muxtoriyat, milliy taraqqiyot uchun kurashni inkor qiladi: “Har qanday milliy 
zulmga qarshi kurash- mutlaqo kerak. Har qanday milliy taraqqiyot uchun, umuman 
”milliy madaniyat” uchun kurash mutlaqo kerak emas. Madaniy— milliy 
avtonomiyaning g'oyaviy asosi va mazmuni — millatchilikni ma'lum, ”adolat bilan” 
cheklangan 
doira 
ich
ida 
mustahkamlab 
qo'yishdan, 
millatchilikni 
”qonunlashtirishdan”, alohida davlat muassasasi vositasi bilan barcha millatlar 
orasiga mahkam va mustahkam g'ov solib, ularni bir-biridan ajratib qo'yishdan 
iborat. 
Marksizmning milliy masala haqidagi ta'limoti XX asr boshlarida Rossiyada 
ko'pchilik o'ylaganidek V. I. Lenin emas, balki I. V. Stalin tomonidan rivojlantirildi. 
Buning tarixiy sabablari va izohini O'zbekistonda millatlararo munosabatlar va 
tolerantlik 
ilmiy 
markazining 
yetakchisi, 
olima 
R.H.Murtazayevaning 
tadqiqotlaridan topamiz. Ularning ilmiy izlanishlarida Sovetlar tuzumining milliy 
masaladagi siyosatining bosh burilish nuqtasi shunday keltiriladi: 1917-yil 26-
oktyabr (8-noyabr) kuni Petrogradda Sovetlarning Butunrossiya II syezdida Xalq 
Komissarlari kengashi, ya'ni hukumat tuzildi. Sovet tarkibida Millatlar ishlari xalq 
komissarligi tashkil etildi. Davlatning milliy siyosati tamoyillarini amalga oshirish 
lozim bo'lgan bu mahkama ko'p millatli Rossiya davlatining butun tarixi davomida 
birinchi marotaba tuzilgan bo'lib, uning vazifasi milliy munosabatlar sohasidagi 
muammolarni hal etishdan iborat edi.
Mazkur komissarlik hay'ati milliy komissarlar yig'ilishidan iborat edi. Hay'at 
majlisi haftasiga bir marotaba chaqirilar edi. Komissarlik tarkibida umumiy 
dekretlami tayyorlash; tashviqot va targ'ibot; milliy komissarliklar bilan aloqa, cheł 
ellar bilan aloqa; statistika bo'limlari; gazeta tahririyati ta' sis qilindi. 1919-yilning 
oxirida partiya va hukumat organlarida Millatlar ishlari xalq komissarligini tugatish 
to'g'risidagi masala ko'tarila boshlandi. Ularning asosiy dalili — ayrim sohalarda 
xalq Komissarligi davlat miqyosida xuddi shunday vazifalarni bajarayotgan boshqa 
muassasalar qilayotgan ish bilan shug'ullanishida edi.
Butunrossiya MIK Milliy masalalar bo'yicha xalq komissarligining holati 
haqida tegishli axborotni ołgach, "milliy masalalar bo'yicha xalq komissarligini 
qayta tashkil etish to'g'risida” dekret qabul qildi. Millatlar ishlari xalq 
komissarligining 1920-yil 19-maydagi dekreti aslida uning tashkiliy tuzilmasiga 
taalluqli 
edi. Ushbu hujjat mahkamaning davlat boshqaruv 
tizimidagi, milliy 
davlat qurilishi sohasidagi mavqeini aslo mustahkamlagani yo'q. Qonuniy 
vakolatlarga ega bo'lmagan, moliyaviy ahvoli zaif bo'lgan mazkur xalq komissarligi 
milliy muxtoriyatlarga taalluqli masalalarni hal etishda boshqa idoralargajiddiy ta'sir 

---

o'tkaza olmas edi. Ilk qadamlaridanoq shunday ziddiyatli faoliyat boshlagan RSFSR 
Millatlar ishlari xalq komissarligining birinchi va oxirgi komissari I. V. Stalin edi. 
Uning 1953yilgacha davom etgan uzoq muddatli rahbarlik lavozimlarining 
debochasi shundan boshlangan edi. Aynan Stalin tomonidan ishlab chiqilgan 
bolsheviklarning milliy masala haqidagi nazariy qarashlari butun sovet davrida amal 
qilib keldi. I. V. Stalin "Milliy masala va marksizm” nomli asarida millatga 
quyidagicha ta'rif bergan: "Millat odamlarning tarixan tarkib topgan mustahkam 
birligi bo'lib, bu birlik til, hudud, iqtisodiy turmush va madaniyat birligida 
ko'rinadigan psixik tuzilishining birligi zaminida vujudga kelgandir”. Millatning 
ushbu ta'rifi butun XX asrda sovet adabiyotlarida qo'llanib kelindi. SSSR tarkibiga 
kirgan ittifoqdosh va avtonom respublikalar shu tamoyil asosida tashkil qilindi. 
Shu o'rinda bolshevizmning milliy masaladagi siyosatini amalga oshirgan 
tarixiy vaziyatni ham e'tiborga olish lozim bo'ladi. 1917-yil Oktyabr to'ntarishi 
kunlarida mashhur yozuvchi Maksim Gorkiy "H0Bafl )KH3Hb" gazetasida e'lon 
qilgan "Demokratiya borasida" maqolasida hokimiyatni zo'ravonlik bilan bosib 
Olgan bolsheviklar va ular yo'lboshchilarining mudhish qiyofasini ko'rsatish bilan 
cheklanmasdan bolsheviklar siyosati oqibatlarini ham hayratomuz darajada 
oldindan ko'rgan holda quyidagicha yozgan edi: "Lenin, Troskiy va ularga 
ergashgan kimsalar allaqachon hukmdorlik og'usi bilan zaharlanganlar, so'z 
erkinligi, shaxs erkinligi va barcha huquqlar tantanasi uchun kurashgan 
demokratiyaga nisbatan ulardagi sharmandalarcha munosabat shunga shohidlik 
beradi. So'qir mutaassiblar va vijdonsiz avantyurachilar jonini jabborga berib, 
go'yoki "sotsial inqilob" yo'lidan yelayotgandek bo'ldilar, aslida esa bu 
boshboshdoqlik, yo'qsillar halokatiga olib boruvchi yo'lidir. 
Bu yo'lda Lenin va uning tarafdorlari Petrograd ostonalaridagi odamkushlik, 
Moskvani xarobaga aylantirish, so'z erkinligini yo'qotish, bema'ni hibslar singari 
Pleve va Stolipinlar qilgan qabihliklarga o'xshash barcha jinoyatlami amalga 
oshirishni o'zlari uchun mumkin deb hisoblaydilar”. Faylasuf va tarixchi olim N. A. 
Berdyayev "Rus kommunizmining mohiyati va manbalari” asarida proletariat 
diktaturasi haqida quyidagicha fikr yuritadi: "Proletariat diktaturasi, ya'ni 
kommunistik partiya diktaturasi burjua davlatlariga qaraganda nisbatan kuchli va 
mustabid davlat hokimiyatini ifodalaydi. 
Markscha nazariyaga ko'ra, davlat doimo sinfiy hukmronlik tashkiloti, 
hukmron sinflarning ezilgan va ekspluatatsiya qilingan sinflar ustidagi diktaturasi 
bo'lgan. Sinflar yo'qolganidan so'ng davlat o'z-o'zidan o'ladi va tashkilotchi jamiyat 
bilan almashadi. Sinflar hozircha bor ekan, davlat ham mavjud bo'ladi. Ammo 
sinflarning butunlay yo'qolishi proletariat inqilobidan keyin darhol yuz bermaydi. 
Lenin Rossiyada Oktyabr inqilobidan so'ng birdan kommunistik jamiyat qurilishini 
umuman o'ylamagan edi. Ayni tayyorgarlik jarayoni, hali sinfsiz jamiyatga 
o'tilmagan bir davrda, kuchli markazlashgan hokimiyatga ega davlatga burjua 
sinflari va ularning qarashlarini bostirish uchun proletariat diktaturasi zarur”. 

---

Mustamlaka markazidagi siyosiy o' zgarishlar o'z navbatida Turkiston o'lkasida ham 
aks-sado bera boshladi. Turkistondagi Oktyabr to'ntarishi qatnashchilari 1917-yil 
lnoyabrda hokimiyatni zo'ravonlik yo'li bilan qo'lga kiritib, Turkiston harbiy okrugi 
qo'mondoni P. A. Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti 
a'zolarini qamoqqa oldilar. Shu kuni Toshkent soveti Turkistonda sovet hokimiyati 
o'rnatilganligini e'lon qildi. 
Turkiston o'lkasida hokimiyat bolsheviklar qo'liga o'tishi bilan Muvaqqat 
hukumatning barcha bo'g'inlari tugatilib, o'rniga avvalo jazo organlari va sovet 
boshqaruv tizimi o'rnatildi. Bu tasodifiy emasdi. Bolsheviklar hukmronligi nafaqat 
ag'darilgan sinflar, balki bolsheviklar bilan kelishmaydigan mahalliy aholining 
kattagina qismi ustidan hukmronlik o'rnatilgandagina saqlanib qolishi mumkin edi. 
Turkiston Xalq Komissarlari Soveti 28noyabrda o'lkada Qizil Gvardiya bo'linmalari 
tuzish haqida qaror qabul qildi. Bu bo'linmalar dastlabki aksilsovet chiqishlarni 
bostirishda faol ishtirok etdi. 1918-yilning boshlaridan o' Ikada Qizil Armiyaning 
qismlari tashkil qilina boshladi. Shu vaqtning o'zida favqulodda komissiya organlari 
(ChK) va inqilobiy tribunallar tashkil qilindi. Proletariat diktaturasining bu jazo 
organlari o'zga fikr, ozodlik va demokratiyani bo'g'ishda muhim qurol bo'ldi va 
Oktyabr to'ntarishi tufayli yuzaga kelgan sovet rejimi davrida tariximizga murakkab 
va ziddiyatli sahifalarni yozdilar
1
. 
Sovet hokimiyatining jazolash organlari bolsheviklar hukmronligini tan 
olmagan boshqa partiyalar va tashkilotlarga qarshi ayovsiz kurash Olib bordi. 
Shahar Dumalari tarqatib yuborildi, holbuki, Dumadagi o'rinlarning ko'pchiligi 
musulmonlarga tegishli edi. “Sho'roi Islomiya” va “Ulamo” jamiyatlari tarqatib 
yuborildi (”Ulamo” jamiyatining Toshkent sho'basi 1918-yil 13-mayda Turkiston 
sovet respublikasi Sovnarkomi qarori bilan tarqatib yuborildi-muallif). Ularning 
jurnal va gazetalari yopib qo'yildi. Xuddi shunday holat Rossiya miqyosidagi barcha 
siyosiy partiyalar va ularning matbuot nashrlariga nisbatan ham qo'llanildi.
Arxiv hujjatlarining guvohlik berishicha, 1917-yilning kuziga kelib o'lka 
shaharlari, viloyatlari va uezdlarida aholining hokimiyatni sovetlarga o'tishini talab 
qiluvchi chiqishlari kuzatilmagan. Aksincha, joylardan kelib turgan xabar va 
telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo'llabquvvatlash haqida gapirilar ekan, 
bolsheviklar va boshqa kuchlaming hokimiyatni sovetlarga berish haqidagi 
talablarining asl mohiyati fosh etilar, mamlakat taqdirini hal qiladigan Ta'sis 
majlisini chaqirish g' oyasi qo'llab quvvatlanardi. O'lka Sovetlarining o'zi (Toshkent 
Sovetidan tashqari) hokimiyatning sovetlar qo'liga o'tishini yoqlab chiqmadilar, 
chunki ularning ko'pchiligi o'sha davrda koalitsion Muvaqqat hukumat va Turkiston 
Komiteti tarkibiga kirgan eserlar va mensheviklardan iborat edi. 
Mahalliy aholi va ularning yo'lboshchilarining Oktyabr to'ntarishiga 
munosabatini keyinchalik Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qo'mitasi raisi 
1
Абдуллаев Р. Национальные политические организации Туркестана в 1917 — 1918 годы. —Ташкент: 
”Navro'z”, 2014. -B.67 

---

A.Rahimboyev o'lka sovetlari IX syezdi (1920-yil sentyabr) da qilgan ma'ruzasida 
quyidagicha ta'kidlagan edi: "Musulmon aholisi har qanday yangi tartiblardan 
cho'chir edi. Sotsialistik revolyutsiya prinsiplari unga begona edi, bu prinsiplar 
aholining yevropalik qismi tomonidan shubhali tarzda qabul qilingan edi". 
Turkistondagi kommunistik tashkilotlar tarixining tadqiqotchisi I.Solsning e'tirofi 
ham bu hodisani tasdiqlaydi: "Turkistonda Fevral va Oktyabr inqiloblari Piter va 
Moskvadagi revolyutsiyalarning aks-sadosi sifatida paydo bo'ldi. O'lkada sovet 
hokimiyati podsho va Kerenskiy hukumati mag'lubiyatidan so'ng o'z-o'zidan 
vujudga keldi. Bu hokimiyat avvalgi mustamlakachilik tuzumining tayanchi bo'lgan 
yevropalik aholi qo'lida o'yinchoq bo'lib qoldi. Bu ko'z yumib bo'lmaydigan haqiqat 
edi... 1918-yil davomida Turkistonda partiya tashkilotlari tashkil topdi va ular o'zini 
sovet davlatining asoschilari qilib ko'rsata boshlashdi. Bu tashkilotlar safida 
mahalliy millat vakillari—qirg'iz, o'zbek, turkmanlar bo'lmagan. Bunday 
kommunistik partiya Turkistondagi inqilobning tartibsiz to'lqinida suzishga
moslashgan edi, lekin uni boshqarishga emas... Bu partiyada boshqaruvning 
mustamlakachilik ruhi hokimlik qilardi”.
RKP(b) MK Turkiston byurosi (qisqacha Turkbyuro) tarkibida Petrograddan 
Toshkentga kelib, keyinchalik faoliyat ko'rsatgan G.Safarov 1917-yil Oktyabr 
voqealarini, bolsheviklar partiyasining o'sha paytdagi mavqeini quyidagicha 
tasvirlagan edi: "Bolsheviklar partiyasi bu yerda voqealami boshqarmadi. Faqat 
ayrim bolsheviklar inqilob to'lqinining ustiga chiqib oldilar. Partiya bo'lsa Oktyabr 
inqilobidan so'ng tashkil qilina boshlandi. Mantiqqa zid bo'lishiga qaramasdan, 
Turkistonda bolsheviklar partiyasi sovet hokimiyatini emas, balki sovet 
hokimiyatini tashkil qilish zaruriyati bu yerda bolsheviklar va so'l eserlar partiyasini 
yaratdi. 
Buning oqibati shu bo'ldiki, bolsheviklar va so'l eserlar partiyasi dastlabki 
kunlardan boshlaboq avantyuristlar, amalparastlar va jinoyatchi unsurlarning
boshpanasiga aylandi. Xarakterli tomoni shundaki, ”bolsheviklar” o'zlarini 
”bolsheviklar hukumat partiyasi” degan rasmiy nom bilan atamadilar... Shuning 
uchun ham proletariat diktaturasi birinchi qadamdan boshlab tipik mustamlakachi 
ko'rinishida bo'ldi: rus ishchilari ”Turkiston xalqlarini boshqarish” ni o'z qo'llariga 
oldilar”. G.Safarovning bu fikrlarini o'sha davrga oid arxiv hujjatlari ham 
tasdiqlaydi. O'zbekiston RPDA da mavjud bir hujjatda keltirilishicha, 1917-yil 
noyabrda Turkiston o'lkasida atigi 40 nafar bolsheviklar bo'lib, ularning 30 nafari 
Toshkentda ish olib borgan. Turkiston o'lkasida bolsheviklar tomonidan sovet 
hokimiyati 1917-yil noyabrda dastlab Toshkentda, so'ngra mintaqaning boshqa 
shaharlarida o'rnatildi. Birinchi tashkil etilgan hukumat-Turkiston xalq Komissarlar 
tarkibiga birorta ham mahalliy millat vakillari kiritilmadilar.
Oktyabr to'ntarishidan so'ng ”Butun hokimiyat - Sovetlarga!” degan shior 
quruq gap bo'lib qoldi. Bolsheviklar partiyasi bu shiorni hayotdan siqib chiqardi. 
Proletariat diktaturasining o'rnatilishi bu mojarolarni kuch bilan hal etishni ko'rsatdi. 

---

Sovetlar tuzumi tarixini o'rgangan tarixiy asarlarda, ayniqsa, qizil terror, 
stalinizmning kelib chiqishida ba'zan Bosh kotibning shaxsiga urg'u beriladi. Tarixiy 
tahlillar esa bevosita sovet davlatchiligi genezisining omillarining ta' siri ham katta 
rol o'ynaganligini isbotlaydi. Jamiyatda sinfiy yondoshuvga katta e'tibor qaratildi. 
Sinfiy yondoshuv astasekin mafkuraviy murosasizlik, biqiqlikka Olib keldi. 
Davlatning funksiyasi ijrosi natijasi faqat ezuvchilarni himoyalashga qaratiladi deb 
hisoblanilgan. Shu sababdan ham davlatni ta'riflashda uning sinfiylik jihatiga urg'u 
berilardi
1
.
Bu sinfiy antagonizm g'oyalarini mutloqlashtirgan va hokimiyatni qurol kuchi 
bilan egallab ilgan mustabid tuzum maflkurasi edi. Sinfiy kurash g'oyasi asosiga 
qurilgan va millionlab kishilar taqdirida mash'um iz qoldirgan bu maflcura jamiyatni 
bir-biriga qarama-qarshi taraflarga ajratib yubordi. Zulm asosiga qurilgan va 
mohiyatan murakkab bu mafkura dunyoning oltidan bir qismini egallagan ulkan 
hududda yetmish to'rt yil hukm surdi. Oxir-oqibat bu mafkura o'zining g'ayriinsoniy 
va g'ayriilmiy mohiyati, mustabid tabiati tufayli tanazzulga yuz tutdi. Shu tariqa u 
o'zi tayangan davlatni ham o'zi bilan birga Olib ketdi. Shu o'rinda huquqshunos olim 
Z.lslomovning "Davlat va huquq nazariyasi” (Toshkent: Adolat, 1997) nomli asarida 
davlatlarning paydo bo'lishi, huquqiy davlat haqidagi Turkiston Sovetlarining III 
o'lka syezdida tuzilgan Turkiston Xalq Komissarlar Soveti (15-22 noyabr 1917-yil).
Markscha-lenincha nazariya nuqtai-nazariga ko'ra, jamiyatning murosasiz 
ziddiyatlarga ega bo'lgan qaramaqarshi sinflarga bo'linib ketishi davlatning paydo 
bo'lishiga asosiy sabab bo'lgan. V.I.Lenin o'zining ”Davlat va revolyutsiya. 
Marksizmning davlat to'g'risidagi ta'limoti va proletariatning revolyutsiyadagi 
vazifalari” (1917-yil avgustsentyabr oylarida yozilgan) nomli asarida davlatning 
kelib chiqishi va mohiyati haqida quyidagi fikrlarni bildirgan edi: ”Davlat-sinfiy 
ziddiyatlar murosasizligining mahsuli va ko'rinishidir. Davlat sinfiy ziddiyatlarni 
obyektiv suratda murosaga keltirish mumkin bo'lmagan joyda, mumkin bo'lmagan 
chog'da va mumkin bo'lmagani tufayli paydo bo'ladi. Va aksincha: davlatning 
bo'lishi sinfiy ziddiyatlarning murosasiz ekanligini isbot qiladi”
2
.
V. I. Lenin marksizmning davlat haqidagi ta'limotini bayon qilar ekan, 
quyidagi ziddiyatli xulosaga keladi: ”Har qanday davlat ezilgan sinfni bostirish 
uchun xizmat qiladigan alohida kuchdir. Shuning uchun har qanday davlat-erkin 
davlat emas va xalq davlati emas. Marks bilan Engels 70-yillarda (Bu o'rinda XIX 
asr 70-yillari ko'zda tutilmoqdamuallif) o'zlarining partiyadosh o'rtoqlariga buni bir 
necha marta tushuntirgan edilar”. K. Marks davlat va huquq masalalariga ijtimoiy 
taraqqiyotning sinfiyligi haqidagi o'zi ta'riflagan nazariyadan kelib chiqqan holda 
qarardi. Ushbu nazariyaga muvofiq, sinfsiz jamiyatga o'tish jarayonida sinflarning 
barham topishi bilan davlat va huquq ham yo'qolib ketishi kerak edi.
1
Ражабов К. Мустакил Туркистон фикри учун мужодалалар (1917-1935 й).Тошкент: Узбекистон, 2000.B.97 
2
Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик каракати (Мустабид тузумга «арши 1916 йил ва 1918-1924 йиллардаги 
халк курашлари тарихшунослиги). Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 2000.-B.150 

---

O'z navbatida N.A.Berdeyav tomonidan berilgan aniq ta'rifga ko'ra, 
marksizmning joni “iqtisodiy determinizmda emas, balki insoniyat iqtisodiyotga 
qaram bo'lmaydigan mukammal jamiyat yaratish haqidagi ta'limotdir. Marksizm 
faqat fan va siyosatning o'zi emas, balki u e'tiqod va din hamdir». Huquqiy 
davlatchilik nazariyasi va amaliyotining ko'p asrlik tajribasini qat'iy inkor etish va 
ilmiy jihatdan tan olmaslik jamiyat hayotida jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy, 
madaniyma'naviy va millatlararo nizolarni keltirib chiqardi. Marksistik ta'limotda 
proletariat diktaturasiga alohida e'tibor qaratilgan. Diktatura — bu bir sinfning 
boshqasi ustidan, aholi bir qismining boshqasi ustidan muttasil zo'ravonlik asosiga 
qurilgan bo'lib, diktatura qonunga emas, kuchga tayanuvchi cheklanmagan 
hokimiyatdir. Diktaturaning ilmiy tushunchasi hech narsa bilan cheklanmagan, hech 
qanday qonun bilan, hech qanday mutloq qoidalar bilan jilovlanmagan, bevosita 
kuchga tayanadigan hokimiyatni anglatadi, «inqilobchi xalq» esa bevosita qiladi, 
jazo beradi, hokimiyatni ishga soladi, yangi inqilobiy huquqni ijod etadi». 
Bundan tashqari, marksistik nazariyada hamisha sovet davlati ikki asosiy 
funksiyani, ya'ni yaratuvchilik (sotsialistik jamiyatni qurish) hamda majburlash 
(ekspluatatorlar qarshiligini bostirish) funksiyalarini bajarayotgani ta'kidlab 
kelinardi. Biroq bular faqat nazariyadagina mavjud edi, xolos. Amalda 
«ekpluatatorlarni» bostirish uchun butun mehnatkash xalqqa qarshi qatag'on, har 
qanday bosh tortishlar jinoiy javobgarlik bilan mehnat maj buriyatining joriy etilishi, 
davlat tomonidan totalitar ravishda ish haqining cheklanishi, krepostnoy kolxoz-
sovxoz tuzumi, genotsidga, sovet davlatining zo'ravonlik shakl va funksiyalariga 
olib keldi.
1918-yildagi dastlabki RSFSR Konstitutsiyasi ijtimoiy tabaqalar tengsizligini, 
o'z maqsadlarini amalga oshirishda zo'ravonlikdan foydalanishni e'lon qilgan davlat 
turi sifatida sovet davlatini qonuniy jihatdan mustahkamladi. Boshqaruv shakli 
bo'yicha sovet davlati respublika deb e'lon qilingandi. Lekin unda respublikaga xos 
xususiyatlar inkor etildi: unda hokimiyatning bo' linishi inkor etilar, aksincha, 
hokimiyatning barcha tarmoqlari sovet davlati atrofiga birlashish shiorini Olg'a 
surilardi. Deputatlar korpusining o'zi qonunlarni qabul qilar, ularni joriy etar va hatto 
o'sha ularning joriy etilishini nazorat ham qilar edi. Marksizm-leninizm klassiklari 
o'z asarlarida sotsialistik davlatni boshqa har qanday turdagi davlatlarga qarshi 
qo'ydilar. Ularning fikricha, bu davlatlarda hokimiyat ekspluatatsiya qiluvchi 
ozchilik qo'lida bo'lib, ekspluatatsiya qilinuvchi ko'pchilik qarshiligini bostirishda 
undan foydalanishda, deb bildilar. Sotsialistik davlat, klassiklar fikricha, sotsialistik 
inqilob natijasida vujudga kelishi kerak edi, ya'ni hokimiyatni qo'lga kiritish 
zo'ravonlik yo'li bilan amalga oshirilishi shart edi. Eski davlat mashinasini sindiri,
proletariat (yo'qsillar sinfi) diktaturasini o'rnatish zarurati bunga sabab qilib 
ko'rsatilardi. Respublika shaklining uch ko'rinishi: Kommuna (Parij kommunasi), 
sovet respublikasi va xalq-demokratik respublikasi (xalq respublikasi) qayd etiladi.
Davlat boshqaruvida totalitar rejim o'ta markazlashganligi bilan .tavsiflanadi. 

---

Totalitar tizimga "dohiy" boshchilik qiladi. U eng ijobiy fazilatlarga ega shaxs 
hisoblanar, shuningdek dahlsiz, uni tanqid qilish ham mumkin emas. Ijro etuvchi 
organlar, ayniqsa kuch ishlatuvchi tuzilmalar ahamiyatining kuchayishi sodir 
bo'ladi. Totalitar rejim aholiga nisbatan keng ko'lamli va doimiy qatag'onni 
qo'llaydi. Terror hokimiyatni mustahkamlash hamda amalga oshirishning birinchi 
sharti bo'lib qoladi. Totalitarizm sharoitida hayotning barcha sohalari ustidan 
davlatning to'la nazorati o'rnatiladi. Iqtisodiy hayotda mulkning barcha shakllari 
davlat tasarrufiga o'tkaziladi. Siyosiy normalarning huquqiy normalardan ustunligi 
zo'ravonlikni keltirib chiqaradi va totalitar tuzum uchun zamin yaratadi. Ma'lumki, 
bunday rejim siyosat huquqiy asosga ega bo'lmagan, huquq siyosiy hokimiyatni 
cheklay olmaydigan, inson huquqlari ularni amalga oshirishda 
nazorat vositasi 
sifatida maydonga chiqa olmaydigan joyda muqarrar ravishda paydo bo'ladi. 
Sovet jamiyatida siyosatning ustuvorligi qaťiy qonun darajasiga ko'tarilgandi. 
Qonunlar oldidan partiya direktivalari qabul qilinardi. Bajarib bo'lmas dasturlarni 
ilgari surgan bolsheviklar siyosati qonunni zaiflikka mahkum etib, obyektiv huquqiy 
normalarni inkor etish orqali uni samaradorlikdan mahrum etgandi. Siyosiy 
hokimiyat insonni mulkdan mahrum etarkan, ko'pincha uni boshqa huquqlaridan 
ham-so'z erkinligi, bir joydan ikkinchi joyga ko'chib o'tish erkinligi, shaxs, turar joy 
dahlsizligi, ko'p hollarda hatto yashash huquqidan ham mahrum etardi. 
Shu o'rinda bolshevik rahbariyati tomonidan 1917-yil noyabrda ”Rossiya 
xalqlari huquqlarining deklaratsiyasi” va 20-noyabrda ”Rossiya va Sharqning 
barcha musulmon mehnatkashlariga” murojaatnomani imzolandi. Dadabali 
deklaratsiyada xalqlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi rasmiy ravishda tan 
olingan edi: ”Rossiya xalqlarining tengligi va suverenligi; Rossiya xalqlarining o'z 
taqdirlarini o'zlari erkinlik bilan belgilashlari, hattoki, ajralib chiqish va mustaqil 
davlat tuzish huquqi; hamma va har qanday milliy imtiyoz va cheklashlarni hamda 
milliy-diniy imtiyoz va cheklashlarni bekor qilish.” 
Deklaratsiyaga asoslanib qabul qilingan ”maxsus murojaatnoma”da esa 
quyidagi balandparvoz fikrlar bor edi: ”Rossiya musulmonlari, Volga bo'yi va Qrim 
tatarlari, Sibir va Turkistonning qirg'iz va sartlari, Zakavkazening turk va tatarlari, 
Kavkazning chechen va tog'liklari... Sizning din va urf-odatlaringiz, sizning milliy 
va madaniy muassasalaringiz bundan buyon erkin va dahlsiz deb e' lon qilinadi. O'z 
milliy turmushingizni erkinlik bilan bahuzur tuza beringiz. Shunday qilishga 
haqlisiz. O'z mamlakatingizda o'zingiz xo'jayin bo'lmog'ingiz lozim! O'z 
turmushingizni ko'nglingizdagiday va o'z xohishingizga muvofiq qilib o'zingiz 
tuzmog'ingiz lozim. Siz shunday qilishga haqlisiz, chunki sizning taqdiringiz o'z 
qo'lingizda”. 
Rossiyadagi bolsheviklar hukumatining rahbarlari Lenin va Stalin tomonidan 
xalqlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi haqida e'lon qilingan ushbu 
"dabdabali” deklaratsiyalar amalda bir parcha qog'ozdan iborat quruq tashviqot 
bo'lib chiqdi. Bolsheviklar o'z siyosatlariga legitim (qonuniy) tuş berishga urinib, 

---

ko'plab qonunlarni ishlab chiqdilar. "Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalq 
huquqlari deklaratsiyasi” (bu deklaratsiya 1918-yil 4-yanvarda ”Hезвecтни 1-
11/114” gazetasida e' lon qilingan) ana shunday "qonunlar"dan biri bo'lib, uni Ta' 
sis Majlisi qabul qilmagan edi. 1918-yil 12-yanvarda bo'lib o'tgan Sovetlarning III 
Butunrossiya syezdida tasdiqlandi va keyinchalik dastlabki Sovet Konstitutsiyasiga 
asos bo'ldi. Ushbu Deklaratsiyada ham munofiqlik bilan quyidagi fıkrlar yozilgan 
edi: "I. Rossiya-lshchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlari respublikasi deb e'lon 
qilinadi. Markazda ham, joylarda ham butun hokimiyat shu Sovetlarga o'tadi.
2. Rossiya Sovet respublikasi erkin millatlarning erkin ittifoqi asosida, milliy 
Sovet respublikalarining federatsiyasi shaklida tuziladi”.
Xullas, Oktyabr to'ntarishi g'alaba qozongach, Rossiyada butun hokimiyat 
proletariat diktaturasi qo'liga o'tdi. Jamiyat turli-tuman guruhlarga parchalab 
tashlandi. Boshqacha qilib aytganda, davlat qurilishining har qanday shakli va 
demokratiyadan voz kechilib, zo'ravonlarcha boshqaruv o'rnatildi. Turkistonda 
bolsheviklar tomonidan o'rnatilgan Sovet rejimi chorizmning mustamlakachilik 
siyosatidan ham oshib tushdi. Turkiston o'lkasi Rossiyaga yana bir bor siyosiy va 
iqtisodiy jihatdan qaram bo'la boshladi. Bolsheviklar va so'l eserlar musulmon 
aholisining o'lkani boshqarishga bo'lgan qonuniy huquqini inkor qilib, hokimiyat 
to'g'risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo'qqa chiqardi va shu bilan 
Turkiston siyosiy hayotida milliy va demokratik kuchlarning kelgusida muxoliflikka 
o'tishini oldindan muqarrar qilib qo'ydi
1
.
Xorijdagi sovetologiya markazlari olimlari va mutaxassislarining fikricha 
Markaziy Osiyoning (Turkistonning-muallif)tub aholisi so'nggi 130 yil davomida 
suveren boshqaruvdan chetlashtirildi. Turkistondagi bolsheviklar xalqni mustaqillik 
uchun kurashdan chalg'itish maqsadida turli yo'llarni o'ylab topdilar. Ular o'zlari 
e'lon qilgan demokratik erkinliklar va shiorlarga zid tarzda sovet matbuotidan 
tashqari, barcha nashrlarni yopib qo'ydilar. Sovet hokimiyati tomonidan 1918-yil 
29-martda Turkistondagi barcha tipografik va litografik mulklar musodara qilindi. 
O'zbek tilida chiqayotgan taraqqiyparvarlar va ulamolarning milliy gazeta va 
jurnallari yopildi. Ana shunday nashrlardan biri "Ulug' Turkiston” gazetasi bo'lib, 
uning sahifalarida muxtoriyat va milliy mustaqillikka bag'ishlangan ko'plab 
maqolalar e' lon qilingan edi.
Gazetada o'z paytida (1917-yil noyabr 1918-yil fevral) Turkiston Muxtoriyat 
hukumati faoliyatini yoritishga alohida e'tibor qaratilib, u muxtoriyat hukumatining 
rasmiy nashrlari bilan birgalikda bu sohada katta ishlarni amalga oshirdi. "Ulug' 
Turkiston” gazetasi o'zining oxirgi sonlaridan birida bolsheviklaming milliy 
gazetalarga nisbatan munosabatini quyidagicha qoralab yozgan edi: "Bular 
(bolsheviklar) har xil milliy masalalar qo'ydirib, xalqning diyonatini yo'q narsalar 
bilan jalb qilib, umuminsoniyat fikridan g'aflat etadi. O'zlari millatlarni aldash uchun 
1
Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик каракати (Мустабид тузумга «арши 1916 йил ва 1918-1924 йиллардаги 
халк курашлари тарихшунослиги).Тошкент: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 2000. -B.154 

---

hech bir millatchi o'ylab chiqarmaydigan fahsh yo'llar o'ylab chiqaradilar".
1918-yil 20-aprel I-mayda Toshkentda Turkiston Ishchi, soldat, krestyan, 
musulmon va dehqon deputatlari Sovetlarining V o'lka syezdi bo'lib o'tdi. Syezd 
delegatlari sovet Rossiyasi hukumati rahbarlari ko'rsatmasi asosida 30 aprelda 
"Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet Respublikasi haqidagi Nizom”ni 
qabul qildi. Ushbu Nizomning dastlabki ikki moddasi quyidagicha ko'rinishda edi: 
Turkiston o'lkasining hududi Rossiya Sovet Federatsiyasining Turkiston Sovet 
Respublikasi deb e'lon qilinadi. Turkiston Respublikasining tarkibiga butun 
Turkiston mamlakatining Xiva va Buxorodan tashqari, hozirgi jug'rofiy chegarasi 
doirasidagi hamma hududi kiradi. 
2. Turkiston Sovet Federativ Respublikasi avtonom tarzda boshqariladi va 
Rossiya Sovet Federatsiyasi markaziy hukumatini tan oladi va o'z faoliyatini u bilan 
muvofiqlashtiradi”. Turkiston Respublikasi Sovetlarining favqulodda V syezdida 
(1918-yil 5-14 oktyabr) RSFSR Konstitutsiyasi andozasidagi Turkiston Sovet 
Respublikasi (TSR) Konstitutsiyasi qabul qilindi. Turkiston Sovetlarining IX 
syezdida (1920-yil 19-25-sentyabr) TSRning nomi Turkiston Sovet Sotsialistik 
Respublikasi (TSSR) deb o'zgartirildi. 
Turkiston o'lkasida sovet avtonomiyasi e'lon qilingach (1918-yil 30-aprel), 
mintaqani sovetlashtirishning yangi davri boshlandi. Arxiv hujjatlarida 
keltirilishicha, mana shunday sharoitda davlat organlari va hukumat tarkibi 
bolsheviklar va so'l eserlardan iborat bo'lishi rasmiy tarzda tantanali ravishda e'lon 
qilindi. Biroq Turkiston ASSR MIK va XKS tarkibini har ikki partiya a'zolaridan 
proporsional holatda tuzilganligi, bolsheviklarning so'l eserlar bilan hukmronligi 
uzoq vaqt davom etmadi. Siyosiy e'tiqodning o'zgachaligi, so'l eserlarning ijtimoiy 
kelib chiqishi (ularning ko'pchiligi mulkdorlar sinfiga taalluqli edi) bolsheviklarning 
jazo organlari tomonidan ularni jazolashga asos bo'ldi.