Turkiy xalqlar yashaydigan bepoyon hududlarni bosib olish Rossiya podshohlarining azaliy orzusi bo‘lib, bu boradagi amaliy harakat Ivan Grozniy zamonidan boshlangan edi

Turkiy xalqlar yashaydigan bepoyon hududlarni bosib olish Rossiya podshohlarining azaliy orzusi bo‘lib, bu boradagi amaliy harakat Ivan Grozniy zamonidan boshlangan edi. U Qozon (1552), Ashtarxon (1556), Sibir (1581–1590) xonliklarini bosib oladi va endi o‘zbek xon liklari to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plashga kirishadi. Shu maq sad da, 1558–1559-yillarda Antoni Jenkinson boshliq elchilarni Buxo roga yuborilib, josuslik ma’lumotlari to‘plangani tarixdan ma’lum. Rossiya hukumati XVII asr davomida 9 marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva xon liklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o‘rganadi. 1864-yil may oyida Qo‘qon xonligi hududiga sharq tomondan polkovnik Chernyayev qo‘mondonligidagi Rossiya qo‘ shinlari, g‘arbdan polkovnik Verevkin qo‘shinlari bostirib kirdi. Ular tomonidan Qo‘qon xonligining muhim va tayanch shaharlari Avliyoota, So‘zoq, Turkiston shaharlari egallandi. Bosqinchilar 1864-yil 14-iyulda Chimkentga yurish boshladilar. Bu orada, Qo‘qon xoni Sayyidxon va lashkarboshi Mulla Alimqul bor kuchlarini to‘p lab, Chimkent atrofida jangga tayyorlandilar. 1864-yil 14-sentabrda Chernyaev Chimkentga yangidan yurish uyushtirib, 22-sentabrda shaharni bosib oladi. 28-ap rel kuni Chirchiq daryosi qirg‘og‘idagi Niyozbek qal’asini egal lab, Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz anhoriga Chirchiq dar yosidan suv chiqarib beruvchi to‘g‘onni buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz qoldiradi. 15-iyun kuni Chernya yev Toshkentni zabt etdi.
Romanovskiy Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligi ga qarshi yurish boshladi. 1866-yil may oyida Erjarda bo‘lgan jangda Amir Muzaf far qo‘shinlari yengildi, amir Jizzaxga qochdi. Roma novskiy

yurishni Xo‘jand tomonga yo‘naltirdi, 1866-yil 19–22-may kunlari bo‘lgan qattiq janglar natijasida Xo‘jandni egalladi. 1866-yil avgustda Oren burg dan general-gubernator Krijanov skiy Tosh kentga keldi va

Roma novskiy bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini bosh lay di. Katta qo‘shin tortib, 1866-yil oktabrda O‘ratepa viloyati Zomin qal’asini bosib oldi. Jizzax uchun qattiq jang bo‘ldi. 11–18 oktabr kunlari bo‘lgan jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egalladi. Rossiya imperatori Aleksandr II ning 1867-yil 11-iyuldagi farmoniga binoan Turkiston general-gubernatorligi va uning tar kibida Turkiston harbiy okrugi tuzildi. General-gubernator va ok rug qo‘mondoni etib general-adyutant K.P. fon Kaufman tayinlandi.

Buxoro amiri o‘z qo‘shinlarini to‘plab, dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurdi. Fon Kaufman bu xabarni eshitib Bu xo ro tomon yurdi. Ikki tomon qo‘shinlari Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to‘q nashdi, qattiq jang bo‘ldi, amir qo‘shinlari tor-mor etildi. 1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o‘rtasida sulh bitimi imzolandi. Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining vassaliga, ya’ni xorijiy mam lakatlar bilan mustaqil aloqalar qila olmaydigan davlatga aylan tirildi.

Fon Kaufman 1873-yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56 ta to‘p-zambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshladi. Ayni paytda, Xivaga qarshi Orenburg, Mang‘ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi qo‘shinlari ham yurishga kirishgan ediXon Rossiya qo‘shinlariga bas kelol masligini anglab yetgan edi. Amudaryo bo‘ylarida qirg‘in-barot jang lar bo‘ldi. 1873-yil 18-may kuni Kaufman otryadlari Amudaryodan o‘tib Hazoraspni egalladi, Qo‘ng‘irot va Xo‘jayli shaharlari, Mang‘it qal’ asi zabt etilib, ayovsiz talandi. 1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog‘ida Kauf man bilan Rahimxon uchrashuvi bo‘ladi va tarixda Gandimiyon shart nomasi deb nom olgan shartnoma imzolanadi. Shartnomaga muvofiq Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga aylantirildi.
1876-yil fevralida Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus far moni bilan Qo‘qon xonligi tugatildi, uning o‘rniga Farg‘ona viloyati tuzilib, Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritildi. Viloyatga

M.D. Skobelev harbiy-gubernator etib tayinlandi.

Rossiya Turkistonni o‘z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyo siy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Mustamlakachilik zulmiga qarshi xalq noroziligi, nafrati oshib, qo‘zg‘olon ko‘tarishiga sabab bo‘ldi. Qo‘zg‘olonning harakat lan tiruv chi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, kam bag‘allar bo‘ldi.

Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g‘ururini yo‘qot magan boy-zamindorlar ham ishtirok etdilar.

1879-yilda 600 ga yaqin g‘alayonchi Farg‘ona viloyat bosh qarmasi binosini qurshab olib, harbiy-gubernatordan Marg‘ilon tumanidan olina yotgan soliqlarni kamaytirishni talab qiladi. G‘alayonchilar avzoidan cho‘chigan, vaziyatning jiddiyligini anglagan viloyatharbiy-gubernatori bo‘lajak katta janjalning oldini olish maqsadida

xalqqa yon bosib, ularning talablarini o‘rganib chiqishga va’da beradi va g‘ayriqonuniy soliq yig‘uvchilarni aniqlab, ularni ishdan chetlashtirishga majbur bo‘ladi. 1880–1883-yillarda mustamlakachilik zulmiga qarshi qator chiqish lar bo‘lib o‘tdi. Xo‘jand, O‘ratepa, Namangan, O‘sh va Chust da ko‘ tarilgan qo‘zg‘olon lar bunga misol bo‘la oladi. Manbalarda 1885–1892-yillarda Farg‘ona viloyatida xalqning 205 marta si yo siy

chi qishlari, harakatlari ko‘tarilgani qayd etilgan.