Turkm dili-7 2017. indd

njy gönükme. Sozlemleriň baş agzalaryny tapyň. Ber- len ýygnak ýönekeý sözlemleri ýaýraň ýönekeý sözlemlere öw- rüp, hekaýalyk düzüň we ony depderiňize ýazyň.

Okuwçylar bäsleşdiler. Olar ýeňdiler. Bäsleşik täsir galdyrdy. Mugallymlarymyz şatlandy. Biz begendik.

113. 
     nji gönükme. Ýygnak we ýaýraň ýönekeý sözlemleri tapyň. Olary sintaktik taýdan derňäň.
     

Däde Gorkut sözlär. Otluk ýeri keýik biler. Ogul ojagyň közüdir. Ozan aýdar. Tekepbiri Taňry söýmez. Gyz ene- den görelde alar. Gyratyň büdremesin. Taňry seni namarda mätäç etmesin. («Gorkut ata» e.).

113. 
     nji gönükme. Hawa, howa, ýomok, ýumak, gümmür- di, gümürdi, gübürdi sözleriniň aňladýan manylaryny ýaşuly adamlardan sorap, içgin öwreniň. Özüňizden üç sany ýygnak ýönekeý, üç sany ýaýraň ýönekeý sözlem düzüň.
     

Nusga: Hawa, biz utduk.

§ 40. AT SÖZLEMI

113. 
     nji gönükme. Sözleri ünüsli okaň. Olaryň aňladýan manylaryna göz ýetirmäge synanyşyň.
     

Gije. Aýdyň gije. Söwüdiň aşagy. Dym-dyrslyk.
Uly otag. Giň penjire. Tekjede gülli küýze. Diwardan asylgy tüpeň we dutar.
▲ Bir zadyň adyny bir ýa-da birnäçe söz bilen here- ketsiz, asuda halda aňladýan sözlemler at sözlemlerdir.
At sözlemleri sözlemlere mahsus bolan gutarnykly äheň bilen aýdylýarlar. Bu ýagdaý olarysözlerden, söz düzümle- rinden tapawutlanýar. Seýlelikde olary sözlem hasaplama- ga esas döredýär.
Meselsem:
Obanyň çeti. Ýol ýakasynda birnäçe tut agaçlary. Derýa.
Alysda Berdimyrat Berdagyň mawzoleýiniň gümmezi.
At sözlemleri, esasan, ýazuwda ulanylýar. Ol sözlemiň iň soňky sözi baş düşümdäki eýe bolup bilýän söz toparlarynyň hemmesinden emele gelip biler.
At sözlemleri drama eserlerinde sahnany suratlandyr- makda, çeper edebiýatda bir zadyň asuda halyny görkez- meli bolanda ulanylyar.
At sözlemleri ýygnak we ýaýraň bolup bilýärler. Ýygnak at sözlemleri baş düşümde gelen bir sözden bolýarlar.
Meselem:
Dag. Bag. Gaýalar. Jülgeler.
Ýaýraň at sözlemleri köp sözden bolýarlar. Meselem:
Belent dag. Gözel bag. Uçut kert gaýalar. Täsin, syrly jülgeler.
At sözlemi bolup gelen sözler beýleki sözlerden, söz düzümlerinden habar berijilik häsiýeti taýyndan tapawutlanýarlar.
Meselem:
1. Türküstan» gazeti. 2. «Gülhan» žurnaly. 3. «Alitet daglara gidýär».
Bu mysallaryň başky ikisi gazetiň, žurnalyň ady bara- da gutarnykly düşünje berýär. Üçünji mysal çeper eseriň adyny aňladýar.
At sözlemlerinde baş we aýyklaýjy agzalar bolmaýar. Olar bitewi bir zady aňladýarlar. Soňky mysalda çeper eseriň ady baş we aýyklaýjylar bilen aňladylan ýaly gör- nüşde döreýär («Alitet daglara gidýär»). Emma ony baş we aýyklaýjy agzalara bölmek zerurlygy ýok.
At sözlemleri goşgynyň, hekeýanyň …, gazet- žurnallaryň, okuw jaýlarynyň, edaralaryň, geografik düşünjeleriň … atlaryny görkezmelidir.
Meselem:
Agahan Durdyýew «Gurban».
Bu ýerde gutarnykly äheňde aýdylýan iki sany at söz- lemi bar.
Eger ol at sözlemlerini Agahan Duydyýewiň «Gurban» hekaýasy görnüşine geçirsek, onda at sözlemleriniň söz düzümlerine öwrülendigini göreris.

113.