Türkmenistanyň bilim ministrligi magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti

al-jaýş) bolupdyr, şol diwana bolsa sahib diwan al-ard (ýa-da sahib diwan al-jaýş 
ýa-da ard al-jaýş) ýolbaşçylyk edipdir. Çeşmeleriň birinde tutuş döwletiň 
goşunyny dolandyrýan esasy edara diwan-i arz dar jumla-ýi mamalik diýlip 
atlandyrylypdyr. 
Diwan al-ard harby lenalar (ikta), ähli derejeli esgerlere aýlyklary we 
tölegleriň ähli görnüşlerini tölemek, şeýle hem goşünlary we onuň ýaragyna 
gözegçilik etmek we bellige almak bilen bagly işleri dolandyrypdyr. Diwan al-ard 
ähli esgerlere (mutajannida) bellenilen haky (mawajib, arzak) bellenilen wagtda 
töläpdir, olara ähli zerur zatlary (hukuk) beripdir hem-de harby serkerdäniň öz 
tabynlygyndakylara haklaryny dogry tölemegine gözegçilik edipdir.
Has uly welaýatlarda goşuny dolandyrmak boýunça ýerli edaralar hem 
bolupdyr. 
Horezm şalarynyň goşunynda ähmiýeti boýunça goşun inspektorunyň (nazir 
al jaýş) wezipesi ikinji orunda durýan wezipe bolupdyr. Onuň hereketlerine goşun 
diwanynyň baştutany tarapynda gözegçilik edilipdir. 
Horezm şalaryň goşunynyň serkerdebaşysy ka’id ýa-da mukaddam diýen 
ady göteripdir, bu wezipä has görnükli we ukyply wezirleriň biri belenipdir. 
Horezm şasy Il-Arslan “goşunlaryň serkerdebaşysy (al-mukaddam ala-I-asakir) 
hökmünde Şams al-Mulk ibn Husaýn Aýýar-begi-garlyk emirleriniň birini 
belläpdir. Il-Arslan oňa öz uýasyny durmuşa çykarypdyr we ähli goşunlaryň 
serkerdebaşysy (ka’id jaýşihi) edip belläpdir. Ala ad-Din Muhammed I 
hökümdarlyk eden döwründe Reý welaýatynyň häkimi we goşunlaryň 
serkerdebaşysy hökmünde onuň ogly Abu-I-Fath Ýusuf bellenilipdir. Onuň emir-
isfahsalar diýen harby ady bolupdyr. Şýle hem welaýatlaryň goşunlarynyň 
serkerdebaşylary sahib al-jaýş diýen at goýulypdyr. 

---

51 
Horezm şalary täze welaýatlary ýa-da ýerleri eýelän mahalynda şol ýerleri 
ikta hökmünde emirlere paýlapdyrlar hem-de ýerli emirleriň ulysy hökmünde 
şolaryň arasyndan has tanymal adamy belläp oňa amir al-umar diýen derejäni 
beripdirler. 
10 müň atlydan ybarat bolan goşun bölümlerine ýolbaşçylyk edenlere mälik 
diýen harby at goýulypdyr. Seýrek hatlarda bu at asly garamaýaklara degişli 
adamlara dakylypdyr. Meselem Horezm şasy Ala ad-Din Muhammediň döwründe 
soltanyň taştdary Aýaz mälik diýen derejä ýetipdir. Ýönekeý halky içinden çykan 
Mu aýid ad-Mulk Kawam ad-Din mälik diýen ada mynasyp bolupdyr. An-Nasawi 
muňa “ýeňil düşmedik iş” diýip baha beripdir. 
Söweşlerde has-da tapawutlanan mäliklere han diýen derejeler berilipdir. 
Horezm şalygyň goşunynda çaparlar çawuş diýlip atlandyrylypdyr, olara uly 
çawuşlar (mukaddam çawuşiýa) ýolbaşçylyk edipdirler. Aňtowçylaryň (jasusiýa) 
ýörite düzümi bolupdyr. Jasuslar “ duşmanyň ýagdaýyny we olaryň hereketlerini 
anyklapdyrlar. Bu bolsa möhüm iş diýilip hasaplanypdyr”. 
Horezm şanyň goşunynda ruhany-goşun kazysy (kazy-ýi haşam we laşkar-i 
hazrat ýa-da kadi al-asakir) bolupdyr. 
Adaty ýaragdan gylyçlardan, naýzalardan, peýkamlardan we oklardan, ýörite 
ýasalýan taýaklardan başga-da, Horezm şanyň goşunlarynyň ygtyýarynda 
katapultalar 
(manjanyglar), 
gabawda 
ulanylýan 
maşynlar 
(dabbabat), 
“pyşbagalar”, ýagny süýşýän minerallar (mataris), taranlar (jamalukat) we hüjüm 
edilende ulanylýan merdiwanlar (salalim) bolupdyr. 
Horezm şalary içki galalaryň we berkitmeleriň gurulmagyna we 
pugtalandyrylmagyna uly üns beripdirler. An-Nasawiniň aýtmagyna görä, Istahar 
we Aşkanawan galalary-“öz mäkämligi bilen dile düşdi”; Iial galasy-“has berk 
galalaryň biridir”; Hurandiz-“howadaky elýetmez bürgüt ýaly iň oňat galalaryň 
biridir”; Kahira-“örän beýik bolandygy üçin ondaky garagullaryň ýakýan otlary 
ýyldyzlar ýa-da has dogrusy ýaldyrawuk tomzaklar bolup görünýär”; Ustunawand-
“berk gala bolup, onuň ýokarsyna hat-da bürgütler hem ýetip bilmeýär şoňa görä-
de, ol diwarada mätäç bolup durmaýar”; Ardahi-“ýer ýüzündäki iň berk galalaryň 
biri hat-da bürgütler hem öz ganatlaryny sowýarlar we bu ýerde ýaşaýanlar guşlara 
ýokardan seredýärler”; Farrazin-“ýer ýüzünde berkligi boýunça has giňden belli 
bolan galalaryň biridir”. 
Galalardaky goşunlara mustahfizler ýolbaşçylyk edipdirler. 
Horezm şanyň döwründe polisiýanyň we jeza berijileriň wezipeleri şyhnalar 
öz toparlary bilen amala aşyrypdyrlar. Adatça, şihnanyň wezipesine türki harby 
serkerdeler-emirler bellenilipdir. Şihna häkimiýet üçin howoly bolup görünýän ähli 
işlere goşulypdyr hem-de ilaty häkimiýete garşy öjükdirip biljek adamlara 
gözegçilik edipdir. 

---

52 
Horezm şalary basyp alan welaýatlarynda, şäherlerde we ilat ýerlerinde öz