Turli manbalar shuni koʻrsatadiki, qoraqalpoqlarda oʻtxonadan tashqari oʻtmishda yarim oʻtroq turar joy gil kulbalar (kakralar), duglar va yarim oʻtxonalar ham boʻlgan

Turli manbalar shuni koʻrsatadiki, qoraqalpoqlarda oʻtxonadan tashqari oʻtmishda yarim oʻtroq turar joy – gil kulbalar (kakralar), duglar va yarim oʻtxonalar ham boʻlgan. Qamishzorlardan qurilgan mavsumiy kulbalar, terak shoxlari, paxsadan qurilgan va mudofaa devorlari bilan oʻralgan yirik qalʼalar – mulklar boʻlgan¹ Xonlikning shimoliy qismida, Orol dengizining janubi-gʻarbiy va janubiy qirgʻoqlarida, Amudaryoning quyi oqimi boʻylab yurganlardan tashqari, Qoʻngʻirot, Xoʻjayli, Mangʻit, Qipchoq hududlarida ham qoraqalpoqlar yashagan. "G. Danilevskiy hozir Qoraqalpog'iston hududida joylashgan chap qirg'oqdagi bu shaharlar, shuningdek, uning atrofidagi qishloqlar haqida gapirar ekan, turar-joylar haqida bir oz ma'lumot beradi. Uning so'zlariga ko'ra, "terak ustunlari" va mustahkamligi uchun somon bilan aralashtirilgan loy xizmat qilgan. Qurilish materiallari sifatida: uylar, do'konlar va shahar devorlari; barcha shaharlarda "bir xil tarzda" qurilgan; shaharlar yaqinida, ekin maydonlari orasida, uylar "bir-biridan alohida" tarqalib ketgan. “ koʻchmanchilar; shahar aholisi asosan oʻzbeklar boʻlib, qoraqalpoqlar va qozoqlar yaqin atrofda istiqomat qiladi. Shahar atrofini oʻrab turgan devorlar bilan mustahkamlangan. G. Danilevskiy Xojayli haqida yozadiki, bu shahar mustahkamlangan, 180 ta sopol uy va 150 tagacha do‘konga ega edi; aholisi orasida Qoʻngʻirotda boʻlgani kabi oʻzbeklar koʻp, qozoqlar va qoraqalpoqlar yaqin atrofda yashagan. Mang'itni "tor va qiyshiq ko'chalar o'rtasida tartibsiz bo'lib tarqalgan kichik loydan uylar bilan qurilgan". Bu yerda 9 ta masjid va 40 ta doʻkon boʻlgan; shahar aholisi orasida «past loy devorlar bilan o'ralgan uychalarda» yashovchi oz sonli qoraqalpoqlarning nomini aytadi. Bundan ham kichikroq shahar Qipchoq bo'lib, uning yonida qoraqalpoqlar ham yashagan. Qoraqalpogʻiston boʻylab uylarning eshiklari koʻpincha bir bargli boʻlib,
baʼzan oʻymakorlik bilan bezatilgan boʻlib, ular oʻziga xos naqsh va texnikasiga koʻra oʻziga xos boʻlgan. Statsionar turar-joyda ko'pincha o'yilgan, boy bezakli ustunlar topilgan; odamlar hali ham ko'plab yog'och o'ymakorligi ustalari - qoraqalpoqlarning nomlarini hayrat bilan eslaydilar.A. S.Morozova inqilobgacha boʻlgan qoraqalpoqlarning statsionar taxta (paxlar) turar joyini qurish texnikasini oʻz sohasi tarixiy-etnografik materiallardan foydalangan holda batafsil yoritib beradi. Uning taʼkidlashicha, yogʻochdan qoraqalpoqlar qurilishda, asosan, uyning tomini qoplash uchun foydalangan. Ko'pincha asosiy to'sinlar ham, ustunlar ham mahalliy terak - turangildan qilingan. Terak tomning ko'ndalang to'sinlarida ham ishlatilgan. Ko'ndalang yupqa to'sinlar ustiga to'shaklar yotqizilib, qamishdan to'qilgan - kyira, so'ngra somon yoki qamish, ustiga tuproq quyilgan; yuqoridan, tekis tom loy bilan bulg'angan. Shiftlarda hech qanday bezaklar bo'lmagan. Alohida oilalarda mehmonlar va boshqalar uchun xonalarda shiftlar bo'yra bilan qoplangan va gipslangan. Gips uchun adobe va qamish paxmoqlari ishlatilgan. Qoraqalpoqlarning shahar uylarida (Xoʻjeyli va Chimboy) Xiva tipidagi turar-joy binolarining tipik belgilari, jumladan, karkas (doʻkonchi) ham kuzatiladi. Turli xil tabiiy sharoitlar qurilish texnikasining xilma-xilligini keltirib chiqardi. Shimoliy viloyatlardagi tuproqlarning yuqori namligi va sho‘rlanishi uy devorlarini mustahkam mustahkam asos — tirnak ustiga qurish zaruratini tug‘dirgan bo‘lsa, Qoraqalpog‘istonning markaziy va janubiy viloyatlarida paxsachilik deyarli poydevor mustahkamlanmasdan amalga oshirilgan. Tirnak qoraqalpoqlar tomonidan er yuziga yotqizilgan, buning uchun cho'tka, qamish, mayda cho`plar, paxsa bilan mahkamlangan. Karkas uylarini qurishda - yerga poydevorsiz, bir-biridan 5-6 sm masofada o'yilgan oluklar bilan qalin ustunlar qo'ydi (tesik). Bu chuqurchalar ichiga yupqa ustunlar o'rnatilib, ular orasidagi bo'shliq kichik bo'laklar (shom) yoki chetiga tik qo'yilgan g'isht shaklida qamishlar bilan to'ldirilgan; keyin devor shuvalgan. Ba'zi hollarda ustunlar o'rniga ­ ko'ndalang to'quv bilan bog'langan nozik novdalar qo'yilgan; to'quv ustiga adobe gips qo'llaniladi. Taxminlarga ko'ra A. S. Morozova, toʻqilgan karkasli binolar tarixning dastlabki bosqichlarida qoraqalpoqlarga xos boʻlgan. Moʻynoq tumani hududida turar-joylar asosan qamishzordan qurilgan. A. S. Morozova, shuningdek, qoraqalpoqlarning ylashiq deb atalgan xo‘jalik xonalariga katta e’tibor beradi.
Ylashiq – devorlari loy bilan shuvalgan, dumbali tomi bo‘yra bilan qoplangan dumaloq binolar. Uning fikriga ko'ra, turli tarixiy bosqichlarda ­ to'qilgan ramkali eng qadimgi tayoqchalar takomillashtirilgan. Qoraqalpoqlar tomonidan loy bilan qoplangan, dumaloq va toʻrtburchak shaklidagi, toʻgʻridan-toʻgʻri ishlangan, muvaqqat imoratlar – ylashiq va kakra koʻrinishida saqlanib qolgan va rom konstruksiyalari doʻkon shaklida yanada rivojlangan. Shu bilan birga, u turli turar-joylar qurish mahorati va qoraqalpoqlar orasida statsionar turar joylarning tez tarqalishi ularni uzoq vaqt davomida oʻtroq dehqonchilik bilan shugʻullangan xalq sifatida tavsiflovchi xususiyat ekanligini taʼkidlaydi. Biroq qoraqalpoqlar faqat sovet hokimiyati yillaridagina butunlay oʻtroq hayotga oʻtdilar. Qoraqalpogʻiston ASSR sharoitida nafaqat sovxoz va kolxozlardagi jamoat binolari, balki zamonaviy turar-joylar, ishchilar va kolxozchilarning uylari ham sovet turmush tarzi yutuqlarining koʻrsatkichidir. Inqilobdan oldingi statsionar turar-joylarda ko'p hollarda pechka yo'q edi, derazalar tomga yoki paxsaning yuqori, to'rtinchi qatlamidagi kichik yorug'lik teshiklarini almashtirdi. Shunday qilib, eski uy qorong'u, tutunli, gigiyenik talablarga javob bermaydigan turar joy edi. Zamonaviy taxta uy juda boshqacha. Namunaviy loyiha bo‘yicha barpo etilgan qishloqning keng ko‘chalari, jamoat va ma’muriy, madaniy-maishiy binolar markazda joylashgan. Uylarda katta derazali xonalar, faqat isitish uchun moslashtirilgan qulay pechkalar mavjud va oshxona alohida xonada joylashgan. Koʻpgina tumanlardagi uylar koʻmir, gaz bilan isitiladi.
Milliy xalq an'analari va didini aholining o'sib borayotgan madaniy talablari bilan uyg'unlashtirgan. Yurtay - ko'chmanchilar va yarim ko'chmanchilarning qadimiy turar joy turlaridan biri - qoraqalpoqlar orasida boshqa qo'shni xalqlarga qaraganda keng tarqalgan bo'lib, o'zining an'anaviy badiiy bezak bezaklari bilan bugungi kungacha mavjud bo'lib, unda mahorat yaqqol namoyon bo'ladi. Yogʻoch oʻymakorligi, gilamdoʻzlik va naqsh toʻquvchilarining, inqilobgacha boʻlgan davrda uy-joy qoraqalpoqlarning hamma joyida boʻlgan. Nafaqat chorvadorlar, balki toʻliq oʻtroq hayotga oʻtgan, yogʻochdan yasalgan uy-joyga ega boʻlgan dehqonlar ham uy ichkarisida, ajratilgan hovlilarda oʻz o`tovlarini oʻrnatgan. Hatto shahar va shahar tipidagi aholi punktlarida (Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Chimboy, Shabbaz va boshqalar) ham uyning hovlisiga o‘z o`tovini o‘rnatgan.

1^ М у ҳ а м м а д Ю с у ф Б а ё и н й . сШажараи Хоразм шоҳий». Узбекистоя
Фаилар акадеыияси Шарқшунослик институти ҳўлёзмалар фондн, иив. №9596,
164 6-бет