Turon nashr

Бозор ҳақида тушунча.

Бозор - бу сотувчилар ва харидорлар ўртасидаги маҳсулот сотиш ва сотиб олиш бўйича эркин муносабатлар тизимидир.

Бозор - бу биринчидан, сотувчилар ва харидорларни учрашадиган жойи; улар ўртасида келишилган нарх бўйича товар алмашуви содир бўлади. Бозорда сотишни амалга ошириш учун маълум ҳаражатлар қилинади ва бу ҳаражатлар бозор тўғрисида ахборот олиш, шартномалар тузиш, учрашувлар ўтказиш, сотиб олинадиган товар ёки хизматнинг миқдорий ва сифат характеристикаларини аниқлаш ва боша турдаги ҳаражатлар билан боғлик.
Бундай ҳаражатлар трансакцион ҳаражатлар бўлгани учун ҳам, бозорни трансакциялар мажмуаси деб ҳам қараш мумкин. Бозорнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у даромадларни самарали фаолият кўрсатаётган субъектлар ҳисобига қайта тақсимлайди, яъни замонавий технологиядан, чекланган ресурслардан самарали фойдаланаётган хўжалик субъектлари ҳисобига.
Бозорлар ўзининг худудий масштабига кўра локал, миллий ва халқаро бозорларга бўлинади. Олди-сотди объекти бўлиб, истеъмол товарлари, ресурслар, (меҳнат, капитал, ер, тадбиркорлик қобилияти, ахборот) ва хизматлар ҳисобланади. Товарлар бозори билан бир қаторда пул бозори (қимматбаҳо коғозлар бозори) ҳам мавжуд. Бозордаги нархлар олди-сотди жараёнида ёки ундан олдин шаклланиши мумкин. Бозорнинг самарали фаолият кўрсатиши трансакцион ҳаражатлар билан боғлик. Трансакцион ҳаражатлар - бу товар алмашиш соҳасидаги харажатлардир. Бу тушунча биринчи бўлиб Р.Коуз томонидан киритилган (1937 й). Трансакцион ҳаражатлар ўз ичига қуйидаги ҳаражатларни олади: ахборот олиш, ўзаро келишув ва учрашувлар билан боғлик ҳаражатлар, товарлар хусусиятларини аниқлаш билан боғлик ҳаражатлар, мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва бошқалар.¹²⁴
Демак бозор – бу харидор ва истеъмолчиларнинг халқаро ва миллий муносабатларни қамраб оладиган макро ва микро иқтисодий жараён десак ҳам муболаға бўлмайди.


3.13.Талаблар жадвали

Британия мамлакатининг амалиётини ўрганаётган эканмиз, микро муҳитда ишлатиладиган талаблар жадвали ҳам муҳим аҳамиятга эга. Асосан кўп маълумотларни Foundations of Accounting in Business - FAB Study Text 2016. PART A: Chapter 03 «Microeconomic factors» қисмдан ўрганиб очиб беришга ҳаракат қилмоқдамиз. Ушбу китобда талаблар жадвалини қуйидагича очиб берилган.

Товар ёки хизматга талаб-бу потенциал харидорлар ҳар қандай нархда сотиб олишга ёки сотиб олишга ҳаракат қилишга тайёр ва тайёр бўладиган товар ёки хизматнинг миқдори.
Талаб қондирилиши мумкин ва шунинг учун сотиб олинган ҳақиқий миқдорлар талабга тенг бўлади. Бошқа томондан, баъзи бир талаб қониқтирилмаслиги мумкин, чунки бўлажак харидорлар сони ушбу товарни етказиб бериш учун жуда катта товарни сотиб олишга ҳаракат қилмоқда. Бундай ҳолда, талаб таклифдан ошиб кетиши айтилади.
Юқоридаги асосий атамада сотиб олишга тайёр ва қодир ибораси муҳимдир. Талаб потенциал харидорлар сотиб олишни истаган миқдорни англатмайди. Масалан, миллион уй хўжаликлари ҳашаматли яхтага эгалик қилишларини хоҳлашлари мумкин, аммо фақат 100 та ҳашаматли яхтани сотиб олишга уринишлар бўлиши мумкин. Иқтисодий талаб самарали бўлиши керак. Яъни, уни товарлар ёки хизматларга бўлган умумий истак эмас, балки мавжуд пуллар (яъни сотиб олишга тайёр ва қодир) бўлган мижозларни қўллаб-қувватлаши керак.¹²⁵
Талаб жадвали ва талаб эгри чизиғи иккаласи ҳам бир хил маълумотларни, фақат турли шаклларда кўрсатади. Жадвалдаги хом маълумотларга қараб миқдор ва нарх ўртасидаги боғлиқликни ўргансангиз, талаб жадвалига қарайсиз. Графикда чизилган бир хил маълумотларни таҳлил қилганингизда, сиз талаб эгри чизиғига қарайсиз. Талаб жадвали ҳам, талаб егри чизиғи ҳам нарх ва талаб миқдори ўртасида тескари боғлиқлик борлигини билдирувчи "талаб қонуни" га амал қилади.¹²⁶
Талаб жадвалини яратиш учун сизга баъзи тарихий маълумотлар керак. Идеал ҳолда, сиз маҳсулотингиз учун турли хил савдо ва акцияларни ўтказдингиз ва ҳар бир буюртмани кузатиб бордингиз. Энг муҳими, маҳсулотнинг ушбу нархга сотилишидан қатъи назар, нарх ўзгаришини кузатиш ҳам муҳимдир. Ҳеч қандай савдо сизга минглаб сотувлар каби тушунча бера олмайди.
Ушбу хом маълумотлардан талаб жадвалини яратиш учун Microsoft Excel ёки Google Sheets каби електрон жадвал дастуридан фойдаланинг. Биринчи устунни "нарх" ва иккинчи устунни "талаб қилинган миқдор" деб белгиланг.""Нарх" устунида маҳсулот таклиф қилинган ҳар бир нархни санаб ўтинг. Нархлар рўйхати юқоридан пастгача ёки пастдан баландгача шифрланган ёки тартибга солиниши мумкин.
"Талаб қилинган миқдор" устунида маҳсулот ҳар бир нарх нуқтасида таклиф қилинганида сотилган бирликлар сонини санаб ўтинг. Талаб жадвали учун ушбу сотувларнинг баъзилари январда, бошқалари еса августда содир бўлганлиги муҳим эмас. Агар улар бир хил нархда содир бўлса, барча савдоларни бирлаштиринг. Вақтга боғлиқ таҳлилни алоҳида бажаринг.
Маълумотларни талаб жадвали бўйича тартибга солганингиздан сўнг, маълумотлар тенденцияларини тасаввур қилиш учун уни графикда чизасиз. Жадвални графикага айлантириш учун электрон жадвал дастуридан фойдаланишингиз мумкин ёки график қоғозга график чизишингиз мумкин. Талаб жадвалидаги ҳар бир нуқтани мос равишда чизинг ва нуқталар орқали тахминий чизиқ чизинг.¹²⁷
Интернет маълумотлардан фойдаланган ҳолда, унинг қандай ишлашини тушуниш учун талаблар жадвали мисолини кўриб чиқамиз.
Амалий мисол. Corey қўшма Штатлардаги автомобил ижараси фирмасида менежер бўлиб ишлайди. У автомобил лизинг хизматлари нархи ва уларни сотиш билан қанча ўртасидаги боғлиқликни ўрганишни истади. Жадвалга кўра, улар кунига 5 долларга автомобил ижараси пакетини тақдим этганда, 610 мижоз хизматдан фойдаланди. Бироқ, у нархни ошириш хизматдан фойдаланадиган одамлар сонини камайтиришини аниқлади. Агар хизмат нархи 460 доллар бўлса, фақат 10 киши сотиб олади ва агар компаниянинг хизмат нархи 270 доллар бўлса, 20 киши сотиб олади. Шуни инобатга олиш лозимки, автомашиналарни ижара берадиган фирманинг ҳисобида 650 дона турли русумли автомашиналар мавжуд. (13-жадвал)