Tushuntirish xati diplom loyihasi mavzusi : ⅩⅤⅠ-ⅩⅨ asrlarda buxoro karvonsaroylari arxitekturasi

29-modda. Alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlarni tashkil etish
Moddiy madaniy meros obyektlarining davlat kadastriga kiritilgan alohida tarixiy, ilmiy, badiiy yoki o‘zgacha madaniy qimmatga ega bo‘lgan moddiy madaniy meros obyektlari hududida alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar tashkil etilishi mumkin.
Alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar tarixiy-madaniy qo‘riqxonalar, muzey-qo‘riqxonalar, tarixiy manzilgohlar ko‘rinishida va qonunchilikka muvofiq boshqa shakllarda tashkil etiladi.
Alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlarni tashkil etish tartibi hamda ularni saqlash tartiboti O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
32-modda. Tarixiy manzilgoh
Tarixiy manzilgoh deyilganda uning hududi doirasida o‘tmishda yaratilgan, tarixiy, estetik, ijtimoiy-madaniy, arxeologik, me’moriy yoki shaharsozlik qimmatiga ega bo‘lgan va xalqning o‘ziga xosligini, uning jahon madaniyatiga qo‘shgan hissasini saqlab qolish uchun muhim ahamiyatga molik moddiy madaniy meros obyektlari joylashgan manzilgohlar tushuniladi.
Tarixiy manzilgohda joylashgan va shaharning muayyan bo‘lagi sifatida tarixiy qimmatga ega bo‘lgan barcha obyektlar: rejaviy tarh, imorat, kompozitsiya, tabiiy landshaft, arxeologik qatlam, shahardagi turli (bo‘sh turgan, imoratlar qurilgan, ko‘kalamzorlashtirilgan) maydonlarning o‘zaro nisbati, katta-kichik yoki uzun-qisqa ko‘rinishlari, shahar qurilishining bo‘lak-bo‘lak va xaroba holidagi osori atiqalari, sahni, mahobati, tuzilishi, uslubi, materiallari, rangi va manzarali elementlari bilan ajralib turadigan binolar, inshootlarning shakli va tashqi qiyofasi muhofaza qilinishi kerak.
Tarixiy manzilgohdagi tabiiy tarkib topgan va inson qo‘li bilan yaratilgan manzaralar uyg‘unligi, tarixiy manzilgoh taraqqiyoti davrida unga xos bo‘lib qolgan turli jihatlar, shuningdek boshqa qimmatli elementlar saqlab qolinishi kerak.
33-modda. Tarixiy manzilgohda shaharsozlik, xo‘jalik faoliyati va boshqa faoliyatni tartibga solishning o‘ziga xos jihatlari
Tarixiy manzilgoh hududi doirasida shaharsozlik, xo‘jalik faoliyati va boshqa faoliyat moddiy madaniy meros obyektlari va mazkur manzilgohning boshqa qimmatli xususiyatlarini saqlab qolish sharti bilan amalga oshirilmog‘i lozim.
Moddiy madaniy meros obyektlarini, shuningdek tarixiy-madaniy yoki tabiiy qimmatga ega bo‘lgan boshqa obyektlarni saqlab qolish maqsadida tarixiy manzilgohlarda qonunchilikka muvofiq shaharsozlik faoliyatini tartibga solishning alohida tartibi belgilab qo‘yiladi.
Tarixiy manzilgohlarda shaharsozlik faoliyatini tartibga solishning alohida tartibi madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvini amalga oshiruvchi tegishli organning hamda arxitektura-shaharsozlik faoliyatini tartibga solish sohasidagi davlat boshqaruvi organlarining nazorati ostida o‘tkaziladigan moddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish bo‘yicha izchil va o‘zaro bog‘liq tadbirlar tizimidan iborat.
“YuNESKO” jahon merosi.
“YuNESKO” jahon madaniy va tabiiy merosi • Ushbu tabiiy va madaniy yodgorliklar insoniyatning umumiy merosi hisoblanadi. An'anaviy ravishda ro'yxatdagi barcha ob'ektlar uchta toifaga bo'linadi: tabiiy meros (inson aralashuvisiz shakllangan tabiiy landshaft), madaniy meros (insoniyat uchun ma'naviy va madaniy ahamiyatga ega va inson tomonidan yaratilgan) va aralash meros ob'ektlari (ularning hududiga kiradi) , inson tomonidan yaratilgan va tabiiy elementlar kabi). Ushbu sayt 1978 yilda YuNESKO tomonidan ro'yxatga olingan. Galapagos Tinch okeanining sharqiy qismida joylashgan bo'lib, ular oltita katta va o'n uchta kichik orollardan iborat arxipelagdir. Yellouston milliy bog'i (AQSh)Sayt 1978 yilda YuNESKO ro'yxatiga kiritilgan. Bog'ning maydoni 898 gektardan ortiq. Belovejskaya Pushcha (Belorussiya, Polsha)Ushbu sayt 1979 yildan beri YuNESKO ro'yxatiga kiritilgan. Pushcha, shuningdek, g'arbdan kelgan sayyohlar orasida ikkinchi umumiy ismga ega - Bialoviyeza ibtidoiy o'rmoni. Buyuk to'siqli rif (Avstraliya)Sayt 1981 yilda YuNESKO ro'yxatiga kiritilgan. Bu dunyodagi eng taniqli dengiz ekotizimi bo'lib, u eng katta tabiiy mersan kollektsiyasiga ega. Los-Glasiares milliy bog'i (Argentina)1981 yilda ushbu sayt avlodlar uchun saqlanib qolishi kerak bo'lgan tabiiy mintaqalar ro'yxatiga kiritilgan. Bu muzlikgacha bo'lgan faoliyatni guvohi bo'lgan haqiqatan ham ajoyib joy. Rokki tog'lari (Kanada)Kanada qoyalari 1984 yilda YuNESKO ning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Sundarban milliy bog'i (Hindiston)1987 yilda YuNESKO ro'yxatiga kiritilgan ushbu bog 'million gektar er va sayoz suv maydonlarini o'z ichiga olgan mangrov o'rmonlari bilan maщur. Reunion oroli (Frantsiya)Keyingi avlod uchun asl shaklida saqlanishi kerak bo'lgan ushbu ob'ekt YuNESKO ro'yxatiga nisbatan yaqinda - 2010 yilda kiritilgan. Bu joyda turli xil noyob hayvonot dunyosi va florasi yashaydi, ularning aksariyati endemik hisoblanadi. Fernando de Noronxa oroli (Braziliya)Ushbu Atlantika oroli 2001 yilda YuNESKO ro'yxatiga kiritilgan. Darhaqiqat, sayyohlar ajralmas katta orolni emas, balki 21 ta o'rta orollardan iborat arxipelagni va umuman yashamaydigan kichik orolchalarni ko'rishadi. Yakushima oroli (Yaponiya)Yaponiyaning Kagosima prefekturasida joylashgan ushbu go'zal orol 1993 yilda YuNESKO ro'yxatiga kiritilgan. Orol o'zining sadr sadr turlari bilan maщur. Sent-Kilda Shotlandiya Wulingyuan tog'lari Xitoy gigantining yo'lagi Shimoliy Irlandiyaning Rapanui milliy bog'i Chili Internet manbalari Yellowstone milliy bog'i. YuNESKOning Jahon merosi nima? Insoniyat xazinalari. YuNESKOning Jahon merosi ro'yxati. Kamchatka vulqonlari. Pamukkale. Sin sulolasining birinchi imperatori maqbarasi. Vezer vodiysida bo'yalgan grottoyes. Stonehenge. Toj Mahal. Kanada qoyalari milliy bog'lari. Ozodlik xaykali. "20 - 21 asr madaniyati" - intellektual realizm adabiyotdagi falsafiy tamoyil bilan bog'liq. Futurizm. Rokchilar. Avangard. Reperlar. XX-XXI asrlar san'ati. I.I. Leonidov. Adabiyot. Syurrealizm mavjudlik g'oyasini realdan tashqarida ifoda etdi. Kollaj. Yoshlar submulturasi. Radio. Kubizm - bu avangard tendentsiyasi tasviriy san'at... Punklar - bu 60-yillarning oxiri - 70-yillarning boshlarida paydo bo'lgan yoshlar submulturasi. Keyinchalik konstruktivizm dizayn kabi badiiy shaklga aylandi. "Sharq madaniyati" - fanlararo shakllar. Modernizatsiya. Badiiy madaniyat. Zamonaviy jamiyat. Jarayonlar va hodisalar to'plami. Arxitektura. Musiqa. Yangilanishlarning to'rt turi. Yaponiya fantastikasi. G'arblashtirish. Asosiy tushunchalar. An'anaviy jamiyat... Postmodern sezgirlik. Sharqning badiiy madaniyati. Mavzuning o'limi. Art Nouveau xususiyatlari. Makon-vaqt teatri. "YuNESKO" - Bilimlar jamiyati kontseptsiyasi so'z erkinligi va axborot, bilim va ta'lim olish erkinligi printsipiga asoslanadi. YuNESKO. 2008 yildan beri Afrika va gender tengligi o'zaro bog'liq mavzular sifatida e'lon qilindi. Tabiiy fanlar. YuNESKO matbuot erkinligi buzilishi va ommaviy axborot vositalarining mutaxassislariga qarshi repressiyalarni qoralaydi. YuNESKO. Hozirda YuNESKO tarkibida 195 ta davlat mavjud. Hozirda Bosh direktor YuNESKO Irina Bokova. Tashkilotning dunyo bo'ylab 50 dan ortiq mahalliy vakolatxonalari ham mavjud. "Rossiyadagi YuNESKO saytlari" - Ferapontov monastiri. Novgorod va uning atrofidagi tarixiy yodgorliklar. Yaroslavlning tarixiy markazi. Moskva Kremli va Qizil maydon. Qozon Kreml. Sankt-Peterburgning tarixiy markazi. Vladimir va Suzdalning oq tosh yodgorliklari. Solovetskiy monastiri. Novodevichy monastiri. Kizhi cherkovining me'moriy ansambli. Kolomenskoyedagi Rabbiyning yuksalishi cherkovi. Rossiyadagi YuNESKOning Jahon merosi ob'ektlari. "YuNESKO merosi" - YuNESKO pozitsiyasi. AKT. YuNESKO faoliyati. Internetni boshqarish. Madaniy xilma-xillik. YuNESKO dasturining roli. Talabalar. Tayyorgarlik natijalari. Asr jumboqlari. Axborot yoshlar markazining ochilishi. Tunisdagi sammitdan keyin BMT. Jahon sammiti. Internetdagi lingvistik xilma-xillikning o'lchovi. So'z erkinligi. AKT uchun qo'llanmalar. Jeneva va Tunis o'rtasidagi YuNESKO. Ta'lim, ilmiy va madaniy muassasalarni qo'llab-quvvatlash. YuNESKOning maxsus ro'yxatiga kiritilgan Butunjahon meros ob'ektlari sayyoramizning barcha aholisi uchun katta qiziqish uyg'otmoqda. Noyob tabiiy va madaniy joylar tabiatning boyligi va inson ongining imkoniyatlarini namoyish etadigan noyob tabiat burchaklarini va sun'iy yodgorliklarni saqlab qolishga imkon beradi. 2012 yil 6-iyul holatiga ko'ra, 148 mamlakatda Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan 962 ta ob'ekt (shu jumladan 745 ta madaniy, 188 tasi tabiiy va 29 tasi aralash): individual me'moriy inshootlar va ansambllar - Akropol, Amiyens va Chartresdagi soborlar, tarixiy Varshava markazi (Polsha) va Sankt-Peterburg (Rossiya), Moskva Kremli va Qizil maydon (Rossiya) va boshqalar; shaharlar - Brasiliya, Venetsiya lagun bilan birga va boshqalar; arxeologik qo'riqxonalar - Delphi va boshqalar; milliy bog'lar - Great Barrier Ref Marine Park, Yellowstone (AQSh) va boshqalar. Butunjahon merosi ob'ektlari hududida joylashgan davlatlar ularni saqlash bo'yicha majburiyatlarni o'z zimmalariga oladilar. Xitoyning Xenan provinsiyasidagi Luoyang shahri yaqinidagi Buddmen haykallarini Longmen Grottoyes ("Ajdaho darvozasi") ga tashrif buyurgan sayyohlar. Ushbu joyda 2300 dan ortiq g'orlar joylashgan; 110000 buddaviy tasvirlar, 80 dan ortiq dagobalar (buddistlar maqbaralari), buddalar qoldiqlari, shuningdek, Yishui daryosi yaqinidagi toshlarga 2800 ta yozuvlar, bir kilometr uzunlikda. Xitoyda buddaviylik birinchi marta Sharqiy Xan sulolasi davrida ushbu joylarda joriy qilingan. Kambodjadagi Bayon ibodatxonasi o'zining ko'plab ulkan tosh yuzlari bilan maщur. Angkor mintaqasida oddiy guruchlar orasida tarqalgan oddiy g'isht va molozlardan tortib, dunyodagi eng yirik yagona diniy yodgorlik hisoblangan Angkor Vatgacha bo'lgan 1000 dan ortiq ibodatxonalar mavjud. Angkorda ko'plab ibodatxonalar qayta qurildi. Ularga har yili milliondan ziyod sayyoh tashrif buyuradi. Al-Hijr arxeologik joyining qismlaridan biri - Madain Solih nomi bilan ham tanilgan. Saudiya Arabistonining shimoliy hududlarida joylashgan ushbu majmua 2008 yil 6 iyulda YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Kompleks tarkibiga 111 ta tosh qabristonlari (miloddan avvalgi 1-asr - milodiy 1-asr), shuningdek karvon savdosi markazi bo'lgan qadimgi Nabatean shahrining Hegra shahrida joylashgan gidrotexnika inshootlari tizimi kiradi. Bundan tashqari, Babateangacha bo'lgan 50 ga yaqin tosh yozuvlari mavjud. "Garganta del Diablo" ("Iblisning tomog'i") sharsharalari Argentinaning Misyones provintsiyasidagi Iguazu milliy bog'ida joylashgan. Iguazu daryosidagi suv sathiga qarab, parkda 160 dan 260 gacha sharshara, shuningdek 2000 dan ortiq o'simlik turlari va 400 ta qush turlari mavjud. Iguazu milliy bog'i 1984 yilda Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Pinta orolida tug'ilgan "Solitario Jorj" (Yolg'iz Jorj), bu turning so'nggi tirik ulkan toshbaqasi, Ekvadorning Galapagos milliy bog'ida yashaydi. Hozir u 60-90 yoshlar atrofida. Galapagos orollari dastlab 1978 yilda Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan, ammo 2007 yilda yo'qolib ketish xavfi ostida qolgan. Rotterdam yaqinidagi Kinderdijk Mills nomli YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatidagi odamlar kanallar muzida konkida uchishadi. Kinderdijk Gollandiyaning eng yirik tarixiy tegirmon kollektsiyasining uyi bo'lib, Janubiy Gollandiyaning eng diqqatga sazovor joylaridan biridir. Bu erda o'tkazilayotgan bayramlarning sharlar bilan bezatilishi bu erga ma'lum bir lazzat bag'ishlaydi. Argentinaning Santa-Kruz viloyatining janubi-sharqida, Los-Glasiares milliy bog'ida joylashgan Perito Moreno muzligining ko'rinishi. Ushbu sayt 1981 yilda YuNESKO tomonidan Jahon tabiiy merosi ro'yxatiga kiritilgan. Muzlik Patagoniyaning Argentinadagi eng qiziqarli sayyohlik joylaridan biri va Antarktida va Grenlandiyadan keyin dunyodagi 3-eng katta muzlikdir. Isroilning shimolidagi Xayfa shahridagi ayvonli bog'lar Baha dinining asoschisi bo'lgan oltin gumbazli Bob maqbarasini o'rab oladi. Bu erda Bahai dinining dunyo ma'muriy va ma'naviy markazi joylashgan bo'lib, ularning soni dunyo bo'ylab olti millionga etmaydi. Sayt 2008 yil 8 iyulda YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxati deb e'lon qilingan. Tuyalar qadimgi Petra shahrida Iordaniyaning asosiy yodgorligi Al-Xazna yoki xazina oldida, ehtimol, qumtoshdan o'yilgan Nabatey shohining qabri oldida dam olishadi. Qizil va O'lik dengizlar oralig'ida joylashgan ushbu shahar Arabiston, Misr, Suriya va Finikiyadan yo'llar kesishgan joyda joylashgan. Petra 1985 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Janubiy Afrikaning sharqiy qismidagi Drakensberg tog'larida San xalqi tomonidan toshlardan yasalgan rasmlar. San xalqi Drakensberg hududida ming yillar davomida zuluslar va oq ko'chmanchilar bilan to'qnashuvlarda yo'q qilinmaguncha yashagan. Ular 2000 yilda YuNESKO tomonidan Jahon merosi ro'yxati deb e'lon qilingan Drakensberg tog'larida g'orning ajoyib rasmlarini qoldirdilar. Yamanning sharqida Hadramaut viloyatida joylashgan Shibam shahrining umumiy ko'rinishi. Shibam YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan beqiyos me'morchiligi bilan maщur. Bu erdagi barcha uylar loy g'ishtdan qurilgan, 500 ga yaqin uyni ko'p qavatli deb hisoblash mumkin, chunki ular 5-11 qavatli. Ko'pincha "dunyodagi eng qadimgi osmono'par shahar" yoki "Cho'llangan Manxetten" deb nomlangan Shibam, shuningdek, vertikal qurilish tamoyiliga asoslangan shaharsozlikning eng qadimgi namunasidir. Venetsiyadagi Katta kanal bo'yidagi gondolalar. Orqa fonda San Giorgio Maggiore cherkovi ko'rinadi. Venedik oroli - dengiz kurorti, jahon ahamiyatiga ega xalqaro turizm markazi, xalqaro kinofestivali, san'at va me'morchilik ko'rgazmalari o'tkaziladigan joy. Venetsiya YuNESKO tomonidan 1987 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Mehmonlar Pekinning shimoli-sharqidagi Simatay hududida Buyuk Xitoy devori bo'ylab yurishadi. Ushbu eng yirik me'moriy yodgorlik qabilalarning shimoldan kirib kelishidan himoya qilish uchun to'rtta asosiy strategik qal'alardan biri sifatida qurilgan. Uzunligi 8851,8 km bo'lgan Buyuk devor - bu qurib bitkazilgan eng yirik qurilishlardan biridir. U 1987 yilda Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Tibetlik ziyoratchi Tibet poytaxti Lxasadagi Potala saroyida namozxonalarni aylantiradi. Potala saroyi - Dalay Lamaning asosiy qarorgohi bo'lgan qirol saroyi va buddistlar ibodatxonasi majmuasi. Bugungi kunda Potala saroyi buddistlar uchun ziyoratgoh bo'lib qolgan va buddistlik marosimlarida foydalanishda davom etadigan sayyohlar tomonidan faol tashrif buyuradigan muzeydir. O'zining ulkan madaniy, diniy, badiiy va tarixiy ahamiyati tufayli 1994 yil YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Tibet ayollari eng qadimiy va hurmatli buddistlar ibodatxonalaridan biri bo'lgan Katmandudagi Bodhnath Stupa atrofida yurishadi. Toj kiygan minora yonlarida fil suyagi bilan ishlangan "Buddaning ko'zlari" tasvirlangan. Katmandu vodiysi 1300 m balandlikda - tog'li vodiy va Nepalning tarixiy mintaqasi. Bodnat stupasidan tortib uylar devorlarigacha bo'lgan ko'cha qurbongohlariga qadar ko'plab buddaviy va hindu ibodatxonalari mavjud. Mahalliy aholining aytishicha, Katmandu vodiysida 10 million xudo yashaydi. Katmandu vodiysi 1979 yilda Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Hindistonning Agra shahrida joylashgan Toj Mahal - maqbara-masjid ustida qush uchadi. U tug'ruq paytida vafot etgan Mumtaz Mahalning xotini xotirasiga Mug'ol imperatori Shoh Jahonning buyrug'i bilan qurilgan. Toj Mahal 1983 yilda YuNESKO tomonidan Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Arxitektura mo''jizasi 2007 yilda "Dunyoning yangi etti mo''jizasi" deb nomlangan. Uelsning shimoli-sharqida joylashgan 18 kilometr uzunlikdagi Pontkisillte suv o'tkazgichi - bu 19-asrning dastlabki yillarida yakunlangan sanoat inqilobidagi qurilish muhandisligi. Ochilganiga 200 yildan ko'proq vaqt o'tgach, u hali ham foydalanilmoqda va Buyuk Britaniyaning kanallar tarmog'ining eng gavjum qismlaridan biri bo'lib, yiliga 15 mingga yaqin qayiqni boshqaradi. 2009 yilda Pontkisilte suv o'tkazgichi "sanoat inqilobi davrida fuqarolik muhandisligi tarixidagi muhim voqea" sifatida YuNESKOning Butunjahon merosi ro'yxati deb e'lon qilindi. Ushbu suv o'tkazgich vodoprovodchilar uchun eng noodatiy yodgorliklardan biridir / Yellouston milliy bog'ining yaylovlarida elk podasi boqilmoqda. Orqa fonda Xolms va Gumbaz tog'i ko'rinadi. Deyarli 900 ming gektar maydonni o'z ichiga olgan Yellouston milliy bog'ida 10 mingdan ortiq geyzer va termal buloqlar mavjud. Bog '1978 yilda Jahon merosi dasturiga kiritilgan. Kubaliklar Gavanadagi Malekon qirg'og'i bo'ylab eski mashinani haydashmoqda. YuNESKO 1982 yilda Eski Gavana va uning istehkomlarini Jahon merosi ro'yxatiga kiritgan. Gavana kengayib, 2 milliondan ziyod aholiga ega bo'lsa-da, uning eski markazida barokko va neoklassik yodgorliklari va arkadalar, balkonlar, temir eshiklar va verandalar bo'lgan xususiy uylarning bir hil ansambllari qiziqarli aralashmasi saqlanib qolgan. YuNESKO. Madaniyat. YuNESKO tarkibiga 136 ta davlat 1975 yil 1-dekabrda kiritilgan; 1986 yil 1 yanvardan boshlab - 158. YuNESKOning bosh qarorgohi Parijda joylashgan. Ilm-fan bilan Nayrobi, Jakarta, Venetsiya, Qohira va Montevideo mintaqaviy vakolatxonalari, shuningdek tashkilotning 23 ta idoralari shug'ullanadi. Ta'lim Bangkok, Beyrut, Dakar va Santyagodagi mintaqaviy vakolatxonalar hamda tashkilotning 52 ta idoralari tomonidan amalga oshiriladi. YuNESKO matbuot erkinligi buzilishi va ommaviy axborot vositalarining mutaxassislariga qarshi repressiyalarni qoralaydi. "Rossiyadagi YuNESKO saytlari" - Novgorod va uning atrofidagi tarixiy yodgorliklar. Novodevichy monastiri. Yaroslavlning tarixiy markazi. Vladimir va Suzdalning oq tosh yodgorliklari. Trinity-Sergius Lavra. Ferapontov monastiri. Kolomenskoyedagi Rabbiyning yuksalishi cherkovi. Kizhi cherkovining me'moriy ansambli. Qozon Kreml. Solovetskiy monastiri. Sankt-Peterburgning tarixiy markazi. Moskva Kremli va Qizil maydon. Rossiyadagi YuNESKOning Jahon merosi ob'ektlari. "Ommaviy madaniyat" - Asosiy xususiyatlari. Zamonaviy teatr tizimi. Konchalovskiy P.P.Badiiy va falsafiy ifoda turlari. Kino. XX asrning ikkinchi yarmidagi adabiyot. Zamonaviydan postmoderngacha. Lotin Amerikasi adabiyoti. Usulning asosiy tamoyillari. Rossiyaning totalitar madaniyati. XX asr rasmlari. Yigirmanchi asr chet el musiqasi nomlari va yo'nalishlari. XX asr madaniyati. umumiy xususiyatlar madaniyat. Uchinchi reyxning bosh me'mori. YuNESKO merosi - YuNESKO bilim jamiyatlarini anglatadi. YuNESKOning roli. YuNESKO faoliyati. Ta'lim, ilmiy va madaniy muassasalarni qo'llab-quvvatlash. Asosiy e'tibor. AKT uchun qo'llanmalar. Virtual taqdimotlar. Axborot jamiyati. Axborot jamiyatining belgilari. So'z erkinligi. Tunisdagi sammitdan keyin BMT. Madaniy xilma-xillik. Ozodlik va tarmoqlar. Talabalar. YuNESKO Jeneva sammitida. Internetni boshqarish. "Sharq madaniyati" - Mavzuning o'limi. Sharqning badiiy madaniyati. Arxitektura. Modernizatsiya. O'zimizning madaniy asosda modernizatsiya qilish. Vaqtni qayta kashf etish. Yaponiya fantastikasi. Art Nouveau xususiyatlari. Postmodern sezgirlik. Yangilanishlarning to'rt turi. Modernizm. Fanlararo shakllar. Plyuralizm. An'anaviy jamiyat. Asosiy tushunchalar. Makon-vaqt teatri. Belgilar xususiyatlari postmodern. "YuNESKOning Jahon merosi" - Insoniyat xazinalari. YuNESKOning Jahon merosi nima? Toj Mahal. Kamchatka vulqonlari. Pamukkale. Yellowstone milliy bog'i. Sin sulolasining birinchi imperatori maqbarasi. Stonehenge. YuNESKOning Jahon merosi ro'yxati. Vezer vodiysida bo'yalgan grottoyes. Ozodlik xaykali. Kanada qoyalari milliy bog'lari. Shaxsiy slaydlar uchun taqdimot tavsifi: YuNESKOning Rossiyadagi Butunjahon tabiiy va madaniy merosi yodgorliklari Taqdimotni Oltoy o'lkasi Biysk shahridagi "8-sonli o'rta maktab" geografiya o'qituvchisi Ilyasova K.G. YuNESKOning Jahon merosi ob'ektlari - - Butunjahon madaniy va tabiiy merosini muhofaza qilish to'g'risidagi konventsiyaga muvofiq Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha tashkiloti (YuNESKO) tomonidan tanlangan sayyoradagi turli mamlakatlardagi joylar va ob'ektlar. Konventsiya butun insoniyat merosini tashkil etuvchi ajoyib madaniy va tabiiy qadriyatlarni himoya qilish va saqlashga mo'ljallangan. Ob'ektlar soni bo'yicha birinchi uchta o'rinni Italiya, Ispaniya va Xitoy egallab turibdi YuNESKOning Jahon merosi ro'yxatiga ... ... Rossiya Federatsiyasida 26 ta narsa (2014 yil uchun) kiritilgan, bu umumiy ma'lumotlarning 2,6 foizini tashkil etadi (2014 yil uchun 1007 ta). Madaniy mezonlarga ko'ra 15 ta sayt ro'yxatga kiritilgan bo'lib, ulardan 6 tasi inson dahosi durdonasi, 11 tasi tabiiy mezonlarga kiritilgan va ulardan 4 tasi ajoyib go'zallik va estetik ahamiyatga ega tabiiy hodisalar sifatida tan olingan. Mana ulardan ba'zilari ... Bokira Komi o'rmonlari Komi bokira o'rmonlari Komi Respublikasida Ural tog'larining shimolida joylashgan. YuNESKOning Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Bu Evropadagi eng katta buzilmagan o'rmonlar (maydoni 32,600 km²). O'rmonlar Ural taygasi ekoregioniga tegishli. Ular Pechora-Ilychskiy qo'riqxonasi va Yugyd Va milliy bog'i hududida joylashgan. Sayt 1995 yilda Jahon merosi ro'yxati deb tan olingan. Baykal ko'li (Bur. Baigal Dalai, Baigal Nuur) - Sharqiy Sibirning janubiy qismidagi tektonik kelib chiqadigan ko'l, sayyoramizdagi eng chuqur ko'l, toza suvning eng katta tabiiy suv ombori. Ko'l va qirg'oq mintaqalari noyob flora va faunaning xilma-xilligi bilan ajralib turadi, aksariyat hayvon turlari endemikdir. Rossiyada mahalliy aholi va ko'pchilik an'anaviy ravishda Baykalni dengiz deb atashadi. Sayt 1996 yilda Jahon merosi ro'yxati sifatida tan olingan Kamchatka vulqonlari Kamchatka vulqonlari - Rossiyaning sharqidagi Kamchatka o'lkasidagi Kamchatka yarim orolidagi vulqonlar. Ularning 29 nafari faol. Ular Tinch okeanining olov halqasining bir qismidir. Kamchatkadagi eng katta vulqon Klyuchevskoy Sopkaning balandligi dengiz sathidan 4750 metr balandlikda. Ushbu vulqon Evrosiyodagi eng baland va yarim orolning eng faollaridan biri hisoblanadi. Sayt 1996 yilda Jahon merosi ro'yxati sifatida tan olingan Markaziy Sixote-Alin Sixote-Alin davlat biosfera tabiiy qo'riqxonasi - bu Primorsk o'lkasidagi biosfera qo'riqxonasi. Yaratilishining asl maqsadi o'sha paytda deyarli yo'q qilingan samurni saqlash va tiklash edi. Hozirda qo'riqxona Amur yo'lbarsini kuzatish uchun eng qulay joy hisoblanadi. Sayt 2001 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan Oltin Oltoy tog'lari Oltoyning Oltin tog'lari - bu nom ostida 1998 yilda YuNESKO Oltoy tog'larining uchta qismini Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritgan. Rossiya Federatsiyasi: Oltoy qo'riqxonasi Katunskiy qo'riqxonasi Ukok platosi. Sayt 1998 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan Ubsunur havzasi Ubsunur havzasi (Ubsu-Nur havzasi) - Ubsu-Nur ko'lining suv havzasi, Markaziy Osiyodagi eng shimoliy yopiq suv havzasi. Havza hududi Mo'g'uliston (Ubsu-Nur ko'l zonasi) va Rossiyaning (Ubsunur depressiya qo'riqxonasi) tarkibiga kiradi. Bu ikkala mamlakatda ham qo'riqlanadigan hudud. Ubsunur havzasidagi tabiatni muhofaza qilish ob'ektlarining umumiy maydoni 1 068 853 gektarni tashkil etadi. Sayt 2003 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan G'arbiy Kavkaz Kavkaz zaxirasi G'arbiy Kavkazda, mo''tadil va subtropik iqlim zonalari chegarasida joylashgan. Qo'riqxonaning umumiy maydoni 280 ming gektardan ortiq bo'lib, shundan Krasnodar o'lkasi - 177,3 ming gektar. 1979 yil 19 fevralda YuNESKO qarori bilan Kavkaz qo'riqxonasiga biosfera qo'riqxonasi maqomi berildi va 2008 yil yanvar oyida X. G. Shaposhnikov nomi bilan ataldi. Sayt 1999 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan Suronian Spit Kurshskaya Spit (lit. Kuršių nerija, nemis Kurische Nehrung) - Boltiq dengizi va Kuron Lagunasi qirg'og'ida joylashgan qum tupurishi. Suronian Spit - Kuron Lagunasini Boltiq dengizidan ajratib turadigan tor va uzun qirg'oq shaklidagi quruqlik. Sayt 2003 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan Vrangel oroli Vrangel oroli (Chuk. Umkilir - "oq ayiqlar oroli") - Shimoliy Muz okeanidagi Sharqiy Sibir va Chukchi dengizlari orasidagi rus oroli. XIX asr rus navigatori va davlat arbobi Ferdinand Petrovich Vrangel nomi bilan atalgan. Bu xuddi shu nomdagi qo'riqxonaning bir qismidir. Bu YuNESKOning Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan (2004). Putorana platosi Putorana davlat tabiiy qo'riqxonasi - Taymir yarim orolining janubida, Markaziy Sibir platosining shimoli-g'arbiy qismida, Putorana platosida joylashgan qo'riqxona. Qo'riqxonaning maydoni 1 887 251 ga, qo'riqlanadigan zonasi 1 773 300 ga. Sayt 2010 yilda Butunjahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Lena ustunlari Lena ustunlari - Rossiyada, Lena daryosi bo'yida joylashgan xuddi shu nomdagi geologik shakllanish va tabiiy park. ko'p qirralarga cho'zilgan vertikal ravishda cho'zilgan jinslar majmuasi, xayoliy tarzda Lena qirg'oqlari bo'ylab to'planib, Prilenskoye platosini kesib o'tuvchi chuqur vodiy. Sayt 2012 yilda Butunjahon merosi ro'yxati deb tan olingan. Sankt-Peterburgning tarixiy markazi Rossiyadagi (va SSSR) birinchi YuNESKOning Jahon merosi ro'yxatidir (1990). Ro'yxatga kiritish sababi "Buyuk Sankt-Peterburgning tarixiy qisqa vaqt ichida Rossiya davlatining ulkan sa'y-harakatlari bilan shakllangan madaniy va tabiiy landshaftining universal qiymati, uning tarkibiy qismlarining qiymatidan ustundir". Kizhi cherkovining me'moriy ansambli - bu Kizhi orolidagi Onega ko'lida joylashgan, 18-19 asrlarga oid ikkita cherkov va qo'ng'iroq minorasidan iborat, butun dunyo bo'ylab taniqli me'moriy ansambl bo'lib, bitta panjara bilan o'ralgan - an'anaviy devorlarni qayta qurish cherkovlar. Sayt 1990 yilda Jahon merosi ro'yxati deb tan olingan. Moskva Kremli va Qizil maydon Moskva Kremli - Kreml, Moskvaning eng qadimgi qismi, shaharning asosiy ijtimoiy-siyosiy, tarixiy va badiiy majmuasi, Rossiya Federatsiyasi Prezidentining rasmiy qarorgohi. Qizil maydon - bu Moskva Kremli (g'arbda) va Kitay-Gorod (sharqda) o'rtasida shaharning radiusli-aylanasi tartibining markazida joylashgan Moskvaning asosiy maydoni. Nishab Vasilevskiy tushishi maydondan Moskva daryosi sohiliga olib boradi. Sayt 1990 yilda Jahon merosi ro'yxati deb tan olingan.

KARVONSAROYLARNING KONSTRUKTIV YECHIMLARI
Ananaviy qurilish uslublari, ananaviy qurulish materiallari
Buxoro “Arxitekturaviy yodgorliklarni” tarkibiy obidalarining g'isht terimida loydan foydalanilgan. G'isht terishda ishlatiladigan loy shirin tuproqdan suvga bo'ktirib ko'yib oyoq bilan tepkilab pishirilgan va shundan so'ng ishlatilgan. Asos(poydevor) kirgach va loydan terilgan. G'isht terimi obi g'isht tik xolatda ya'ni vertikal xolatda terilgan . G'isht terimida obi g'ishtning vertikal xolatda terilishi asosiy yuk ko'taruvchi devorlardan tushadigan yuklar ya'ni (doimiy va vaqtincha yuklarni) qabul qilib juda yaxshi yuk ko'tara olish qobiliyatiga ega bo'ladi. Obi g'isht vertikal xolatda siqilishiga yaxshi ishlaydi. Obi-g'isht terishda tashqi devorlar yer sathidan 60-70 smgacha “kirgach” bilan terilgan.
Kirgach-tarkibi-beton kabi bog'lovidan iborat bo'lgan tarkibi pesok mramorniy marmar qirindisi izvestnyak toshining dagallashgan bulaklanganining ganchning yaxshi pishirilgan dagali (katta donalisi) – G'ovakli darajasi yuqori bo'lgan. suv tegganda namlik darajasi yuqri bo'lganda xam g'ovak materiallardan parlanish darajasi yuqoriligini inobatga olib ishlanilgan. Biz bilamizki tashqi to'lik konstruktsiyalarda Im=+1”S da parlanish boshlanishini bilamiz. Ayni paytda obidalarimizning restavratsiyasi uchun gipsdan foydalanilgan. Bunda gips materiali namlikni yaxshi o'tkazsada va o'zining ekspluatatsiyasi muddatini kamaytiradi. Gips ichki otdelka ishlari uchun ishlatiladi.
Qirganch-*tikan *saksovul * qalinligi kulini 0.5 xissa shirin 0.5 kul. Bu o'simlik xam suvdan to'yinganligi o'sishiga sanaladi. Tikan 20 metr chuqurlikdagi suvda oladi. Qalin bo'lsa suvni ichida usgan uchun yog'in kul paydo qiladi. Bulardan tayyorlangan qorishma qotgandan so'ng o'ziga suvni kam miqdorda singdiradi.
2. Davflar loyining ishlatilishining yana birafzallik tarafi loy bino uchun ma'lum ma'noda amartizatsiya vazifasini bajargan.Abdullaxon madrasasi devor qalinligining 120 sm qilib terilgan (tashki devorlar) shundan tashqaridan bir g'isht ichkari tomonidan bir kadar butun g'isht bilan teilgan. Devor o'rtasi bo'lak g'ishtlar va loy bilan terilgan. Bu g'isht terishdagi kamchilik hamda qurilish qoldiklari bilan to'ldirilgan deb qaralsa, aslida tashqi va ichki tomon devorlari asosiy yuz ko'targan va gumbazga olib borilib zarba usulida yopiladi va o'rtadagi oraliq to'ldirilgan. Devor termida tashqi tomonidan shoflar angaf bilan yopilgan. Angaf bu shoflarni kirgani bilan yopilishi. Bu yoz navbatidan devordagi g'ishtterishi uchun ishlatilgan loyli tashqi namlikdan saqlaydigan tashqi bo'ylama hisoblangan. Biz bilamizki loy uchun bo'ladigan sikllardan loy o'z xususiyatini yo'qotib boradi. Bunday xolat doimiy 4 faslda kuzatilganligi uchun devor konstruktsiyalarida nurash va cho'kish sodir bo'ladi.
Tarixiy obidalar masjidi-Kalon, minfoy-Kalon, maydoni izvestnyak bilan yopilgan mavsumiy yog'ingarchiliklar pastga utadi baxor oylarida havoni isishi boshlangandan keyin izvestnyakdan parlanish darajasi obi-g'ishtga nisbatan kamligi uchun obidalarni loy-poydevorlaridan chiqadi ya'ni bo'shliqdan hafasatlanadi.
Tarkibiy obidalar restavrattsiyasi uchun armakarlarni IPSSO taqiqlagan. Misol tariqasida Abdulazizxon madrasasini portallari ozgina orqaga qarab kirgizib terilgan svodning itarishi va qor kuchlari ta'sirida asosiy devorlarni burchag 90” bo'lishiga qarab itarib turadi. Peshtoqlarining burchag 90” burchag ostida to'g'ri qilib tiklanishi xam noto'g'ri kamida 1 m balanlikda 1sm ikki tomonga qiyatib olishi maqsadga muvofiq bo'ladi (eski qoidaga binoan).
Tarkibiy qoidalarni qurilishida devorlar ichki tomonga qarab qiyalik bilan qurilgan madrasa masjidlar devorlari bir-biri qisib turadi. Bu o'z davrining qurilishida politrik fituralardan foydalanganligini va bu bilan bino eksterьer dizayni xamda mustahkam qurilishida muxim ahamiyat kasb etadi.
Tarkibiy obidalarning qurilishida nazar tashlasak mashhur Parfenon ibodatxonasining eramizdan oldingi V asrda qurilgan bino devorlari 90” burchag xosil qilinib qurishgandek ko'rinsa xam kichik qiyalikning xisobidan. 5000 metr balandlikda nuqtalarkesishini bilamiz Tarkibiy ob'ektlardagi gusdastalar ikki tomongacha devorni bir-biriga bog'laydi.
Guldasta konsruktsiyasi asosiga uchiga nisbatan bino balandliklarini inobatga olganlarda 2 marta katta bo'lishi shart bo'lgan. Guldastalar seysmoshof vazifasii xam bajargan.
Tarkibiy obidalarda ishlatiladigan karkas bu yog'och karkas. Karkas uchun ishlatiladigan yog'och toldan olingan chunki buramali bo'ylama tolalari yaxshi rivojlangan.Bog'dari eshiklari xam qora toldan olingn yog'ochdan tayyorlangan, bechirim chikishi bila ajralib turadi. Katta darvozalar uzum tut, yong'oq, chinor daraxtidan tayyorlangan.
Karkaslarning tayyorlanishi: Gumbaz, 4sm-8sm li taxtadan karkas tayyorlanadi va birinchi g'ishtining vertikal yarmiga ikkinchi g'ishtinigos bilan yopishtirib gumbaz tepasigacha olib chiqilib oxirida g'isht tirab qo'yiladi. Bu usul zarba usuli deyiladi.
YoDGORLIKLARNI TADKIK KILISh JARAYoNIDA O'XShAMALARDAN (ANALOGLARDAN) FOYDALANISh
O'xshama yordamida yodgorlikning dastlabki yoki undan keyingi kiyofalari aniqlanadi. Ya'ni o'xshama nafakat dastlabki qatlamni o'rganish uchungina, balki keyingi qatlamlarni ham o'rganish uchun qo'llaniladi. O'xshama vositasida muayyan yodgorlikning tarixdagi o'rni va roli aniklanadi Aniqlik o'rganish jarayonida tobora chukurlashadi.
O'xshama dastlabki taxmin (rabochaya gepoteza) qilish imkoniyatini beradi. O'xshama yordamida naturadagi tadkik ma'lumotlarini, masalan kichik bir qoldiqni, intrrpretapiya qilish imkoniyatini beradi. Bunda qoldik beholanadi, butun unsur qiyofasi aniqlanadi.
O'xshama ta'mirlash tarixining dastlabki davrlarida namuna vazifasini o'tagan. O'xshamaga qarab ta'mir ishlari bajarilgan. Hozirgi vaktda o'xshama grafik rekonstruktsiyada keng qo'llaniladi. Ta'mir loyihasini yaratishda o'xshama va grafik rekonstruktsiya asosiy uslub emas, balki yordamchi uslubdir. Xozirgi asosiy uslub arxeologik ta'mirlashdir.
O'xshamani o'rganish yullari kengdir. Avvalo o'xshamalarning doirasi (soni) aniqlanadi. Bularni aniqlashda quyidagi besh asosiy omillar ta'sir ko'rsatadi:

1. Vaqt omili o'xshamaning qurilish vaqti ta'mirlanuvchi binonikiday bo'lishi kerak. Keyingilari xam bo'lishi mumkin Masalan, Samarkanddagi Ulug'bek madrasasi uchun keyingi vaktda qurilgan Sherdor madrasasi o'xshama sifatida qabul qilinishi mumkin.
2. Xududiy omil.
3. Maktab omili. Bunga statistik yunalish, me'moriylik maktabi, qurilish ustaxonasi muayan me'morlarga tegishli omillar nazarda tutiladi.
4. Tipologiya omil Yodgorlik qaysi bino tipiga kirsa shu bino o'xshamalaridan foydalaniladi.
5. Qo'yilgan vazifa omili. Bir yodgorlik uchun turli o'xshamalar olinishi zarur bo'lishi mumkin. Masalan,turli qatlamlar uchun turli davrga mansub o'xshamalar olinadi. Grafik ta'mir uchun bir o'xshama, amaliy ta'mir uchun boshka o'xshama kerak bo'ladi.
O'xshamalar—mumkin bo'lgan kqadar qo'proq olinadi. Bu ko'prok ma'lumotberadi. Ta'mirlovchi o'xshamani o'z didiga qarab tanlamasligi kerak.
O'xshamaning yaxshi ma'lumoti yodgorlikning o'zidadir yodgorlikning yonlaridagi, ya'ni bir me'moriy majmuaga kiruvchi binolar ham to'g'ri ma'lumot berishi mumkin. O'xshama yaxshi o'rganilgan bo'lishi kerak. Buzilib ketgan bino ham o'xshama sifatida qabul qilinishi mumkin. O'xshamani adabiyot, o'lchov, fotosurat orqali bilish kifoya qilmaydi. Joyida borib o'rganish kerak bo'ladi.
Nogay karvonsaroyi tarxi
O'xshamalar tadqiq uchun ishlatiladi. Ayrim hollarda ta'mir uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, «umuman», «massalarda» ta'mirlash biron bir sabablarga ko'ra qo'llash mumkin bo'lmasa.
Bir o'xshamani ko'p yodgorliklarda qo'llash ta'mirda qolip” ga, "shtamp" ga olib kelish havfini tug'diradi.
Ta'mirlash loyihasining oddiy loyihadan asosiy farqi щundaki, uning negizini erkin ijod emas, balki aniq tadqiq tashkil qiladi. Shuning uchun ham bu loyiha ilmiy xarakterga ega.
Loyihaning tarkibiy qismi — qabul qilingan yechimni asoslashdir. Ta'mirlash loyihasi hajmiy jixatdan oddiy loyixadan katta bo'ladi. Ta'mirlash boshlangunga qadar aksari to'la ishlangan loyixa qilib bo'lmaydi.
Dastlab ta'mirlashning musavvada (eskiz) loyihasi
ishlanadi. Keyingi bosqichda loyiha mukammalrok bajariladi. Yakka bosqichli loyixa avval ta'mirlangan, kichikroq obidalarda ishlatiladi. Musavvada loyihasida ta'mirlash uslubiyati, keyingi qatlamlarga munosabat, qo'shimchalar kiritish, binodan yangicha foydalanish bilan bog'lik kabi masalalar xal etiladi. Loyixa ta'mirlashdan oldin yurmaydi, balki ta'mirlashning xamrohi bo'ladi. Ta'mir ishlangan loyixadan ba'zan ancha farklanadi. Shuning uchun ham uchinchi bosqich — hisobot zarurati tug'iladi. Unda hamma tadqiq va ta'mir aks etadi. Loyixa farmondori bilan muhokama qilinadi. Bunday idoralar bilan loyihalash topshirigi va yangi maqsadga muvofiqlashtirish ham kelishiladi. Bu ishga ilmiy jamoatchilik ham tortiladi.
Ta'mirlashning musavvada loyihasi ishlab chiqish jarayonida tadqiqot bo'limlari yetarli darajada yaxlit holatni bermaganligi sababli musavvada matnida ikki narsa yoritilishi kerak: 1 — obidaning hozirgi holati, dastlabki va keyingi qatlamlari: 2—obidaning qaysi qismlarini ilmiy jixatdan tasdiqlanib ta'mirlash mumkinligi. Obidaning turli davrlarga mansubligini ko'rsatish uchun tarxda, kirkimda tarzda kartogrammalar beriladi.
Imkoniyat doirasida dastlabki va keyingi holatlarning ta'mir chizmalari beriladi.
Ko'p xollarda ilmiy jixatdan tasdik topilmagan qismlar yaxlitlik uchun soddalashtirilgan holda bo'lsada tiklanadi. Loyihada ilman tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qismlari ajratilishi kerak. Musavvada loyixasida qabul qilingan yechimlarning sabablarini isbotlab berish kerak. Buning uchun obidaning tarixiy va badiiy ahamiyati, keyingi qatlamlarning qiymati, ularning kaysilari obidaga badiyan salbiy ta'sir ko'rsatishi bayon etiladi.
Loyihada ta'mirlash ansambldagi badiiy bog'lig'liklarga ta'sirining o'zgarishi ko'rsatiladi va nihoyat obidadan keyichalik foydalanish mumkinligi ham nazarda tutiladi.
Loyihada ta'mirdan so'ngi holatni ko'rsatish bilan kifoyalanilmaydi, balki bajariladigan ishlar xam ko'rsatiladi. Bu ishlar ko'proq chizgilar qatorlari (shtrixlar) yordamida ko'rsatiladi. Loyihada asosiy o'lchamlar va balandlik ko'rsatiladi, undan tashqari chiziqli masshtab ko'rsatilishi shart. Tiklanadigan qismlarda esa ular batafsil ko'rsatiladi. Musavvada loyihasida obidani mustahkamlash choralari ham ko'rsatiladi. Keyinchalik ularga tayanib maxsus muhandisona mustahkamlash loyihasi ishlanadi.

Loyixaga quyidagilar ilova qilinadi:
— tarixiy ma'lumot,
— me'moriy — arxeologik o'lchovlar to'plami,
— arxeologik qazilma va kovlamalar xisoboti,
— muxandisona hulosa (konstruktsiyasi, buzilish jarayonining o'tishi va uning sabablari),
— naqshlar va devoriy suratlar to'g'risidagi hulosa, namunalarning laboratoriya analizi va kerak bo'lganda
boshqa materiallar.
Ta'mir hajmi musavvada loyihasida to'la aniqlana olinmasligi sababli unda smeta xujjatlari dastlabki smeta -moliyaviy xisobot (smetno — finansovыy raschyot) tariqasida ishlab chiqiladi mukammal smeta keyin qilinadi
Ta'mirlashning ishchi loyixasi. Obidaning ta'mirlash davomida o'zgarishga uchramaydigan qismlari uchungina qilinadi. Ta'mir jarayonida ishchi loyixa xam o'zgarishi mumkin. Bu to'g'risida chizmalarda maxsus ilova berilishi kerak.
Kerakli joylarda ish bajarilishi uchun koordinata sistemasida olingan maxsus tayanch nuqtalar tanlanadi.
Yangidan quriladigan qismlar uchun esa oddiy loyixadagi chizmalar bajariladi va muxandislik ishlanmalari qilinadi. Tadqiqotdan foydalanib; texnologik tavsiyalar beriladi.
Loyixaning qismlari shunday o'zaro bog'langan bo'lishi kerakki ta'mir ishlari obidaga putur yetkazmasin. Bu ta'mir ishini tashkil qilish axamiyatini oshiradi. Unda kuyidagilar aloxida e'tiborga loyikdir. jumladan:
— ishning ketma — ketligi,
— tadkikni davom etish zarurligi,
— konstruktsiyalarni vaktinchalik tutib turishi,
— ta'mirlanmaydigan joylarni saklash.
Loyihaning ayrim qismlarini boshka mutaxassislar (konstruktorlar, texnologlar, rassomlar) bajarishi mumkin. Loyixachi esa ularning ishlarini o'zaro muvofiklashtiradi.
Moslashtirish loyixasi: odatda ta'mirlash va moslashtirish loyihalari birga ishlanadi. Xonalarning yangi funktsiyalari belgilanadi. Umumiy rejalash ishi bajariladi. Imkoniyat doirasida to'sik devor, zina, xojatxona, yordamchi xonalarning o'rinlari belgilanadi. Yangi deraza yoki eshik ochish ta'qiqlanadi. Bunda birinchi navbatda obidani saklash maksadi ustun turadi. Deraza, eshik ochish obidaga katta putur yetkazmasada ( buning uchun davlat idoralaridan maxsus ruxsatnoma olinadi.
Tarixiy obidaning loyixasini mutaxasis ta'mirshunoslar va san'atshunoslar bilan kelishgan xolda bajarishadi; asosan kuyidagi chizma va xujjatlardan: binoning me'moriy—rejaviy yechimi (unda tarxi, tarzi, ichki ko'rinishi, qirqimi, qurilmalari, texnologik sxemasi, jihozlari, bezaklari, mebelirovkasi, sun'iy yorug'lantirilish chizmalari ko'rsatilgan bo'ladi), yodgorlik hududini obodonlashtirish loyiasi (bosh reja, muxandislik tarmoklari va jixozlari, mo''jaz me'moriy shakllar, ko'kalamzorlashtirish), smeta—moliya hisoblari va binoni moslashtirish jarayonidagi ishlarni tashkilashtirish loyixasidan iborat bo'ladi.
Obidani foydalanishga moslashtirish loyixasini boshlashdan oldin odatda kuyidagi xolatlar aniqlanib olinadi. Biz yukorida me'moriy yodgorliklarni amalda foydalanishga moslashtirish tasnifini keltirgan edik. Mazkur yodgorlik o'sha tasnifning kaysi guruxiga kirishi belgilab olinadi. Bu esa ushbu yodgorlikni kaysi xizmat sohasiga moslashtirish to'g'ri aniklashga yordam beradi. So'ngra yodgorlik haqidagi tarixiy—me'moriy ma'lumotlar yetarlicha aniqlanmagan bo'lsa, obidani me'moriy— arxeologik o'lchash ishlari bajarilib yodgorlik hakidagi tarixiy—memoriy "tarjimai xol" tuzib chiqiladiki, bu o'z navbatida obidaning shakllanish tarixi, dastlabki funktsiyasi, uning rejaviy— kompozitsion va konstruktiv xususiyatlari, shakllanishdagi boshlang'ich va so'ngi o'zgarishlar va, nihoyat, uning badiiy mohiyatiga va boshqa barcha tegishli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Ushbu ma'lumotlarni hamda yangi xizmat turiga bo'lgan ijtimoiy zaruriyatni e'tiborga olgan holda obida uchun yangi funktsiya tanlanib bulingach, uni foydalanishga moslashtirish loyihasi odatdagi tarkibda, ya'ni:
bosh reja, xududni obodonlashtirish loyihasi: yodgorlikning me'moriy—rejaviy yechimi; binoning ichki kuo'rinishlariga oid chizmalar tuziladi.
Bosh reja va yodgorlik hududini obodonlashtirish loyixasini ishlab chiqishda ushbu binoning hajm tuzilishi (silueta), yodgorlikning atrof muhit bilan aloqadorligi atrof muhitdagi binolar orasidagi masofa, yodgorlikni qurilish va tomosha qilish zonalarining o'lchamlari e'tiborga olinadi, xududni obodonlashtirish va ko'kalamzorlashtarish, muxandislik jihozlarini o'rnatish va joylashtarish, yodgorlikni kechki yoruglashtirish masalalari hal qilinadi
Yodgorlikni yangi funktsiyaga moslashtarishning me'moriy— rejaviy yechimi odatda zamonaviy xizmat turlarini tashkil qilishdagi hozirgi qurilish me'yorlari va qoidalarini e'tiborga olgan holda, olib borilsada, asosiy me'zon yodgorlikdagi mavjud rejaviy va konstruktiv tuzilishni saqlab kolishga yaratilishi kerak.

Yodgorlikdagi yangi funktsiyaga moslashtirilayotgan xonalarning ichki ko'rinishlari—inter'erlarini ishlab chiqish alohida muhim vazifa hisoblanib, bunda tanlangan uslub yodgorlikning tarixiy va badiiy jixatlarini o'zida mujassamlashtirishi lozim. Shu boisdan yodgorlik xonalarining ichki ko'rinishlarini loyihalash quyidagi uslublarda olib borilishi maqsadga muvofiqdir:a) aynan tarixiylikni tiklash, bu uslub yodgorlik bunyod etilgan davrga xos barcha buyum va uskunalar yoki ularning nusxalarini inter'erda qo'llash, joylashtarish va an'anaviy jixozlash tartibiga amal qilishdan iboratdir. Bunda tegishli adabiyot bilan tanishishga, muzeyda ishlash, arxiv manbalariga murojat qilishga to'g'ri keladi;keskin farq berish (kontrast) uslubi, bunda yodgorlikdagi mavjud interьer shakllari o'rganib chiqilib xona mebellara) va jixozlarini butunlay boshqa tartiblarda, kadimiyat va yangilik orasidagi uyg'unlik munosabatlarini, yangilik shakllarini bo'rttirish tartibidan kelib chikiladi;s) nozik farklash (nyuans) yoki yaqinlashtirish uslubi, bu uslub ham yodgorlik xonalari va ularning kompozitsion tuzilishini o'rganish, yodgorlikdagi mavjud ilg'or an'analarni rivojlantirishga asoslanadi, ushbu an'analarni talkin qilish mebel va xona jixozlarini an'anavii shakllarda, yangi funktsiyalarga mos tartibda qo'llashdan iborat.har bir me'moriy obida o'ziga xos kaytarilmas shakllarda ishlangan. Shuning uchun ham yodgorliklarning inter'erlarini ishlashda ma'lum bir kolip—shablonga buysunish mumkin emas. Chunki xonalarii har safar muayyan funktsiyalarga moslashtirish talab qilinadiki, barcha ishlar shu funktsiya mazmunidan kelib chikiladi. Shu boisdan muayyan bir yodgorlikni ma'lum bir xizmat sohasiga moslashtirilar ekan. demak bu muhim ishga muayyan, xususiy yondoshuv talab qilinadi.Moslashtirish loyixasiga umumiy rejadan tashqari xonalarni jixozlash, shaffof to'siklar o'rnatish kabi masalalar xam quriladi. Konstruktiv muammolar xal etiladi. Masalan, avval yuk—og'irlik tushmagan joylarga yangi vaziyatda yuk tushishi muammosi. Yonganga qarshi tadbirlar belgilanadi. Obidaning muxandislik — texnikaviy jixozlari obidani yangi maksadlarda foydalanishni ko'zda tutibgina qolmay, shu bilan birga uni saqlaydi xam.Muxandislik tarmog'ini loyixalashda ko'p uziga xosliklar mavjud shunga ko'ra bu ishda ta'mirchi — me'mor ishtiroki shartdirTa'mirlash loyixasini amalga oshirish.Ta'mir jarayonining xususiyatlari. uning tiynatidan kelib chikadi. Ta'mir obidani ochib tiklashdir. Ba'zan ta'mirlash to'xtatilib yangidan tadqiq qilinadi. Yangi ochilgan ma'lumotlar ta'mir loyixasini qaytadan ishlashga majbur qilishi mumkin. Ish qimmatlashadi va sekinlashadi naksh yoki surat ochilsa, ularni saqlash uchun maxsus tadbirlar kurish zarurati tug'iladi.Ta'mirlash asosan qo'lda bajarilishi lozim. Unga kamyob xunarmand—mutaxassislar jalb kilinadi: masalan, yog'och o'ymakorlarni, naqqoshlarni va x.k.Ta'mirlashda qo'llanadigan ashьyolar asosan pastdagi to'rt guruxga kiradi: 1—gurux—qo'llanilgan yoki unga yaqin ashьyolar—tosh, g'isht, sopollar va x.k. Tosh avval olingan joyidan olinishi ma'qul. Maxsus buyurtma bilan g'isht tayorlanishi mumkin. Ashьyolarni keyin xam saqlanishini uylash kerak 2— gurux—maxsus ta'mirlash uchun tayorlangan zamonaviy materiallar loyihasining maqsadiga ko'ra o'rinishidan avvalgn ashьyodan keskin yoki sal farqlanishi yoki mutlako farqlanmasligi mumkin. G'isht tushib ketgan joyda o'rnini maxsus qorishma bilan to'ldirish imkoniyati bor.3— gurux—yangi, ko'prox konservatsiya uchun saqlashda foydalaniladigan ashyolar. Ular strukturaviy mustahkamlash, biologik jixatdan zararsizlantirish uchun ishlatiladi. Shaffof ashyolar bug'ni chiqazadi suv kirgizmaydi lekin chidamsiz. Ularni tez—tez yangilab turish zarur.3 — gurux — ko'rinmaydigan joylarda ishlatishi mumkin bo'lgan zamonaviy ashyolar.Bu guruxlardagi ashьyolar avvalgi ash'yolardan fizikaviy xossalari bilan keskin farqlanmasligi kerak. Xossalari keskin farqlansa, ta'mir uchun nohush okibatlar paydo bo'ladi.Obida tevaragi beton yoki asfalьt bilan farqlanmasligi ma'qul. Chunki ularning tagida nam yig'ilib u obida devorlariga chika boshlaydi Sho'r—xok xam paydo bo'ladi. Tosh yoki g'ishtni xum ustiga yetkizib farqlanganligi ma'qul.G'ishtlarni tozalashda qum bilan tozalash USULINI qo'llamaslik kerak. G'isht pishirilganda va uzoq muddat havoda bo'lganda sirtida zich qobiq xosil qiladi. Ta'mir ishlarning xususiyatlariga kura ish haqi va muddati kabi mezonlar (normativlar) boshqacharoq olinadi.Ta'mirlashda loyixachining vazifalari yangi inshoat loyixachisinikidan ancha farq qiladi. Uning asosiy vazifasi— nazorat emas, balki ta'mirga ilmiy—texnik raxbarlik qilishdir.Ta'mirchi loyixachi o'z ko'rsatmalarini maxsus daftarga yozib boradi. Ustalar bajarilganligini ham qayd etadilar. Daftarda rasm yoki sxema kabilar xam chizilishi mumkin. Ta'mirlash jarayonini o'zida aks etgirgan daftar keyin davlat arxiviga topshiriladi.Loyixachi zarur bo'lgan taqdirda o'zga mutaxassislarni arxeolog, konstruktor, rassom va boshqalarni ishga chaqiradi.Zarur xollarda ishni to'xtatib kuyishi mumkin. Loyihachi obidani ta'mirlagandan keyin komissiyaga topshirilishda qatnashishi lozim. Ta'mirlashning hisoboti ishning so'ngi boskichi hisoblanadi. Xisobotda obidaning qisqa ta'rifi,tadqiqiy ishlar bayoni beriladi. Ayniksa ta'mir vaqtida topilib, loyihada kerakligicha aks etmagan dalillar to'la ko'rsatiladi. Keyingi qatlamlardan xalos bo'linishi tiklangan joylar, ular uchun dalillar keltiriladi kiritilgan o'zgarishlarga katta e'tibor beriladi. Ta'mir hajmi juda katta bo'lganda ijroya chizmalar beriladi ularning maqsadi ikkita: 1) ular ta'mirdan keyingi holatni ko'rsatadi, ya'ni o'lchov yoki loyixa chizmalaridan farqlanadi, ular ham o'lchov chizmalari bajargan vazifani bajaradi, ya'ni keyingi ishlarga asos sifatida foydalaniladi; 2 — ta'mir jarayonini kuzatish imkonini beradi. Ijro chizmalar qilingan ishlarning kartogrammasi vazifasini bajaradi.Ta'mir loyixasi muhokama qilingan majlis bayonnomalari ham hisobotga qo'shiladi. Ta'mirlash tashkilotiga va muxofaza idorasiga xisobotlar topshiriladi.Xisobotning asosiy mazmuni matbuotda yoritiladi.
MEЪMORIY YoDGORLIKLARDA MUXANDISLIK JIXOZLAR
Me'moriy obidalarni yangi extiyojlarga moslashtirishda ularda ishlaydigan odamlarga qulay sharoitlar yaratib berish, obidalarning qimmatbaxo badiiy boyliklari va qurilmalarining yaxshi saklanishini ta'minlash maksadida obidani tegishli texnik va muxandislik jixozlari bilan jixozlash talab ztiladi Odatda bunday jihozlar tarixiy obidalarda oldindan bo'lmaydi, bo'lsa ham talabga javob bermaydi, shu sababdan ularni yangitdan loyihalash zarur bo'ladi.
Muhandislik jixozlarining turi va xajmi obidani qanday maqsadda foydalanishga va unda havo harorati va namliginn xavo almashuvini yorug'likni zamonaviy talablar doirasida belgilashga bog'lik, bo'ladi. Bunda esa o'z navbatida obida inter'erining ko'lamini, undagi naqsh va bezaklar, bino qurilish ash'yolarining ham qurilmalarning turi va holatlarini zham e'tiborga olish zarur bo'ladi. Faqat shundagina obida xonalaridagi xavo almashuvini talab doirasida xisoblab chiqish mumkin. Ma'lumki, ko'pincha tarixiy yodgorliklarda tashqi devorlarning qalinligi pastdan balandga ko'tarilgan sari kisqarib boradi. Masalan, maqbara va xonaqohlar tashqi devorlarining qalinligi pastki qismida odatda 1 — 1.5 metr bo'lsa, balanddagi qismi, ya'ni gumbaz osti gardishida 30 — 80 santimetrni tashkil qiladi. Bu esa bino ichidagi xavo haroratining balandlik buylab turlicha bo'lishiga va xavo
almashuviga ta'sir qiladi. Obidaning issiqlik ta'minotini loyihalash va uni muhandisona jihozlashda ana shu jihatlar e'tiborga olinishi zarur. Obidalar yoki ulardagi ayrim xonalar va zallar yuzasining miqdori o'sha xona yoki zalning balandligiga nisbatan ancha kichik bo'ladi va demakki, xavo aylanishi balandlik buylab har xil bo'ladi. Xonadagi xavo almashishi va issiqlik ta'minotini loyixalashda xemda shamollatish va isitish jixozlarining o'rnini aniqlashda ana shu vaziyatlar ham e'tiborga olinadi.
XULOSA
O`rta Osiyoda o`rta asrlar karvonsaroylar memorchiligiga baho berishda karvon yo`llari xizmat ko`rsatish tizimining ahamiyati katta o`rin tutadi. Buni aniqlashtiruvchi bir qator o`ziga xos xususiyatlar mavjud. Olib borgan tadqiqotimiz davomida ularni aniqlashtirish va tizimlashtirish, ularning hududiy jihatdan tarqalishi masalasi o`rganib chiqildi. Shu asosda karvonsaroylar memorchiligi mohiyatini belgilovchi omillar aniqlandi.
Ularni shartli ravishda bir necha guruhga bo`lish mumkin: 1. Karvon yo`llari va tegishli infratuzilmalarning holati bilan bog`liq belgilar. Ularga: – Yo`lovchilar va savdo karvonlari foydalanishiga, ulov vositalari va aravalar harakatiga qulay aloqa yo`llarining mavjudligi, yo`llarni qurish va ta’mirlash, faoliyatini nazorat qilish xizmati yo`lga qo`yilganligi, sohani boshqaruv tizimi mavjudligi; – yo`lbo`yi inshootlari – vaqtinchalik qo`nalg`alar, rabotlar, karvonsaroylar, sardobalar, quduqlar, ko`priklar va boshqa tegishli infratuzilmalar mavjudligi; – ulov vositalari mavjudligi, ulardan nafaqat savdogarlar, elchilar, choparlar, davlat xizmatchilari, shu bilan birga keng aholi qatlamining foydalana olish imkoniyati yaratilgani. 2. Karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish xizmatining yo`lga qo`yilganligi. Unga: a. yo`lboshlovchilar, kirakashlar, tilmochlar xizmati mavjudligi; b. qo`riqchilar xizmatining yo`lga qo`yilganligi; c. madaniy-maishiy xizmat ko`rsatish, ya’ni karvon yo`llarida, savdo markazlarida kishilarni oziq-ovqat va ulov vositalarini yemish bilan ta’minlanish darajasi, madaniy tadbirlar tashkil etilishi; d. karvon yo`llarida, savdo markazlarida tibbiy xizmat ko`rsatishning mavjudligi; 66 3. Karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimining siyosiy-huquqiy kafolatlari. Ularga: – markaziy va mahalliy hokimiyatning karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimi faoliyatini rivojlantirishga bo`lgan e’tibori, tegishli qonunlarning mavjudligi; – mahalliy va xorijiy savdogarlarning, karvonboshilarning huquqlari, ularning mol-mulklarining daxlsizligi tegishli qonunlar bilan kafolatlanganligi; – davlat xokimiyati va xususiy sarmoyadorlarning karvon savdosidagi ishtiroki va karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimiga jalb etilganligi darajasi; Shu tariqa, karvon yo`llarida xizmat ko`satish tizimi faoliyati ko`p qirrali bo`lib, uning rivojlanish darajasi (dinamikasi) jamiyatdagi iqtisodiy-madaniy taraqqiyot ko`rsatkichlariga ham mos kelganligini va umuman tsivilizatsiya taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqlikda borgani haqida muhim xulosaga kelishimiz mumkin. O`rta Osiyoda karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimi faoliyati bir necha tarixiy bosqichlarni bosib o`tgan bo`lib, bu tizimning shakllanishi va rivojlanishini o`rganish bo`yicha olib borgan mazkur tadqiqotning natijalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarish mumkin: – O`rta Osiyo mil. avv. I ming yillikning o`rtalaridan boshlab Qadimgi Sharq dunyosidagi iqtisodiy-madaniy aloqalar tizimiga jadal kirib bordi. Mintaqa hududi orqali bu davrdagi xalqaro aloqalarida muhim o`rin tutgan «Oltin yo`li», «Dasht yo`li», “Shoh yo`li”, Buyuk ipak yo`li tarmoqlari va boshqa tranzit aloqa yo`llari o`tgan. Bu xalqaro aloqalar xizmat ko`rsatish tizimi faoliyati shakllanishi va bosqtchma bosqich rivojlanib borishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan; Tadqiqotimizda ko`rib chiqilgan rivojlangan o`rta asrlarda Buyuk ipak yo`lining asosiy yo`nalishlari O`zbekiston hududidan o`tib, ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalar rivojida, sivilizatsiyalararo muloqotda va tegishli xizmat ko`rsatish tizimi rivojida muhim o`rin tutib, Movarounnahr shaharlari rivojiga, savdo-sotik, hunarmandchilik taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi; 67 – Chingizxon istilosi O`rta Osiyoning karvon yo`llari va xizmat ko`rsatish tizimi faoliyatiga salbiy ta’sir ko`rsatdi. Asosiy savdo va hunarmandchilik markazlarining vayron etilishi, sug`orish inshootlari izdan chiqarilishi ichki va tashqi bozor uchun mahsulot ishlab chiqarish tizimi inqirozini keltirib chiqardi. Natijada uzoq yillar Buyuk ipak yo`li bo`ylab iqtisodiy-madaniy aloqalar to`xtab qoldi. O`rta Osiyoning karvon yo`llaridan harbiy-siyosiy maqsadlarda foydalanish keng yo`lga qo`yildi. Bu davrda Buyuk ipak yo`lining shimoliy tarmog`i faoliyatining ahamiyati oshdi; – Amir Temur va temuriylar davri O`rta Osiyoda Buyuk ipak yo`lining, ayniqsa Movarounnahr va Xurosonning yirik iqtisodiy-madaniy shaharlari orqali o`tgan markaziy yo`nalishlarining ahamiyati tiklangan davr sifatida katta o`rin tutadi. XIV-XV asrlar Buyuk ipak yo`li faoliyatining so`nggi va yuksalgan davri hisoblanadi. Bu davr bir tomonidan, ichki aloqa yo`llari tarmoqlari kengayib, yirik shaharlarda va muhim aloqa yo`llari yo`nalishida yo`lbo`yi inshootlari va savdo-sotiq bilan bog`liq inshootlar ko`plab barpo etilgan, tashqi savdo aloqalari rivojlangan bosqich sifatida oldingi davrlardan ajralib turadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ichki va tashqi savdoda ishtirok etuvchi karvonlar, yo`lovchilar xavfsizligini ta’minlash sohasida, karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish bo`yicha katta huquqiy-siyosiy tadbirlar amalga oshirilgani e’tiborga loyiqdir; – XV asr oxiri – XVI asr boshlaridagi Buyuk geografik kashfiyotlar, Yevropadan Hindiston va Xitoyga olib boruvchi xalqaro dengiz yo`llarining kashf etilishi Buyuk ipak yo`lining Markaziy Osiyo orqali o`tgan yo`nalishlari ahamiyatiga salbiy ta’sir ko`rsatdi. Shunga qaramasdan, bu davrda mintaqadagi ichki karvon yo`llari tizimi rivojida sezilarli yutuqlar qo`lga kiritilganini, mintaqaning an’anaviy xalqaro aloqalari (Hindiston, Xitoy, Eron bilan) davom etgani hamda yangi yo`nalishlari (Rossiya bilan) rivoj topganini qayd etish kerak. Bu xususiyatlardan kelib chiqib, so`nggi o`rta asrlar boshlangan XVI asrni ham mintaqa karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimi faoliyati rivojida alohida o`rin egallagan davr sifatida qayd qilish mumkin; 68 – o`rta asrlarda karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimi rivojida ulov va transport (asosan turli aravalar) vositalaridan foydalanishning muhim ahamiyat kasb etdi. Ulov vositalari sifatida ot, tuya, eshak va boshqa hayvonlardan hamda aravalarning foydalanishning kengayishi xizmat ko`rsatish tizimi rivojiga katta ta’sir ko`rsatdi; – xizmat ko`rsatish tizimining muhim bo`g`inini tashkil etgan bu jarayonlar umumiy iqtisodiy-madaniy yuksalish, mintaqa sivilizatsiyasi taraqqiyoti bilan bog`liq holda rivojlandi. Qadimgi yo`llar tarmoqlari rivojida ulov va g`ildirakli transport vositalaridan foydalanish katta o`rin tutib, ular eneolit-bronza davridan to zamonaviy yo`llar va transport vositalari paydo bo`lguncha ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalarda asosiy o`rin tutib keldi; – O`rta Osiyoning karvon yo`llarida o`rta asrlarda o`z davrining barcha talablariga javob bera oladigan keng tarmoqli xizmat ko`rsatish tizimi ancha mukammal yo`lga qo`yilgan edi. Yo`lbo`yi inshootlari va savdo markazlarida savdo karvonlariga, sayyohlarga va yo`lovchilarga yuqori sifatli xizmat ko`rsatish tizimi ishlab chiqilgani va amaliyotga joriy etilgan. Tilmochlar, yo`lboshlovchilar, qo`riqchilar, tabiblar, o`z ulov vositalari bilan karvonlarga xizmat qiluvchi kirakashlar faoliyati hamda ichki va tashqi savdo aloqalaridan manfaatdor bo`lgan markaziy va mahalliy hukumat tomonidan yo`llarni ta’mirlash, xavfsizlikni ta’minlashga katta e’tibor berilgani savdo-sotiq va karvon yo`llari tizimiga xos xususiyat edi; – karvon yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimning samarali faoliyatida mintaqada siyosiy barqarorlikning mavjudligi, markaziy va mahalliy hukumatning bu sohaga bo`lgan e’tibori hamda boshqa ko`plab omillar o`ziga xos ahamiyat kasb etgan. Savdo yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimi faoliyati darajasi jamiyatdagi iqtisodiy-madaniy taraqqiyot ko`rsatkichlariga mos kelib, bu soha rivoji umuman tsivilizatsiya taraqqiyoti bilan uzviy bog`liqlikda bo`lgani haqida xulosa chiqarish mumkin; – O`rta Osiyoda xizmat ko`rsatish tizimi rivojida urbanizatsiya jarayonining bosqichma-bosqich rivojlanib borishi ham katta o`rin tutgan. Savdo yo`llari 69 bo`ylab ko`plab shaharlar paydo bo`lib, ular ichki va tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalarda faol ishtirok etganlar. Shaharlarining iqtisodiy markazlar sifatidagi funktsiyalari savdo karvonlariga xizmat ko`rsatishga ixtisoslashgan quyidagi infratuzilmalar shakllanganligida ko`rinadi: 1. Shaharlar savdo karvonlari ma’lum muddat to`xtab savdo qiladigan asosiy markaz hisoblanib, bu yerda keyingi safar uchun tayyorgarlik ko`rilgan, oziq-ovqat va suv zaxiralari, ulov vositalari uchun yemish hozirlangan, zarurat bo`lganda ulov-transport vositalari almashtirilgan yoki xarid qilingan. Savdo karvonlari uchun xizmat qiladigan tegishli infratuzilmalar mavjud markaz sifatida shaharlarda savdo karvonlariga turli madaniy-maishiy va tibbiy xizmat ko`rsatilgan, ulgurji savdo markazlari, ixtisoslashgan bozorlar, karvonsaroylar, savdogarlarga tegishli yuklar saqlanadigan maxsus inshootlar mavjud bo`lgan. 2. O`rta Osiyoning chegara shaharlarida va ichki hududlaridagi yirik savdo markazlarida boj to`lovlari va boshqa tegishli soliqlar yig`ilgan. Shaharlarda savdo-sotiq bilan bog`liq amaliyotlarni boshqarib turadigan tegishli mansabdor va amaldorlar, turli mamlakatlar pullarini almashtirishga, ayrim savdo shirkatlari bilan tegishli shartnoma asosida chek berishga, savdogarlarga ma’lum shartlar asosida qarz berishga ixtisoslashgan savdo shirkatlar faoliyat yuritgan. 3. Shaharlar xorijiy o`lkalardan kelgan savdogarlar o`zaro muloqatga kirishadigan, nafaqat savdo-sotiq va mahsulot almashiladigan, shu bilan birga iqtisodiy-madaniy hayotda, ishlab chiqarish sohasida yangiliklar almashinadigan, madaniy-ma’rifiy, diniy-falsafiy qarashlar muloqatga kirishadigan markazlar sifatida ham katta ahamiyatga bo`lgan; – mintaqaning karvon yo`llari rivojlangan o`rta asrlarda ruy bergan tegishli ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sabablar, tabiiy-geografik omillar bois o`z yo`nalishlarini o`zgartirib turgan. Ba’zi bir yo`nalishlardan foydalanish uzoq muddatga yoki butunlay to`xtab qolgan bo`lsa, ayrim aloqa yo`llari kichik bir o`zgarishlar bilan o`z yo`nalishini, ahamiyatini saqlab qolgan. Yangi yo`llarning bo`yida shaharlar, mustahkam qal’alar va qishloqlar paydo bo`lib, savdo yo`llarida xizmat ko`rsatish tizimi (yo`lbo`yi inshootlarining qurilishi, 70 yo`lovchilarga va ulov-transport vositalariga xizmat qiladigan maxsus kishilar guruhlarining paydo bo`lishi va boshqalar) shakllanib, bosqichma-bosqich rivojlanib, o`z ahamiyatini yo`qotgan tarmoqlarda esa bunga teskari jarayonlar yuz bergan; – O`rta Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalar ichki va tashqi savdo rivojining kafolati bo`lib maydonga chiqqan. Buni savdo-sotiqni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar – yo`llarni, yo`lbo`yi inshootlarini va ixtisoslashgan bozorlarni qurish va ta’mirlash, savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minlash xizmatini yo`lga qo`yish, ichki va tashqi savdo bilan shug`ullanuvchi ijtimoiy tabaqalarga, shu jumladan xorijlik savdogarlarga imtiyozlar berish, savdo aloqalarini o`rnatish bo`yicha xalqaro bitimlar tuzish va boshqalar misolida ko`ramiz; – karvon yo`llari qadimgi davr va o`rta asrlar davomida nafaqat savdoiqtisodiy aloqalar amalga oshiriladigan, shu bilan birga, keng ko`lamdagi madaniy muloqot yuzaga keladigan, ilm-fan va texnologik yangiliklar tarqaladigan, diniy-falsafiy ta’limotlar o`zaro ta’sirga kirishadigan muloqot yo`li sifatida ham katta ahamiyatga ega bo`lib keldi. Shu sababli, karvon yo`llari, nafaqat iqtisod, balki madaniy hayot rivojida ham muhim o`rin tutadi. Qadimgi yo`llar orqali olib borilgan iqtisodiy-madaniy aloqalar haqida gapirganda, mahalliy xalqlari mentalitetiga xos bo`lgan muhim xususiyatni, ya’ni barcha tarixiy davrlarda bu hududda hayratda qolarli bag`rikenglik bo`lganini ta’kidlash kerak. Bu boqiy tamoyilga asoslangan O`rta Osiyo xalqlarining iqtisodiymadaniy aloqalari ezgulik, bunyodkorlik va umuminsoniy taraqqiyotga xizmat qilib, ular mintaqa tsivilizatsiyasining bosh g`oyasi sifatida bugungi kunda ham amalda bo`lib kelayotganligi e’tiborlidir