Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Shotut-Morus nigra L. fuzariozi. Shotutda fuzarioz kasalligining namoyon bo‘lishi payvandlangan ko‘chatlarda boshlanadi. Kasallikni keltirib chiqaradigan zamburug‘lar o‘simlikka payvandlash davrida qirqilgan joyga tuproq bilan birga tushadi. Ular o‘simlikning yog‘ochlik qismidagi to‘qimalar orqali poya bo‘ylab turli balandlikkacha ko‘tariladi va qoramtir jigar rangdagi nekroz hosil qiladi.
Nekrozning miqdori kasallik keltirib chiqargan zamburug‘ning turlar tarkibiga bog‘liqdir. Bunday ko‘chatlar doimiy joyga o‘rnatilgandan keyin oradan 2-3 yil o‘tgach qurib qoladi. Ko‘chatlarni ko‘chirib o‘tkazish davomida ildiz sistemasining qayta qirqilishi va agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtidao‘tkazilmaganda kasallik belgilari yorqin namoyon bo‘ladi.
Shotutda fuzarioz kasalligi o‘simlik poyasining pastki qismida joylashgan novdalarda hosil bo‘lgan barglar yuzasida har xil hajmdagi sarg‘ish dog‘lar, yoz faslida suv bug‘latish jarayoni kuchaygan vaqtlarda yorqin namoyon bo‘ladi. Surunkasiga kasallangan o‘simliklarda o‘sish va rivojlanish sustlashganligi, hosil miqdori keskin kamligi bilan xarakterlanadi.
Kuz fasliga kelib, kunlar sovishi bilan xazonrezlik boshlanmasdan bunday belgilarga ega bo‘lgan barglar to‘kilib ketadi. Ularning barg bandi qirqib ko‘rilganda, o‘tkazuvchi bog‘lamlarning yog‘ochlik qismi jigar rangga bo‘yalganligini ko‘rish mumkin. Barglarda sarg‘ish dog‘larning hosil bo‘lishi yillar o‘tishi bilan ortib boradi.
Yoz faslining kunlar isib ketgan davrlarida yuqori yaruslarda joylashgan barglar yuzasining turgor holati yo‘qoladi. Barg qirrasining chetidagi qizg‘ish dog‘lar hajmi ortib boradi. Kasallik kuchli namoyon bo‘lgan o‘simliklarda barg yaprog‘i bujmayib, keyinchalik tezda tushib ketadi. Bunday o‘simlik novdalari bargsiz qolib, asta-sekin quriy boshlaydi.
Novdasini ko‘ndalang kesib ko‘rilganda, uning yog‘ochlik qismi jigar rangga kirib, o‘zak qismining chiriy boshlaganligi ko‘rinadi.
Tutning fuzarioz kasalligiga qarshi kurash chora tadbirlari Fuzarioz kasalligi Respublikamiz sharoitida qishloq xo‘jalik ekinlari orasida eng keng tarqalgan kasalliklardan biri hisoblanadi. Kasallik tufayli ular o‘sish va rivojlanishidan orqada qolib, hosil sifati keskin pasayib kasallangan o‘simliklarning turlari soni ortib bormoqda. Bunga asosiy sabab, tuproqda hayot kechirayotgan Fusarium zamburug‘ining fakultativ parazit turlarining patogenlik xususiyatini namoyon kilayotganligi va kasallikka qarshi hech qanday kurash choralarining ilmiy asoslari ishlab chiqilmaganligidir. Fuzarioz kasalligiga qarshi samarali kurash choralarni ishlab chiqish qishlok xo‘jalik o‘simliklaridan olinadigan mahsulot miqdorini orttirib, hosil sifatini yaxshilab qolmasdan, tuproqda Fusarium turkumiga mansub zamburug‘ patogen turlar faoliyatini monitoring qilish imkoni vujudga keldi.
Shu davrgacha qishloq xo‘jalik o‘simliklarining fuzarioz kasalligiga qarshi eng kuchli zaharli modda (asosan inson asab sistemasiga) simobli tarkibiga ega bo‘lgan granozan va 50% li TMTD, Kaptan, Seneb, Benlan kabi fungitsidlarni qo‘llash tavsiya etilgan (Goncharenko, 1968; Gogeliya, 1974; Gvinepadze, 1975; Gasanov, 1978; Kiselev va b., 1991).
Urug‘ni ekishdan oldin fungitsidlar bilan ishlov berish natijasida urug‘ yuzasidagi zamburug‘lardan tozalanadi va tuproqdagi zamburug‘larning unga kirib kelmasligiga sharoit yaratadi. Urug‘larni tuproqqa ekishdan oldin ishlov berish xo‘jaliklarda keng qo‘llaniladigan usul hisoblanib, u quyidagi bilan afzalliklarga ega:
urug‘ning tuproqqa tushgan muddatidan boshlab, mustahkam o‘simlik hosil qilgan kungacha himoya qiladi, urug‘larni kam miqdorda sarflab kerakli miqdorda ko‘chat olish imkonini beradi;
tuproqqa oz miqdordagi fungitsidlarning tushishi natijasida atrof muhitni ifloslanishidan saqlash imkoni vujudga keladi;
uruqqa yopishgan fungitsidlar uni ishlatayotgan, qo‘llayotgan insonlarga kam ta’sir ko‘rsatadi.
Sistemali ta’sir etuvchi fungitsidlar o‘simlik to‘qimalariga oson kirib borib, o‘tkazuvchi naylar vositasida tezda harakatlanadi va unda hayot kechirayotgan patogen zamburug‘larning bioximik jarayonlariga salbiy -gta’sir ko‘rsatadi (Yunusov va b.,1978; Levitin va b., 1993; Hasanov va b., 2000; Levitin, 2000).