Tuzlar gidrolizi. Tuzlar gidrolizi

Tuzlar gidrolizi.

Tuzlar gidrolizi – bu tuz ionlari bilan suv ionlari tasirlashib, kuchsiz elektrolitlar hosil qilish jarayoni gidroliz deb ataladi.

Gidroliz so’zi grekcha “gidro” – suv, “lizis”- parchalayman degan manoni anglatadi.

Tuzlar gidrolizlanganda suvning dissosilanishidagi ion muvozanati siljiydi. Natijada ko’pchilik tuzlarning eritmalari kislotali yoki ishqoriy muhitga ega bo’lib qoladi.

Tuzlar gidrolizi 4 ta turga bo’linadi.

1. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuz. Bunga misol qilib NH₄Cl ni olamiz, u suvda NH₄⁺ va Cl^- ionlariga dissotsilanadi. Bu tuzning gidrolizlanishini quyidagicha ifodalash mumkin.

NH₄Cl ↔ NH₄OH + HСl

Yoki ionli ko’rinishda

NH₄⁺ + H₂O ↔ NH₄OH + H⁺

NH₄⁺ ionlari suvning OH^- ionlari bilan birikib, kam ionlanuvchi ammoniy gidroksid hosil qiladi. Cl^- ionlari suvning H⁺ ionlari bilan birikmaydi, chunki xlorid kislota kuchli elektrolit. Natijada eritmadagi H⁺ ionlarining konsentratsiyasi OH^- ionlarining konsentratsiyasidan ortib ketadi. Bunday eritma kislota xossalariga ega bo’ladi; uning pHi 7 dan kichik. Masalan, NH₄Cl 0,1 M eritmasining pHi 5,3 ga teng.

Demak kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar; kation bo’yicha gidrolizga uchraydi, muhit kislotali bo’ladi. pHi <7 bo’ladi.

M; Fe(NO₃)₂, Fe(NO₃)₃, Al₂(SO₄)₃, (NH₄)₂SO₄, NH₄Cl, ZnCl₂ va boshqa tuzlar.

Kuchli kislota va kuchsiz ikki yoki ko’p atomli asosdan hosil bo’lgan tuz bosqich bilan gidrolizlanadi. Masalan, alyuminiy xlorid suvda eritilganda, tuz birinchi bosqichda quyidagicha gidrolizlanadi.

AlCl₃ + H₂O ↔ Al(OH)Cl₂ + HCl

Yoki ionli ko’rinishda

Al³⁺ + H₂O ↔ AlOH²⁺ + H⁺

Eritma juda suyutirilganda, gidroliz qisman ikkinchi bosqichda borib, Al(OH)₂Cl hosil qiladi.

Al(OH)Сl₂ + H₂O ↔ Al(OH)₂Cl + HCl

Yoki ionli shaklda

Al(OH)²⁺ + H₂O ↔ Al(OH)₂⁺ + H⁺

Uchunchi bosqichda eritmada protsessning chapdan o’nga borishi uchun yordam beradigan vodorod ionlari miqdori ko’payib ketganligi uchun bu bosqichda gidrolizlanmaydi va alyuminiy gidroksid hosil bo’lmaydi.

2. Kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuz. Misol sifatida natriy sianidning godrolizlanishini ko’rib chiqamiz.

NaCN + H₂O ↔ HCN + NaOH

Yoki ionli shaklda

CN^- + H₂O ↔ HCN + OH⁺

Gidroliz natijasida eritmada kam dissotsilanuvchi kislota sianid hosil bo’ldi va OH^- ionlari to’planadi. Demak, kuchli kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizlanishi natijasida eritmada OH^- ionlarining konsentratsiyasi ortadi. Bunday tuzning eritmasi ishqor xossasiga ega bo’ladi; pH>7. Masalan; KCN 0,1 M eritmasining pHi 11,1 ga teng.

Kuchli asos hamda ikki yoki ko’p negizli kislotadan hosil bo’lgan tuz ham bosqich bilan gidrolizlanadi, masalan, Na₂CO₃ odatdagi konsentratsiyali eritmalarda amalda faqat birinchi bosqich bilan gidrolizlanib, nordon tuz hosil qiladi;

Na₂CO₃ + H₂O ↔ NaHCO₃ + NaOH

Yoki ionli shaklda

CO₃^2- + H₂O ↔ HCO₃^- + OH

Na₂СO₃ juda suyultirilgan eritmalarda qisman ikkinchi bosqich bilan gidrolizlanib, karbon kislota hosil qiladi.

NaHCO₃ + H₂O ↔ H₂CO₃ + NaOH

Yoki ionli shaklda

HCO₃^- + H₂O ↔ H₂CO₃ + OH^-

Bunda ham xuddi NaCN ning gidrolizlanishi kabi gidroksil ionlarning konsentratsiyasi ortadi va eritma ishqoriy xossaga ega bo’ladi.

Demak kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar anion bo’yicha gidrolizga uchraydi, muhit ishqoriy muhitda beradi. pHi >7 bo’ladi.

M; KNO₂, Li₂SO₃, K₂CO₃, BaS, K₂SiO₃ va boshqa tuzlar.

3. Kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuz. Kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzga ammoniy atsetat CH₃COONH₄ ni misol qilib keltirish mumkin. U CH₃COO^- va NH₄⁺ ionlariga dissotsilanadi. Bunda ikkita kuchsiz elektrolit: sirka kislota va ammoniy gidroksid hosil bo’ladi.

CH₃COONH₄ + H₂O ↔ CH₃COOH + NH₄OH

Yoki ionli shaklda

CH₃COO^- + NH₄⁺ + H₂O ↔ CH₃COOH + NH₄OH

Hosil bo’lgan kislota bilan asosning dissotsilanish konstantalari ayni holda bir-biriga juda yaqin K_CH3COOH = 1,75∙10^-5; K_NH4OH = 1,8∙10^-5 bo’lgani uchun suvning ionlari CH₃COO^- anionlari hamda NH₄⁺ kationlari bilan o’zaro deyarli bir xil tasirlashadi. Natijadagi eritmadagi erkin H⁺ va OH^- ionlari konsentratsiyasi deyarli o’zgarmaydi. Shuning uchun CH₃COONH₄ eritmasi amalda neytral bo’lib qoladi.

Juda kuchsiz kislota va juda kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuz deyarli to’liq gidrolizlanadi. Masalan, ammoniy sulfid (NH₄)₂S suyultirilgan eritmada 99,9 % gidrolizlanadi. Reaksiya quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi.;

(NH₄)₂S + H₂O ↔ NH₄HS + NH₄OH ( 1 bosqich )

NH₄HS + H₂O ↔ H₂S + NH₄OH ( 2 bosqich )

Alyuminiy sulfid Al₂S₃ yoki xrom sulfid Cr₂S₃ kabi tuzlar tto’liq gidrolizlanadi, chunki ularning gidrolizlanishi natijasida qiyin eriydigan asos va kam dissotsilanadigan kislota hosil bo’ladi. Al₂S₃ ning suv bilan o’zaro tasiri quyidagi tenglama bilan ifodalanadi;

Al₂S₃ + 6H₂O ↔ 2Al(OH)₃↓ + 3H₂S↑

Demak kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar: ham kation va ham anion bo’yicha gidrolizga uchraydi, muhit neytral bo’ladi. pHi = 7.

M; Fe(NO₂)₂, Fe(NO₂)₂, NH₄S, Al₂S₃, (NH₄)₂SO₃, NH₄NO₂, ZnF₂, Al₂(SO₃)₃

4. Kuchli kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuz. Masalan; KCl suvda eritilsa, K⁺ hamda Cl^- ionlari suvning H⁺ va OH^- ionlari bilan kuchsiz dissotsilanuvchi birikma hosil qilmaydi. Demak kuchli kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuz gidrolizga uchramaydi. Muhit neytral bo’ladi. pH=7.

M; KNO₃, K₂SO₄, NaCl, Na₂SO₄, va hakozo.

Gidroliz ko’pchilik tuzlar uchun qaytar protsesdir. Tuzning gidrolizini miqdor jihatidan gidrolizlanish darajasi bilan ifodalash mumkin. Tuzning gidrolizlangan mollari sonini eritmadagi tuzning umumiy mollari soniga bo’lgan nisbati shu tuzning gidrolizlanish darajasi deyiladi.

Gidrolizlanish darjasi K harfi bilan belgilash qabul qilingan:

Tuzning gidrolizlangan mollari soni

K = ∙ 100 %

Tuzning erigan mollarining umumiy soni

Eritma temperaturasining ko’tarilishi natijasida tuzning gidrolizlanish darajasi ortadi. Buni quyidagicha izohlash mumkin. Temperatura ko’tarilishi bilan suvning dissotsilanishi ortadi, H⁺ va OH^- ionlarining konsentratsiyasi ko’payadi, natijada tuz ionlarining suv ionlari bilan o’zaro tasiri kuchayadi. Eritmani suyultirish ham gidrolizlanish darajasini orttiradi.

Gidrolizga tasir etuvchi omillar

	Tuz	Chapga	O’nga
1	Kuchli asos – kuchsiz kislota	T ning pasayishi ishqor qo’shish tuz kons-ni oshirish ishqoriy muhit beruvchi tuz qo’shish	T ni oshirish kislota qo’shish suv qo’shish (suyutirish) kislotali muhit beruvchi tuz qo’shish
2	Kuchsiz asos – kuchli kislota	T ning pasayishi kislota qo’shish tuz kons-ni oshirish kislotali muhit beruvchi tuz qo’shish	T ni oshirish ishqor qo’shish suv qo’shish (suyutirish) ishqoriy muhit beruvchi tuz qo’shish
3	Kuchli asos – kuchli kislota	Gidroliz bormaydi
4	Kuchsiz asos va kuchsiz kuslota	to’liq gidrolizlanadi.