У ч е н ы й X x I в е к а международный научный журнал

Абдуллаев Рустам Убайдуллаевич – заведующий кафедры, Региональный центр 
переподготовки и повыщения квалификации работников народного образования Респуб-
лики Каракалпакстан,

---

Ученый XXI века • 2020 • № 3-3 (62)
49 
menen tásirli háreketler atqaradı. Muzıka hám háreket birligin seziw olarǵa tán. Bul 
sıpat bolsa - balalar muzıkalıq-ritmlik háreket xızmetinde muzıkalıq atqarıwshılıq 
qábiletlerin rawajlandırıwda tiykarǵı esaplanadı. Waqıttıń shegaralanǵanlıǵı hám 
arnawlı xananıń joqlıǵı sebepli muzıka sabaqlarında háreketlerdi orınlaw orınsız, al 
olar ayırım ayaq oyın elementlerin otırǵan yamasa turǵan halda atqaradı. 
Muzıka astında háreketlerdi jetilistiriw waqtında texnikalıq qurallardan keń 
paydalanıw usınıs etiledi. Bul bolsa oqıwshılardı ózine tanıs bolǵan namalardı jańasha 
jańlawı menen tanısıwı, oqıtıwshıǵa bolsa háreketlerdi anıq orınlawın támiyinlew im-
kanın beredi. 
Muzıka hám háreket uyǵınlıǵı insannıń ruwxıy hám dene rawajlanıwın óz-ara 
baylanıstıradı hám bárkamallıqqa baǵdarlaydı dep aytıw múmkin. Muzıka hám háre-
kettiń óz-ara baylanıslılıǵı máseleleri kóp márte psixologiya, pedagogika, fiziologiya, 
muzıkatanıwshılıqta kórip shıǵılǵan. Organizmniń ulıwma funktsional xızmetine 
muzıkanıń unamlı tásirin I.Sechenov, B.Teplovlar dáliyllep bergen. Muzıkalıq-ritmlik 
tárbiya sistemasın rawajlandırıw máseleleri menen N. Aleksandrova, M. Rumer, E. Ko-
norova, N. Vetlugina, M. Palavandishvili sıyaqlılar shuǵıllanıp kelgen. Usı orında XX 
ásirdiń baslarında kóp mámleketlerde shveytsariyalı muzıkashı, pedagog E.Dal`kroz 
tárepinen tiykar salınǵan ritmlik tárbiya sistemasınıń keń tarqalǵanın aytıw orınlı. E.Jak 
Dal`kroz metodı - arnawlı tańlap alınǵan shınıǵıwlar tiykarında balalarda muzıkalıq 
esitiw, yad, dıqqat, ritm seziwi, plastik tásirli háreketlerdi rawajlandırıwǵa tiykar-
lanǵan. 
Muzıkalıq-ritmlik háreket xızmeti óz-ara baylanısqan úsh baǵdardı óz ishine 
aladı: 
Birinshisi Muzıkalıq rawajlandırıwdı támiyinleydi, yaǵnıy muzıkalıq esitiwdi 
ósiriw, háreketti muzıkaǵa sáykeslew kónlikpelerin qáliplestiriw, muzıkalıq bilimlerdiń 
ózlestiriwi; muzıkalıq hám muzıkalıq esitiwdi rawajlandırıwdı támiyinleydi, háreketti 
muzıkaǵa boysındıra alıw tájiriybesin qáliplestiredi, muzıkalıq bilimlerdi ózlestiriwge 
járdem beredi. 
Ekinshi baǵdar durıs háreket kónlikpelerin payda etedi: júris (marsh, qádem, 
tetik, qáterjam, sportsha, saldenetlı, keskin prujina júris hám basqalar); qádem taslaw 
(bálent, ayaq ushında, keń, jumsaq, prujinali, xorovodlı hám basqalar); sekiriwlar (jeńil, 
háreketsheń); aylanıwlar; qol háreketleri (jeńil, áste, háreketsheń); qol shappatlaw 
(áste, qattı, pás, bálent, qol siltep, bir-birine jaqın uslap turıp, sırǵanıwshı «tarelkalar», 
qollardı jaqın tutqan halda sırǵanaw háreketleri); ayaq oyın elementleri (ózbek xalıq 
ayaq oyınlarınan «ayna», «arqan», «jelke ushırıw», «toptı joqarıǵa ılaqtır» shep hám oń 
tárepke qol háreketi, ball, pol`ka, golop, val`sga uqsas ayaq oyın elementleri hám bas-
qalar); ayaq ushında aylanıw, prujinali qádem menen sekiriwdiń uyǵınlıǵı; qol háre-
ketleri (jeńil, keskin); túrli jaǵdaylarda turıw hám ózgertiw; buyımlar menen háreket 
orınlaw (top, lentalar, bayraqshalar menen)n óz ishine aladı. 
Úshinshi baǵdar oqıwshılarda dene háreketlerin basqarıw kónlikpelerin qáliple-
stiriwge qaratılǵan; anıq hám tez toqtaw, háreketti ózgertiw hám basqalar). 
Joqarıda kórsetip ótilgen baǵdarlardı itibarǵa alǵan halda oqıtıwshı sabaqqa 
tayarlıq kórip atırǵanda tańlap atırǵan shıǵarması tema tárepten, háreketleniw tájiri-
ybesi sabaq temasına sáykes bolıwı, anıq muzıkalıq-esitiw, muzıkalıq bilimlerdi 
tereńlestiretuǵın hám bekkemleytuǵın, atqarıwshılıq tájiriybelerin rawajlandırıwshı 
bolıwı zárúr. Sabaq basında hám orta bóliminde qanday háreketlerdi qollaw maqsetke 
muwapıq bolıwı da ayrıqsha áhmiyetke iye. Balalar tárepinen hárekettiń sapalı hám 
anıq orınlanıwı muzıkalıq obrazdı túsiniwi hám de oqıtıwshınıń shıǵarmanı tásirli 
atqarıwına baylanıslı. 
Oqıtıwshı oqıw materialın yadtan biliw kerek. Háreket waqtında ol oqıwshılardı 
baqlawı, kóriwi hám qátelerin dúzetiwi zárúr. Oqıwshı barlıq háreketlerdi aldın ózi kó-
rsetip beriwi zárúr, ásirese, 1-2-klasslarǵa. Sebebi bir ǵana túsindiriw menen kerekli 
nátiyjege erisip bolmaydı. Háreketlerdi kórsetiw muzıkaǵa bolǵan emotsional juwap 
qaytarıwdı kúsheytedi. 
Bibliography: 
1. Apraksina.O.A. Metodika muzikal`nogo vospitaniya v shkole. (Uchebnoe posobie dlya 
ped. institutov po spets. 2119 «Muzika i penie») -M.: Prosveshenie, 1983-222s
2. Muzıkal`naya psixologiya: Uchebnoe posobie. / avtor sost. Kadirov R.G., -T. Muzıka, 
2005. -80 s. 
3. D.Soipova. Musiqa wqitish nazariyasi va metodikasi. -T.2009 UzDK. 
4. X.Raximov. O’zbekiston Vatanim manim. T. 1997 y. 

---

Педагогические науки
50 
5. Sharipova G.M. Musiqa va uni o’qitish metodikasi. T.Turon- Istikbol 2006 y. 
6. N.Norxujaev, X,.Raximov. O’zbekiston Vatanim manim. T. 1999 y. 
7. O.Ibroximov, J.Sadirov. 7-sinf Musiqa darsligi. T. 2008 F.Gulom nashryoti 
8. O.Ibroximov O’zbek xalq musiqa ijodkorligi.T. 1997 y. 
9. www.Ziyonet.uz 
© R.U. Abdullaev, 2020. 
__________________________________________________________________________________________________ 

---

Ученый XXI века • 2020 • № 3-3 (62)
51