У ч е н ы й X x I в е к а международный научный журнал

n
р
w
Т
m
р
w
n
j
j
j
i
i
i
2
m
1
T
Xavf
(10) 
by yerda: i - hodisalar ehtimolini baholash bo‘yicha anketa savolining raqami; 
j – ta’sirni baholashga oid so‘rovnomadagi savollar soni; 
m, n - so‘rovda qatnashganlar soni; 
w
i
, w
j
 – “i” va “j” savollarining og‘irliklari; 
p
i
, p
j
- tanlangan “i” va “j” javoblariga mos keladigan qiymatlar; 
T
1
- hodisalarning yuzaga kelish ehtimoli jadvali; 
T
2
- sodir bo‘lgan hodisalarning salbiy natijalari jadvali. 
AX xavfini miqdoriy baholash uchun yuqorida ko‘rib chiqilgan usullardan 
tashqari, boshqa usullar ham mavjud [3]. Ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz. 

---

Ученый XXI века • 2022 • № 3 (84) 
8 
Monte-Karlo usuli stoxastik (tasodifiy) jarayonning ko‘p sonli realizatsiyalarini 
olishga asoslangan bo‘lib, uning ehtimollik xarakteristikalari echilayotgan 
muammoning xususiyatlariga to‘g‘ri keladigan tarzda shakllanadi. 
Monte-Karlo usuli bo‘yicha stoxastik taqsimlash funktsiyasi yordamida olingan 
muammoning echilishi natijasini aniqlash uchun xavflar simulyatsiya qilinadi. Bu 
stoxastik taqsimotdan qiymatning o‘zboshimchalik bilan tanlanishini kafolatlaydi 
(ruletka g‘ildiragining aylanishiga o‘xshash bo‘lib, unda har bir keyingi nomli raqam 
ixtiyoriy tanlanadi). Shunday qilib, ishonchli baholash uchun zarur bo‘lgan ehtimollik 
taqsimotidan qayta namuna olish foydalanuvchiga bir nechta boshqa mumkin bo‘lgan 
natijalar namunasini ko‘rish imkonini beradi. Ushbu usul odatda sug‘urta 
kompaniyalari tomonidan mulkni baholashda va hokazolarda qo‘llaniladi. 
Monte-Karlo usulini qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi [4]: 
- maqsadga erishish ehtimolini aniqlash; 
- butun loyiha darajasida xavfning miqdoriy bahosini va zarur qo‘shimcha 
xarajatlarni aniqlash; 
- xavfning ustuvor darajalarini, ularning butun loyiha darajasida xavf indeksiga 
qo‘shgan hissasini miqdoriy baholash orqali aniqlash; 
- xarajatlar smetasi va harakatlar rejasiga kichik real o‘zgartirishlar kiritish. 
Noravshan kompleks baholash (Fuzzy Comprehensive Evaluation- FCE) usulida 
noravshan munosabatlar nazariyasi va miqdoriy tahlil uchun zarur bo‘lgan ba’zi qiyin 
olingan miqdoriy omillar kombinatsiyasidan foydalaniladi; bu usul bir darajali yoki 
ko‘p darajali bo‘lishi mumkin. Elektron tijorat tizimi kabi murakkab tizim uchun 
noravshan kompleks baholashning ko‘p darajali usuli ko‘rib chiqildi. 
Ko‘p darajali FCE usulidan foydalanganda quyidagi bosqichlar bajariladi: 
- 
1-bosqich - X predmet sohasi ba’zi atributlarga ko‘ra S kichik to‘plamlarga 
bo‘linadi va quyidagicha ifodalanadi: 
i
S
i
X
U
X
1


(11) 
bu erda 


S
i
x
x
x
X
ip
i
i
i
,...,
2
,
1
,...,
,
2
1


;
p -X
i
dagi omillar soni; 
- 2-bosqich - har bir X
i
-ni baholash uchun yagona FCE darajasiga o‘tish. Agar hisob-
kitoblar to plami quyidagicha taqdim etilsa
1
2
3
{ ,
,
,...,
}