U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

UDK: 418-371 
KBK: 32.973 
Taqrizchilar: B.N.Raximov; 
X.N.Zaynidinov. 
Mas’ul muharrir: S.S.Parsiyev. 
Musahhih: M.X.Axmedova. 
 
 
ISBN 978–9943–7343-2-6 
 
 
 
 
 
© «Nihol print» OK nashriyoti, 2021. 

---

3 
Kirish 
 
Operatsion tizimlar har qanday kompyuter tizimining ajralmas 
qismidir. Shu sababli, operatsion tizimlar kursi har qanday kompyuter 
ta’limining ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu sohada tez o‘zgarishlar 
ro‘y bermoqda, chunki hozirgi kunda kompyuterlar kundalik 
hayotning deyarli barcha sohalarida - avtomashinalar ichiga 
o‘rnatilgan qurilmalardan tortib, hukumatlar va transmilliy 
kompaniyalar uchun eng zamonaviy rejalashtirishning eng murakkab 
vositalariga qadar keng tarqalgan. Zamonaviy kompyuter bir yoki bir 
nechta protsessorlardan, operativ xotiradan, disklardan, printerdan, 
klaviaturadan, sichqonchadan, displeydan, tarmoq interfeyslaridan va 
boshqa har xil kiritish/chiqarish qurilmalaridan iborat. Natijada esa 
ancha 
murakkab 
tizim 
hosil 
bo‘ladi. 
Bundan 
tashqari, 
komponentlarning barchasini boshqarish va ulardan maqbul 
foydalanish juda qiyin vazifadir. Shu sababli, kompyuterlar operatsion 
tizim deb ataladigan maxsus darajadagi dasturiy ta’minot bilan 
jihozlangan, ularning vazifasi foydalanuvchi dasturlarini va barcha 
manbalarini boshqarishdir.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada operatsion tizimlarning asosiy 
tushunchalari, tuzilishi, asosiy funksiyalari, imkoniyatlari, ularda 
tarmoq xizmatlari va boshqalar ko‘rib chiqilgan. Uning maqsadi 
zamonaviy operatsion tizimlarning tabiati va xususiyatlarini iloji 
boricha aniq va to‘liq taqdim etishdir. Bu vazifa bir necha sabablarga 
ko‘ra qiyin. Operatsion tizimlar o‘rnatilgan ko‘plab kompyuter 
tizimlari va xilma-xilligi mavjud. Bular ichiga operatsion tizimlar 
ishlaydigan o‘rnatilgan tizimlar: smartfonlar, bir foydalanuvchili 
ishchi stansiyalar va shaxsiy kompyuterlar, o‘rta o‘lchamdagi umumiy 
tizimlar, superkompyuterlar, shuningdek real vaqt tizimlari kabi 
ixtisoslashtirilgan mashinalar kiradi. O‘quv qo‘llanmada keltirilgan 
asosiy tushunchalar va algoritmlar ham tijorat, ham ochiq manbali 
operatsion tizimlarda qo‘llaniladigan tushunchalarga asoslanadi. 
Bizning maqsadimiz ushbu tushunchalar va algoritmlarni bitta 
operatsion tizimga bog‘lamagan holda umumiy sharoitda taqdim 
etishdir. Bundan tashqari biz hozirgi kundagi eng mashhur va eng 
innovatsion Linux, Microsoft Windows va Android kabi operatsion 
tizimlarni ko‘rib chiqamiz.

---

4 
Ushbu kitobning mazmuni to‘qqizta asosiy bobdan iborat: 
Birinchi bob operatsion tizimlar va ularning ahamiyatini 
o‘rganishga bag‘ishlanadi. Ushbu bobda operatsion tizimlar nima, ular 
qanday vazifani bajaradi, operatsion tizimlarning tuzilishi va ularning 
asosiy komponentlari qanday yaratilganligi tushuntiriladi. Ushbu 
boblarda operatsion tizimning umumiy xususiyatlari va foydalanuvchi 
uchun operatsion tizimning vazifalari muhokama qilinadi. Bundan 
tashqari operatsion tizimlarning rivojlanish davrlari, kompyuter 
tizimlari tuzilishi va ahamiyati masalalari ko‘rib chiqilgan.
Ikkinchi bobda operatsion tizimda jarayonlarni va protsessorni 
boshqarish masalalari ko‘rib o‘tilgan. Ushbu bobda zamonaviy 
operatsion tizimlarning yuragi sifatida jarayon, oqimlar va 
protsessorni boshqarish masalalari tasvirlangan. Jarayon - bu 
tizimdagi ish birligi. Bunday tizim bir vaqtning o‘zida ishlaydigan 
jarayonlar to‘plamidan iborat bo‘lib, ularning ba’zilari operatsion 
tizimning jarayonlaridir (tizim kodini bajaradiganlar), qolganlari 
foydalanuvchi jarayonlaridir (foydalanuvchi kodini bajaradiganlar). 
Bundan tashqari ushbu bobda jarayonlarni rejalashtirish usullari, 
jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar, jarayonlarni sinxronlashtirish va 
berkliklarga ishlov berish usullari muhokama qilinadi.
Uchinchi bob xotirani tashkil etish va boshqarish usullariga 
bag‘ishlangan. Ushbu bobda jarayonni bajarilish vaqtida asosiy 
xotirani boshqarish masalalari ko‘rib chiqilgan. Protsessorni ishlatish 
va foydalanuvchilarga javob berish tezligini oshirish uchun kompyuter 
bir 
necha 
jarayonlarni 
xotirada 
saqlashi 
kerak. 
Xotirani 
boshqarishning turli xil yondashuvlarini aks ettiruvchi juda ko‘p turli 
xil xotirani boshqarish sxemalari ko‘rib chiqilgan. 
To‘rtinchi bobda kompyuter tashqi qurilmalarini boshqarishga 
doir operatsion tizimlarning funksiyalari ko‘rib o‘tilgan. Ushbu bobda 
zamonaviy kompyuter tizimida ma’lumotlarni saqlash qurilmalari va 
kiritish/chiqarishni qanday ishlashini tavsiflaydi. Kompyuterga 
ulanadigan kiritish/chiqarish qurilmalari juda xilma-xil bo‘lgani 
sababli, operatsion tizim ushbu qurilmalarning barcha jihatlarini 
boshqarishga imkon beradigan keng funksiyalarga ega ilovalarni 
taqdim etishi kerak. Kiritish/chiqarish tizimini batafsil ko‘rib 
chiqamiz, jumladan, kiritish/chiqarish tizimining dizayni, interfeyslari, 

---

5 
shuningdek tizimning ichki tuzilishi va funksiyalarini ham 
o‘rganamiz.
Beshinchi bob fayl tizimi va fayllarni boshqarish jarayoniga 
bag‘ishlanadi. Fayl tizimi operatsion tizimning fayllarni boshqarish 
uchun javobgar bo‘lgan qismidir. Fayl tizimi ma’lumotlarni saqlash, 
ma’lumotlar va dasturlarga kirish mexanizmini ta’minlaydi. Ushbu 
bobda operatsion tizimlarda fayl tushunchasi, fayl tizimlari, tuzilishi 
va tashkil etilishi, fayllarni fizik tashkil etish, ularni o‘qish va yozish 
usullari, fayl turlari va atributlari, fayllarni boshqarish va ular ustida 
amallar bajarish, fayllarni himoyalash va ularga murojaatlarni 
boshqarish masalalari ko‘rib chiqilgan.
Oltinchi bobda kompyuter tarmoqlarini qurish va boshqarish 
masalalari ko‘rib o‘tilgan. Kompyuter tarmoqlari zamonaviy AKT 
sohasida keng tarqalgan. Kompyuter tarmoqlari bu ma’lumotlar 
bazalari, veb va mobil ilovalar, taqsimlangan tizimlar va boshqa 
ko‘plab dasturlarning asosidir. Tarmoqning asosiy tamoyillarini 
yaxshi tushunish yanada ishonchli va samarali dasturiy mahsulotlarni 
yaratishga yordam beradi. Ushbu bobda kompyuter tarmoqlari, 
ularning turlari, asosiy tushunchalari, kompyuter tarmoqlarining 
tuzilishi va ularni qurish topologiyalari, ma’lumotlar kommutatsiyasi 
va marshrutlash mexanizmi, kompyuter tarmoqlari arxitekturasi va 
protokollari, operatsion tizimning tarmoq funksiyalari va turlari 
masalalari ko‘rib chiqilgan. 
Yettinchi bob operatsion tizimlarning tarmoq xizmatlarini 
o‘rganishga bag‘ishlangan. Kompyuter tarmoqlarida tarmoq xizmati - 
bu tarmoq ilovalari darajasida va undan yuqori darajada ishlaydigan 
dastur bo‘lib, u ma’lumotlarni saqlash, boshqarish, taqdim etish, aloqa 
yoki boshqa imkoniyatlarni ta’minlaydi, ular ko‘pincha dastur 
darajasidagi tarmoq protokollariga asoslangan mijoz-server yoki 
"peer-to-peer" arxitekturasidan foydalanib amalga oshiriladi. Ushbu 
bobda mijoz-server arxitekturasi tuzilishi va asosiy tushunchalari, 
tarmoq operatsion tizimlari va ularning asosiy tarmoq xizmatlari, 
tarmoq kompyuterlarini tashkil etish va boshqarish mexanizmlari, 
tarmoq fayllarini tashkil etish va boshqarish mexanizmlari, domen 
tizimi va internet xizmatlarini tashkil etish masalalari ko‘rib chiqilgan. 
Sakkizinchi bobda operatsion tizimlarda xavfsizlik masalalari 
ko‘rib o‘tilgan. Ushbu bobda kompyuter tizimlarining himoyasi va 
xavfsizligi uchun zarur bo‘lgan mexanizmlar muhokama qilinadi. 

---

6 
Operatsion 
tizimdagi 
jarayonlar 
bir-birining 
harakatlaridan 
himoyalangan bo‘lishi kerak va bunday himoyani ta’minlash uchun 
biz faqat operatsion tizimdan tegishli avtorizatsiyani olgan jarayonlar 
fayllar, xotira, protsessor va boshqa tizim manbalari bilan ishlashini 
ta’minlashimiz kerak. Himoya bu dasturlar, jarayonlar yoki 
foydalanuvchilarning kompyuter tizimining resurslariga kirishini 
boshqarish mexanizmidir. Ushbu mexanizm kiritilishi kerak bo‘lgan 
boshqarish vositalarini, shuningdek, bajarish vositalarini aniqlashni 
ta’minlashi kerak. Xavfsizlik tizimda saqlanadigan ma’lumotlarning 
yaxlitligini (ma’lumotlar va kodlar), shuningdek tizimning fizik 
resurslariga ruxsatsiz kirishdan, ma’lumotlarni yo‘q qilish yoki 
o‘zgartirishdan himoya qiladi.
To‘qqizinchi bob amaliyotda operatsion tizimlardan foydalanish 
haqidagi bilimlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu bobda biz Linux, 
Windows va Android operatsion tizimlarini ko‘rib chiqamiz. Linux va 
Windows operatsion tizimlari tuzilishi, ularning imkoniyatlari va 
ularda jarayonlarni boshqarish, xotirani boshqarish, qurilmalarni 
boshqarish, fayllarni boshqarish, ularda qo‘llaniladigan fayl tizimlari 
va ularning imkoniyatlari, fayllarga kirish usullari va ularda 
xavfsizlikni boshqarish, shuningdek, Android operatsion tizimi 
tuzilishi, uning qo‘llanilish sohasi va imkoniyatlari, fayl tizimi 
tuzilishi va Android Debug Bridge dan foydalanish masalalari 
muhokama qilingan. 

---

7