U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Qurilma 
Ma’lumot almashish tezligi 
Klaviatura 
10 bayt/s 
Sichqoncha
100 bayt/s 
Modem 56K 
7 Kbayt/s 
Raqamli kamera 
3,5 Mbayt/s 
Blu-ray disk 4x 
18 Mbayt/s 
802.11n standartli simsiz tarmoq 
37,5 Mbayt/s 
USB 2.0 
60 Mbayt/s 
FireWire 800 
100 Mbayt/s 
Gigabit Ethernet standart tarmog‘i 
125 Mbayt/s 
SATA 3 disk 
600 Mbayt/s 
USB 3.0 
625 Mbayt/s 
SCSI Ultra 5 disk 
640 Mbayt/s 
Bir yo‘lakli shina PCIe 3.0 
985 Mbayt/s 
Shina Thunderbolt 2 
2,5 Gbayt/s 
SONET OC-768 tarmog‘i 
5 Gbayt/s 

---

131 
 Boshqaruvning murakkabligi. Printer uchun nisbatan sodda 
interfeys kerak, diskga esa – ancha murakkabroq. Bu farqlarning OT 
ga ta’siri kiritish/chiqarish kontrollerlarni murakkablashi bilan bartaraf 
etiladi; 
 Ma’lumotlar uzatish birligi. Ma’lumotlar bloklar yoki bayt 
yoki belgilar oqimlari bilan uzatilishi mumkin; 
 Ma’lumotlarni taqdim etish. Turli qurilmalar ma’lumotlarni 
kodlashning, shu jumladan, belgilarni kodlash va juftlikni nazorat 
qilish, turli sxemalaridan foydalanadi; 
 Xatolik shartlari. Xatoliklar tabiati, ular haqida xabar berish 
usuli, ularning asoratlari va ehtimolli javoblari bir qurilmadan boshqa 
qurilmaga o‘tganida keskin farqlanadi.
Ba’zi eng keng tarqalgan qurilmalarning ma’lumot uzatish 
tezligi 4.1- jadvalda keltirilgan. 
 
Kontroller qurilmasi 
Kiritish/chiqarish qurilmasi mexanik va elektr komponentlardan 
iborat. Bu komponentlar ko‘p holatlarda maksimal model va modelni 
umumlashtirish maqsadida mantiqiy ajratilishi mumkin. Odatda u 
shaxsiy kompyuterlarda kengayuvchan slotga o‘rnatiladigan ma’lum 
bir ko‘rinishli plata shaklida bo‘ladi. Mexanik komponentlar - 
qurilmaning o‘zi. Odatda kontroller platasi asosiy qurilmaning o‘ziga 
kabel orqali ulanishi mumkin bo‘lgan qismlar bilan jihozlangan 
bo‘ladi. Ko‘plab kontrollerlar ikki, to‘rt, xatto sakkizta qurilmalarni 
boshqarish imkoniyatiga ega. Agar kontroller va qurilma o‘rtasida 
interfeys standart bo‘lsa, unda belgilangan rasmiy standartlar ANSI, 
IEEE yoki ISO, yoxud alohida qurilma va kontrollerlar ishini 
soddalashtirish uchun chiqarilgan standartlar mavjud. Ko‘plab 
kompaniyalar SATA, SCSI, USB, Thunderbolt yoki FireWire (IEEE 
1394) bilan mos keladigan qattiq disklarni ishlab chiqaradilar.
Ko‘plab kichik kompyuterlar yagona shina modeli bo‘yicha 
tashkil qilingan qurilmalar bilan birga ishlaydi (4.1-rasm). Ko‘plab 
mashina, 
meynfreymlar 
(dastlabki 
superkompyuterlar) 
kiritish/chiqarish 
kanali 
deb 
ataladigan 
ixtisoslashtirilgan 
kompyuterlarga kiritish/chiqarish xizmatini ko‘rsatish uchun bir 
nechta shinali modelni ishlatadi. Bunday tashkil qilish asosiy 
protsessorda yuklamani pasaytirishga imkon beradi. 

---

132 
4.1- rasm. Protsessor, xotira, kiritish/chiqarish va boshqa 
kontrollerlarni ulanish modeli 
Qurilma va kontroller o‘rtasidagi interfeys qisman past pog‘ona 
interfeysi hisoblanadi. Masalan, biron bir qattiq disk sektor hajmi 512 
bayt bo‘lgan yo‘lakga 2000000 sektor uchun formatlanishi mumkin. 
Darhaqiqat, 
kontroller 
sektor 
sarlavhasidan 
(kirish 
qismi) 
boshlanadigan ketma-ket bit oqimlarini oladi, keyin sektorda mavjud 
bo‘lgan 4096 bitni kuzatadi va xatolikni to‘girlash kodi (Error-
Correcting Code) deb nomlangan nazorat summasi ohitiga yetadi. 
Sektor sarlavhasi formatlanayotgan (shakl berilayotganda) vaqtda 
diskga yoziladi. Boshqaruv qurilmasining vazifasi ketma-ket oqimni 
baytlar blokiga aylantirish va kerak bo‘lganda xatoliklarni tuzatishdir. 
U silindr va sektor raqami, sektor hajmi, sinxronizatsiyalash axboroti 
va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Blok bayti odatda kontroller buferida 
bitdan bitlarni to‘playdi. So‘ng blok nazorat summasini tekshiradi va 
agar u sektor sarlovhasida ko‘rsatilgan bilan mos tushsa, uni xatosiz 
deb e’lon qilgandan so‘ng, uni tezkor xotiraga ko‘chirishi mumkin.
Monitor 
kontrolleri 
(videokontroller) 
past 
pog‘onadagi 
qurilmalar kabi bitli ketma-ketlikda ishlaydi. U xotira baytlari 
hisoblaniladi va o‘z ichiga signalni tasvirlash va shakllantirish 
belgilarini oladi, elektron trubka nurlarini modulyatsiyalashda 
ishlatiladi, uni ekranda rasmini chiqaradi. Bundan tashqari, 
videokontroller signalni shakllantiradi, elektr nurlarni vertikal va 
gorizontal joylashishini boshqaradi. Bu signallar suyuq kristall 
ekranlarda alohida piksellarda ko‘rsatiladi va ularni yorug‘roq 
ko‘rsatadi. 
Protsessor 
Xotira 
Video 
kontroller 
Klaviatura 
kontrolleri 
USB 
kontrolleri 
Qattiq disk 
kontrolleri 
Shina 

---

133 
Kontrollerning ayrim qurilmalari asosan, disk bosqichma-
bosqich to‘xtalishi juda qiyin. Masalan, zamonaviy diskni o‘quvchi 
kontroller qurilmalari bir necha megabaytli ichki xotiraga ega. 
Kontrollerni o‘qish operatsiyasini bajarish natijasida kerakli silindr 
ko‘rsatilgandan so‘ng ma’lumotlarni hisoblash va saqlash amalga 
oshiriladi (sektorga kirishga ruhsat berishni kutib o‘tirmaydi). Bunday 
keshlash ma’lumotlar so‘rovi ketma-ketligida samaraliroq bo‘ladi. 
Talab qilinayotgan ma’lumotni olingandan so‘ng kontroller sektorlar 
ketma-ketligida keshlashni davom ettirishi mumkin bo‘ladi. Shunga 
o‘xshash mexanizmlar diskga murojaat qilmasdan o‘qish, ko‘plab 
so‘rovlariga xizmat ko‘rsatishga imkon beradi.