U. V. G‘afurov, B. E. Mamarahimov, Q. B. Sharipov, F. O. Otaboyev

xarajatlari va ularni moliyaviy qoplash manbalarining yillik rejasidir. Davlat 
daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat budjeti orqali o‘tadi. Uning asosiy 
vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va 
umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir. 
Davlat budjetining ikki tomoni bo‘lib, bir tomonida budjetga kelib tushadigan 
daromadlar tarkibi va ularning manbalari, ikkinchi tomonida esa asosiy 
xarajatlarning tarkibi va miqdori o‘z ifodasini topadi.
Davlat mol-mulk va shaxsiy sug‘urtasi umumdavlat moliyasining keyingi 
bo‘g‘ini hisoblanib, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va fuqarolarga 
joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Bu maqsadlar uchun 
fondlar korxona va aholining to‘lovlari hisobiga shakllanadi. Fond mablag‘lari 
mol-mulkiy sug‘urtasiga va shaxsiy sug‘urtaga pul to‘lashni ko‘zda tutadi. 
Shaxsiy sug‘urta aholining pul jamg‘armalarini tashkil qilishning shakllaridan 
biri bo‘lib ham xizmat qiladi. 

---

218 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tib borish bilan jamiyat moliya tizimida turli xil sug‘urta 
(ijtimoiy sug‘urta, tibbiy sug‘urta) fondlari va budjetdan tashqari moliya fondlari 
(pensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, 
tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko‘mak berish fondi va 
boshqalar)ning ahamiyati ortib boradi. 
Davlat budjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo‘lishini taqozo 
qiladi. 
Lekin 
ko‘pchilik 
hollarda 
davlat 
budjeti 
xarajatlarining 
daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida budjet taqchilligi 
ro‘y beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida, davlatning jamiyat 
hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va 
ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi. Budjet taqchilligining 
o‘sishi yoki kamayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YAIM)ga 
nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. 
O‘rnatilgan xalqaro standartlarga ko‘ra budjet taqchilligi YAIMning 5% 
darajasidan oshmasligi lozim. Budjet taqchilligi asosan davlat qimmatli qog‘ozlarini 
sotish, nobudjet fondlari (sug‘urta fondi, ishsizlik bo‘yicha sug‘urtalash fondi, pensiya 
fondi)dan qarz olish ko‘rinishidagi davlatning ichki va tashki qarzlari hisobiga 
qoplanadi.
Budjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko‘rinishlaridan biri 
davlat krediti hisoblanadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki