Ubaydulla solih оg’li zavqiy (1853-1921)

1.2. Zavqiy-satirik shoir
Satirik shoir Zavqiyning hajviy mahorati filologiya fanlari doktori A.Abduo’ofurovning «Оzbek demorkatik adabiyotida satira» asarida (Toshkent, 1961) birinchi martaba keng tahlil etilgan.
Zavqiy demokratik adabiyotda Muqiymiy bilan bir qatorda satirik yo’nalishning tarakkiy etishiga salmoqli hissa qo’shdi.
Shoirning bir qator hajviy asarlari mahalliy boylar, savdogarlar va rus kapitalistlarini fosh etishga bao’ishlangan. «Veksel’», «Ahli rasta», «Voqeai qozi saylov», «Shoh inoyat qo’rboshi haqida hajv», «Obid mingboshi haqida hajv» «Tashlading baring» kabilar shular jumlasidan bo’lib, ular badiiy va o’oyaviy jihatdan etuk satirik asarlar hisoblanadi. Bu asarlarda Оrta Osiyo, jumladan Оzbekiston ossiyaga qo’shib olingandan keyin o’lkada yuz berayotgan tarixiy voqealar taqozasi bilan yuzaga kelgan ziddiyatlar, rus kapitalistlari va milliy burjuaziya namoyandalarining, barcha ekspluatator sinflarning shafqatsixzligi, ochko’z va nokasligi keskin fosh etiladi. Rus kapitali hukmron kapital sifatida muomalaga kirgach, sdxo’rlik va ekspluatatsiyaning niqoblangan bir shakli bo’lgan veksel’ hujjatlari ham pul-tovar aloqalariga kirishadi, savdogar-kapitalistlar orasidagi raqobat kuchayadi, ayrimlari sinadi.
Yirik va mayda kapitalistlarning o’zaro raqobati natijasida mehnatkash xalq qullik girdobiga tortiladi. Buning ustiga chorizm tomonidan o’tkazilgan pul islohati ahvolni yanada keskinlashtirib yuboradi, pul qimmati 25 % ga kamaytirildi.
II. BOB ZAVZQI IJODIDAGI YUTUQLARI
2.1. Zavqiyning fevral’ va oktyabr’ revolyutsiyasi
Xonlikda yuz berayotgan bu iqtisodiy tanglikka befarq qarab tura olmagan demokratik adabiyot namoyandalari-Muqimiy va avqiy (Zavqiy o’azaliga Muqimiy muxammasi noshir tomonidan «Veksel’» deb atalgan) o’z hajviyalarida ana shu veksel’ va pul islohati masalalarining barcha illatlarini realistik ravishda tasvirlab berdilar.
Agar Zavqiy g’azali: Afsus ey xaloyiq ishlar yomon chiqdi. Oxir zamona ma’lum bo’ldi nishoni chiqdi, misralari bilan boshlangan bo’lsa, Muqimiy unga quyidagi fikrlarni qo’shadi:
Mastur qolmao’aykim, so’zning yo’o’oni chiqdi,
Oltiario’lari ham vekselni(ng) joni chiqi.
Natijada asar bir butun mazmun va ma’no kasb etib, yagona o’oyani chuqurroq ifodalaydi (shunga ko’ra mazkur satira haqida gap ketar ekan, uning muxammas formasi kuproq nazarda tutiladi).
Narx-navoni oshirishga, mayda savdogarlarni sindirishga, oltin-kumushlarni yirik kapitalistlar qo’lida to’plashga, xalqni talon-taroj qilishga qaratib chiqarilgan veksel’ va pul islohati savdo-sotiq ishlarining tartibini buzib yuboradi, hamma vahimada qoladi.
Diqqat hama sotolmay, yo bir nima oluro’a,
Qassob etdi o’zni Germaniyao’sht o’rniga tiluro’a,
Solgay quloqlarini el, gap nedur, biluro’a,
Bozor ahli hayron savdo-sotiq qiluro’a,
So’yi samoo’a yio’lab kosib fio’oni chiqdi.
Shoirning «Sotsial satiralar» tsikliga kiradigan she’rlari ichida «Bo’l» she’ri g’oyat xarakterlidir.
To’rt baytdan iborat bo’lgan o’azal shaklidagi bu she’rni o’tkir tanqidiy mazmuni va kichik shakliga qarab epigramma desa ham bo’ladi. Bu she’rda Zavqiy har narsa boylik bilan o’lchanadigan jamiyatning asoslarini juda ustalik bilan ochib tashlaydi. Garchi shoir bu erda «Hajvdagi otilgan o’qning nishonga tegmasligi» haqida so’zlasa ham, uning zamonaga bergan xarakteristikasi juda to’gri va o’rinli otilgan o’q taassurotini tuo’diradi. Ahamiyatiga ko’ra she’r tekstini to’liq keltiramiz:
Ahli dil bo’lma, zamonning boyi bo’l, bazzozi bo’l,
Aqchadin langar cho’p ushlab rastaning darbozi bo’l.
She’r eshitmaydi birov, davron quloo’i kar ancha,
‘ir hovuch oltin, kumushning xush jarang ovzi bo’l.
Tegmagay hargiz nishonga otgan o’q yuz hajv ila,
Xoh zamonning shoiri bo’l, xohi tirandozi bUl.
Istamas bo’lsa zamona Zavqiy yozgan she’rlarini,
Kim eshitsin arzi hol xoh rozi, xoh norozi bo’l.
Zavqiy Qo’qon shahar rastasidagi savdogar boylar.
Chorbozorchi bazzozlar, vagonchilar, bank bilan muomala qiluvchilar va boshqalarning xarakteri, xulq-atvori, fe’lini yaxshi o’rgangan edi. Natijada shoirning «Ahli rasta hajvi» nomli satirik she’ri maydonga keladiki, shoir unda mahalliy boylar, Qo’qon shahridagi bozor rastalarida savdo qiluvchi yirik savdogarlar, bankirlar kabi tekinxo’revolyutsiya tabaqalar qilmishlarining tanqid etilishi jihatidan ahamiyatlidir. Unda 46 ta rasta xodimi alohida-alohida tanqid ob’ekti qilib olinib, har biri ikki misra she’r orqali shunday mahorat bilan tasvirlanadiki, natijada asar «qaharmaonlar» boshqalardan ajralib turadigan eng xarakterli xususiyati, odati, xulqi bilan o’quvchi ko’z oldida namoyon bo’ladilar. Muttaham, io’vogar Yangiboy, axloqi buzuq, xotinboz Shodmonxo’ja, muo’ombir va ayyorlikda tengi yo’q Hodixo’ja boyning o’o’li Ma’dixo’ja o’ta engiltak Qosim, ochko’z va badnafs Xo’jabachcha, iflos va madaniyatsiz «Milliy istiqlol o’oyasi:asosiy tushuncha va tamoyillar»o’mnshohlarga nisbatan nafrat bilan aytilgan misralarda shoir savdogarlarning tipik portretini mohirona chizib, xalq oldida ularni sharmanda qiladi:
Kofirga degan haromi boy bor,
Ko’p shuo’li baland hangromakka.
Yoki:
Sodiq so’zi, yuzi kimga doru?
Desam, dedi: zaxm, maraz, so’zakka.
Yoki:
Mashhur o’sha ko’revolyutsiya Meli erursan,
Boshing agar etsa ham falakka.
Gap ta’sir aylamaydi senga,
Ablah, ti-slepoy eshakka.
Rossiyaning Evropadagi shaharlarida savdogarlik qiladigan, amaldorlar oldida ham so’zi o’tkir katta vagonchi boylardan Shokirqora, Odilko’rni shoir xalq nomidan shunday la’natlaydi:
Shokirqora tarz odam o’lmish.
Ming la’nat o’shal qora eshakka.
(Voqea shunday: Shokirqaro zavodida ishlaydigan ishchilarga haq bermaganligi uchun ishchilar to’planishib, boy uxlayotgan so’riga kerosin sepib, o’t qo’yib yuboradilar. Bu haqda Zavqiy «Kuyib o’lgan boy» satirasini ham yozgan edi).
Izvestniy vagonchi tund ko’revolyutsiya Odil,
Оlmay turib o’xshadi kesakka.
Ko’revolyutsiya bo’lmasa pul oqib kelurmu
Bu badshakl selepoy durakka.
Odilko’rga bao’ishlangan bu baytda shoir xalq orasidagi mashhur bir latifaga ishora qiladi. (Temurlang bir muzikachining mashqini eshitib bo’lib, ismini so’raganda u Davlat deb javob bergan.
Temur hazllashmoqchi bo’lib, «Davlat ham ko’revolyutsiya bo’ladimi?» deganda, muzikachi: «Agar Davlat ko’revolyutsiya bo’lmasa, cho’loqning qoshiga kelmas edi» deb javob bergan).
Shodmonxo’janing axloqsizligi haqida shoir shunday hukm chidi:
Shodmonxo’ja bachchao’ar, xotinboZ.
Joyiz solib otsa zambarakka.
Andijonning mashhur boyi, Mirkomilning gumashtasi Qosimning engiltakligini shoir xuddi «Hind bodparok» (varrak)ka o’xshatadi:
Qosim shamol andin engilroq
Оxshab ugar hind badparakka.
Haromxo’rlik bilan nom chiqargan uning akasiga xalqning bergan bahosini shoir shunday ta’riflaydi:
Xalq oning akasin o’xshaturlar
Burnini sumak, oo’zini tuvakka.
Ortiqboyvachcha nomli boy semiz, dumaloq yuo’lganidan zambarakning snaryadiga o’xshatiladi:
Ortiqbachchani semirtirganlar,
Оq bo’lo’usi katta zambarakka.
Xo’jabachcha bo’lsa, o’taketgan nafsi yomon, ochko’z:
Ko’r ishtahasini xo’jabachcha,
Osh solib ichar emish chelakka.
Toshkent boylaridan Fozil shayton pul topish uchun eng yaramas, iflos narsalar bilan savdo qilaveradi.
Toshkent o’rtasi fayzi shayton,
Qo’ qo’ydi po’kan bilan tezakka.
Zavqiy ellikboshining arzandasini ham chetda qoldirmaydi:
Ellikboshi o’o’li mokiyonboz,
Ustoz bo’libdi kurkurakka.
Oliq-soliqlarni kosiblar kechikibroq to’lasa yoki so’ragan narsalarini o’z vaqtida tayyorlab bermasa, duma a’zosi bo’lgan bozor oqsaqoli Abdurashid hoji tergovchi ipspektorlarni etaklab kelib, kosiblarni qiynar, do’konlarini yoptirar, turli shtraflarga duchor qilar edi.
Bu holga shoir kosiblar tilidan shunday protest e’lon qiladi:
Ey hajmi jahon, ko’p achchio’im tez,
Ham etti pichoq borib suyakka.
Shu taxlitda Zavqiy 46 kishining salbiy qiyofasini ochib tashlaydi va ularni o’tkir, achchiq so’zlar bilan xalq oldida sharmanda qiladi.
«Ahli rasta» she’ri ommolashib ketgandan keyin, unda nomlari tilga olingan boylar chidab turolmay, Shokirqaro, Odilko’revolyutsiya va boshqalarning boshchiligida to’planib, shoirning ishlab o’tirgan hujrasiga bostirib kiradilar. Uni sudrashib madrasai Oliyning sahniga olib chiqib, do’pposlaydilar.