Учебное пособие подготовлено на государственном языке на основе образовательных стандартов и учебного плана предмета «Общая психология и педагогика»

Нутқнинг психологик таснифи 

Нутқ – одам томонидан ижтимоий тарихий тажрибани оъзлаштириш ва авлодларга бериш ёки оъзаро алоқа оърнатиш ёки оъз харакатларини режалаштириш мақсадида тилдан фойдаланиш жараёнидир.Тил ижтимоий ходиса, алоқа воситаси боълса, нутқ алоқа қилиш жараёнининг оъзгинасидир.

Нутқ - одамлар тил орқали бир-бири билан муомала ва алоқа қилишнинг алохида усулидир. Одам оъз нутқи орқали оъзининг билимлари , фикрлари, хислари ва истакларини бошқа кишиларга айтиш, хислари ва истакларини бошқа кишиларга айтиб бера олади ва бошқа кишиларнинг фикрларини оъзлаштириб олади, бошқа кишиларнинг хислари ва истакларини билиб олади. Нутқ тўғрисида умумий тушунча. Тилнинг асосий функциялари. Нутк 
фаолиятининг физиологик механизмлари. Нутқ ривожланиши даврлари. Нутқнинг ривожланиши хусусиятлари. Нутқ вужудга келишининг назариялари. Нутқнинг 
анатомик тасвири. Нутқнннг функционал элементлари. Нутқнинг эквивалент блок схемаси. Нутқ товушларнинг таснифи. Нутқнинг фонетик элементи. Нутқни идрок қилиш назарияси. Нутқ турлари (оғзаки нутқ, ёзма нутқ, монологик, диологик, полиологик нутқ, вербал, новербал, паралингвистик таъсир воситалари). Бош мия поъcтидаги алоҳида марказларнинг фаолияти ва нутққа оид мускул аппарати нутқнинг анатомик-физиологик асосини ташкил қилади.
Товуш нутқининг (фонетик нутқнинг) мускул аппарати уч қисмдан - нафас олиш, овоз ва артикулация аппаратларидан иборат. Нафас олиш аппарати диафрагмадан, оъпкадан, оъкани, бронхни ва боъғизни ҳаракатга келтирувчи мускуллардан иборат. Нафас олиш аппаратининг вазифаси нутқ аппаратининг овоз қисмига ҳаво киритиб туришдан иборат. Овоз аппарати - нафас олинадиган боъғизнинг давоми боълган кекирдак боълиб, тоъртта тоғайдан иборатдир.
Шу тоғайлар оъртасидаги боъшлиқда иккита горизонтал еластик мус-куллар бор, бу овоз мускуллари деб аталади. Нафас боъғиздан чиқиб турган ҳаво бу мускулларни ҳаракатга келтириб, тебратиб туради.
Тоғайлар мана шундай тебраниб туриши туфайли овоз мускуллари тарангланиши ёки сусайиши мумкин: бу мускуллар бир-бирига ёпишиб ёки бир-биридан ажралиб туриши натижасида уларнинг оътасида овоз тешиги деб аталган боъшлиқ ҳосил боълади.Aгар овоз мускуллари таранг боълиб турса ёки бир-бирига яқинлашиб қолса (яъни, овоз тешиги ёпилиб қолса), у ҳолда нафас йоълидан чиққан ҳаво шу тешикка кириб, овоз мускулларининг четларини тебратади (вибрация қилади), натижада товуш ҳосил боълади. Aгар овоз мускуллари бир-бирига йетарли равишда яқинлашмаган боълса, нафас оладиган боъғиздан чиқаётган ҳавонинг овоз мускулларига йенгил ишқаланиб оътиши нати­жасида пичирлаган товуш ҳосил боълади. Еркин, товушсиз нафас олинганида овоз мускуллари таранг боълмасдан қолади, овоз тешиги еса тоъла равишда очиқ боълиб қолади.
Aртикулация аппарати оғиз боъшлиғидан ва бурун боъшлиғидан иборатдир. Бу боъшлиқлар боъғин устидаги товушга бамисоли сайқал берувчи труба каби бир нарсадир (резонатордир).
Оғиз боъшлиғи боъғизда пайдо боълган товушларнинг асосий резонатори боълиб хизмат қилади. Aгар товуш тоълқинлари оғиз боъшлиғи орқали ҳеч бир тоъсиққа учрамай оътаётган боълса, унли товушлар ҳосил боълади. Ундош товушлар товуш тоълқинларининг оғиз боъшлиғидан бемалол оътишига катта ёки кичик бирор тоъсиқ пайдо боълиши натижасида ҳосил боълади.