Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

21.6-rasm
Oxirgi kattalik, ya’ni suvning harorati bo‘yicha yopishqoqlik 
koeffitsiyenti - 

ning qiymati aniqlanadi. 
 
Turbulent rejimli yassi oqim parametrlarini hisoblashda quyidagi 
ifodalardan foydalanamiz

1. Oqimning o‘rtacha tezligini hisoblash. 
a) A.Shezi ifodasi yordamida hisoblash



S 

J
h
C
J
R



,
(3.1) 
bu yerda: h 

R deb qabul qilindi, Chunki yassi oqimning kengligi uning 
chuqurligiga nisbatan bir necha marta katta bo‘ladi. 
b) logorifmik ifoda yordamida hisoblash



4

lg 

J
h
g
h






2
7
,
16
.
(3.2) 
2. 
Eng katta tezlikni hisoblash


0
U
.
15
,
6
lg
/
7
,
16
lg





h
h

(3.3) 
3. Ayrim nuqtalardagi yoki mahalliy tezliklarni hisoblash

a) V.N.Goncharov taklif etgan logorifmik ifoda yordamida 
hisoblash

.
15
,
6
lg
0
,
1
7
,
16
lg













h
У
U

 
 
 

(3.4) 
b) A.V.Karaushevning empirik ifodasi yordamida hisoblash

;
1
3
,
3
57
,
0
1
2
0





 










h
У
C
U
U
(3.5) 
v) Bazenning parabolik ifodasi yordamida hisoblash

.
1
24
2
0





 




h
У
C
U
U

(3.6) 
4. Reynolds sonini hisoblash yuqorida qayd etilgan 
J 
yassi oqim 

---

198 


h


Re
(3.7) 
ifoda yordamida hisoblanadi. 
5. O‘zanning qarshilik koeffitsiyentini hisoblash quyidagi ifoda 
yordamida amalga oshiriladi: 
.
15
,
6
lg
4
0
,
1
2











h

(3.8) 
6. A.Shezi koeffitsiyentini hisoblash











h
g
h
С
15
,
6
lg
7
,
17
2
15
,
6
lg
4
.
(3.9) 
7. To‘liq urinma kuchlanishni hisoblash: 


0,5 






2



g 

h

J 
(3.10) 
8. O‘zan tubidagi vixr (girdob) tezligini hisoblash


x.o



h
15
,
6
lg

.
(3.11) 
Ushbu ifodalardagi belgilashlar yuqorida qayd etilgan. 
 
21.4. Deformatsiyalanuvchi o‘zandagi suv va oqiziqlar
oqimining asosiy ko‘rsatkichlari 
 
Barcha tabiiy o‘zanlar deformatsiyalanish xususiyatiga ega bo‘ladi, 
ya’ni ular turli omillar, asosan, suv oqimi ta’sirida yemiriladi, qirg‘oqlari 
qulab tushadi yoki loyqa oqiziqlar cho‘kadi, natijada, shaklini o‘zgartiradi. 
O‘zan deformatsiyasini yuzaga keltiruvchi asosiy omillarga 
quyidagilarni kiritish mumkin

1. Oqim tezligi. 
2. Oqim tarkibidagi loyqa oqiziqlar miqdori. 
Mana shu har ikki omil bir-biri bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. 
Tezlik qancha katta bo‘lsa, o‘zanda yuvilish ham shuncha ortadi. Natijada 
o‘zan chuqurlashadi yoki kengayadi. Tezlikning kichik bo‘lishi esa loyqa 
oqiziqlarning o‘zan tubiga cho‘kishiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘zanning 
sayozlanishiga olib keladi. 
Demak, o‘zan deformatsiyasi jarayoni ko‘p jihatdan daryolarning 
loyqa oqiziqlari rejimi bilan aniqlanadi. Chunki loyqa oqiziqlar o‘zan 
deformatsiyasini belgilovchi material bo‘lib xizmat qiladi. 
Ma’lumki, loyqa oqiziqlar o‘zandagi harakatlanish holatiga qarab 
quyidagi ikki guruhga bo‘linadi

- muallaq oqiziqlar

 

---

199 
- o‘zan tubi oqiziqlari. 
Suv oqimida har ikki guruhning miqdoriy qiymatlari orasidagi nisbat 
ham quyidagi ikki omil bilan aniqlanadi

1.O‘zanni tashkil etgan tuproq-gruntlarning geologik tuzilishi va 
litologik tarkibi bilan. 
2. Suv oqimining tezligi bilan. 
Tog‘li hududlarda daryolar o‘zani nishabligi katta bo‘lgani uchun 
muallaq holda harakatlanayotgan loyqa oqiziqlarning gidravlik o‘lchamlari 
ham katta bo‘ladi. Tekislikka chiqqach, nishablikning kamayishi natijasida 
tezlik ham kamayib, bir qismi (yiriklari) o‘zan tubi oqiziqlariga aylanadi. 
Yuqoridagi masalalarni o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga 
ega. Amaliy ahamiyati shundaki, har qanday gidrotexnik inshootni 
loyihalash, qurish va foydalanishda yuqoridagi masalalar ijobiy hal etilgan 
bo‘lishi kerak. 
O‘zanda harakatlanadigan loyqa oqiziqlarning manbai quyidagi ikki 
tashkil etuvchidan iborat

1. Daryo havzasidan tuproq-gruntlarning yuvilishi (suv eroziyasi) 
natijasida hosil bo‘lgan loyqa oqiziqlar. 
2. O‘zanning yemirilishi yoki yuvilishi natijasida hosil bo‘lgan 
loyqa oqiziqlar. 
Loyqa oqiziqlarni gidrotexnik inshootlarni loyihalash, qurish va 
foydalanish nuqtai - nazardan o‘rganishda ularning quyidagi ikki asosiy 
ko‘rsatkichlariga e’tibor beriladi

1. Tuproq-gruntlar va oqiziqlarning mexanik ko‘rsatkichlari. 
2. Tuproq-gruntlar va oqiziqlarning gidravlik ko‘rsatkichlar.