Ҳудудларни комплекс-инновацион ривожлантиришнинг асосий йўналишлари

3.7-жадвал
Натижавий омил қолдиқлар бўйича маълумотлар¹⁰²

Кузатувлар	Қолдиқлар, εi	(εi - εi-1)	(εi)^2
1	0,0042700468	-	7,56981E-07
2	0,1617716914	0,025889	0,00617008
3	0,1037429151	0,003367	0,010762592
4	-0,3388557879	0,195894	0,114823245
5	-0,0278517007	0,096724	0,000775717
6	0,1886883802	0,04689	0,035603305
7	-0,0032741103	0,03685	1,07198E-05
8	0,2331922805	0,055916	0,02437864
9	-0,2815594544	0,264969	0,079275726
10	-0,1519546218	0,016797	0,023090207
11	-0,3781021730	0,051143	0,142961253
12	0,0196272955	0,158189	0,000385231
13	-0,3013024206	0,102996	0,090783149
14	0,0250476808	0,106504	0,000627386
15	-0,0040777041	0,000848	1,66277E-05
16	0,1480195889	0,023134	0,021909799
17	0,1232193199	0,000615	0,015183001
18	0,1838210103	0,003673	0,033790164
19	0,3198878209	0,018514	0,102328218
20	0,2787529119	0,001692	0,077703186
21	0,1313253127	0,021735	0,017246338
22	-0,4343882821	0,320032	0,18869318
Йиғинди	0,000000	1,552370	0,986518

Қолдиқлардаги автокорреляция мавжудлигини текшириш учун Дарбин-Уотсон (DW) мезонидан фойдаланамиз:

.
Натижавий омил қолдиқларида автокорреляция мавжуд бўлмаса, атрофида бўлади, мусбат автокорреляцияда нолга интилади, манфий автокорреляцияда эса 4 га интилади.
Агар натижавий омилнинг қолдиқларида автокорреляция мавжуд бўлмаса, у ҳолда ҳисобланган DW мезони Дарбин-Уотсон мезонининг жадвалдаги юқори (DW_U) ва пастки (DW_L) қийматлари билан текширилади. Бизнинг мисолимизда ҳисобланган DW мезонининг қиймати 1,5735 га тенг.
Энди Дарбин-Уотсон мезонининг жадвал қийматларини топамиз. Дарбин-Уотсон мезонининг жадвалдаги пастки қиймати ( ) ва юқори қиймати ( ) тенг экан.
Демак, Дарбин-Уотсон мезонининг ҳисобланган қиймати ( ) унинг жадвалдаги пастки ( ) ва юқори ( ) қийматларидан катта экан. Бу эса натижавий омил қолдиқларида автокорреляция мавжуд эмаслигини кўрсатади.
Наманган вилояти саноат тармоғи ялпи маҳсулоти ва унга таъсир этувчи омиллар бўйича тузилган Кобб-Дуглас кўринишидаги даражали ишлаб чиқариш функцияси ва унинг ҳисобланган барча параметрлари Фишернинг F-мезони, Стьюдентнинг t-мезони ва Дарбин-Уотсон DW-мезони билан текшириб кўрилганда у барча мезонлар бўйича талабларга тўлиқ жавоб берди ҳамда (9) моделдан Наманган вилояти саноат тармоғи ялпи маҳсулотини таҳлил қилиш ва прогнозлашда фойдаланиш мумкин экан.
Энди юқори айтилган фикрлардан келиб чиқиб, Наманган вилояти саноат тармоғи ишлаб чиқаришида фойдаланилаётган омилларнинг самарадорликларини ҳисоблаймиз. Бунинг учун ўртача ва чекли кўрсаткичлардан фойдаланамиз.
Дастлаб ҳар бир таъсир этувчи омилнинг ўртача самарадорлик кўрсаткичлари – ўртача фонд қайтими ва ўртача меҳнат унумдорлигини ҳисоблаб чиқамиз. Кейин эса худди шу омилларнинг чекли самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаймиз.
Наманган вилояти саноат тармоғи ишлаб чиқаришида¹⁰³:
- ўртача фонд қайтими:

- ўртача меҳнат унумдорлиги:

Наманган вилояти саноат тармоғи ишлаб чиқаришида¹⁰⁴:
- чекли фонд қайтими:

- чекли меҳнат унумдорлиги:

Наманган вилояти саноат тармоғида фойдаланилаётган ресурсларнинг ўртача ва чекли қийматларининг 2000-2021 йиллардаги динамикаси 15-иловада келтирилган.
15-илова
Наманган вилояти саноат тармоғида фойдаланилаётган ресурсларнинг ўртача ва чекли қийматларининг 2000-2021 йиллардаги динамикаси¹⁰⁵

Йиллар	Ўртача фонд қайтими, y/K	Ўртача меҳнат унумдорлиги, y/L	Чекли фонд қайтими, dy/dK	Чеклимеҳнатунумдорлиги, dy/dL
2000	1,003870	1,002883	1,002763	1,004369
2001	1,003794	1,002917	1,002709	1,004420
2002	1,003808	1,002960	1,002719	1,004486
2003	1,003823	1,003185	1,002729	1,004827
2004	1,003831	1,003090	1,002735	1,004683
2005	1,003811	1,003037	1,002720	1,004603
2006	1,003878	1,003154	1,002769	1,004779
2007	1,003961	1,003048	1,002827	1,004619
2008	1,003962	1,003328	1,002828	1,005043
2009	1,003891	1,003340	1,002778	1,005062
2010	1,003852	1,003504	1,002750	1,005312
2011	1,003838	1,003383	1,002740	1,005127
2012	1,003873	1,003615	1,002765	1,005479
2013	1,003774	1,003666	1,002694	1,005556
2014	1,003856	1,003835	1,002752	1,005813
2015	1,003886	1,003840	1,002774	1,005821
2016	1,004059	1,003893	1,002898	1,005900
2017	1,004122	1,003908	1,002942	1,005924
2018	1,003942	1,004038	1,002814	1,006121
2019	1,003843	1,004178	1,002743	1,006334
2020	1,003743	1,004325	1,002672	1,006557
2021	1,003977	1,004552	1,002839	1,006901

Жадвал маълумотларидан шуни кўриш мумкинки, 2000-2018 йиллар оралиғида ўртача ва чекли фонд қайтими кўрсаткичининг қийматлари пасайиб бормоқда. Бу эса Наманган вилояти саноат тармоғида асосий фондларнинг ўз вақтида янгиланмаслиги, саноат тармоғига янги техника ва технологияларни етарли даражада киритилмаслигидан дарак беради (3.8-расм).

3.8-расм. Наманган вилояти саноат тармоғида ўртача фонд қайтими ва ўртача меҳнат унумдорлиги қийматлари¹⁰⁶

Лекин шунга қарамасдан Наманган вилояти саноат тармоғи ишлаб чиқаришида банд бўлганлар улуши ортиб бормоқда. Бу эса саноат тармоғида ҳали ҳам экстенсив ривожланишдан дарак беради.

15-илова маълумотларига кўриш мумкинки, 2008-2021 йиллар оралиғида ўртача фонд қайтими ўсиш суръатлари деярли ўзгармаган. Аммо, ўртача меҳнат унумдорлиги бироз ўзгарганлигини кўриш мумкин.
Саноат тармоғида ресурслардан фойдаланишнинг чекли кўрсаткичлари (яъни, бир бирлик саноат маҳсулотини қўшимча ишлаб чиқариш учун сарфланадиган қўшимча ресурслар сарфи) ҳам, айниқса саноат тармоғи асосий фондлари бўйича 2008-2021 йилларда ўзгариш тенденциясига эга эмас (3.9-расм).

3.9-расм. Наманган вилояти саноат тармоғида чекли фонд қайтими ва чекли меҳнат унумдорлиги қийматлари¹⁰⁷

Демак, олиб борилган тадқиқотлар ва саноат тармоғи бўйича тузилган (9) Кобб-Дуглас ишлаб чиқариш функцияси параметрлари таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, Наманган вилоятида саноат тармоғини диверсификация қилиш, инновацион технологиялар асосида ривожлантириш ҳамда саноат тармоғини самарали юритишнинг янги моделини ва инновацион ривожланишининг янги концепциясини ишлаб чиқариш зарур.

n

§ 3.3. Минтақани узоқ муддатли даврий ривожлантиришнинг устувор йўналишлари
Ўзбекистон Республикаси ва Наманган вилоятида саноат тармоқлари самарадорлиги ва рақобатбардошлигини оширишга қаратилган 2017-2021 йиллардаги стратегик ривожлантириш дастурида асосий эътибор инвестицион лойиҳаларни амалга оширишга қаратилган. Бу инвестициялар энергетика, кимё, енгил саноат, тўқимачилик, машинасозлик, фармацевтика, қурилиш материаллари саноат тармоқларида сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш, уларни чуқур қайта ишлаш ҳамда мазкур тармоқларни жадал ривожлантириш ҳамда ресурстежовчи технологияларни жорий этишга қаратилган.
Республиканинг ҳозирги кундаги инновацион ривожланиш кўрсаткичлари юқори ҳисобланмайди. Буни 38-иловада ҳам кузатиш мумкин.
Бу эса биз ўрганаётган минтақада ҳам ҳолат шундай эканлигидан далолат беради.
Вилоятда юксак технологик, замонавий ишлаб чиқариш жараёнларини яратиш ҳисобига минтақада иқтисодий самарадорликни оширишга интилинмоқда. Бундай шароитда жаҳон иқтисодиётига интеграциялашувнинг энг муҳим вазифаларидан бири маҳсулот рақобатбардошлигини ошириш ҳисобланади. Бу йўналишда минтақа саноатини инновацион ривожлантиришнинг муҳим шакллари ҳисобланган технопарклар, кичик саноат зоналари, эркин иқтисодий ҳудудлар ва инновацион кластерларни ташкил этиш асосий масалалардан биридир.
Бундай шаклларни яратиш жараёнида технологик инновацияларга йўналтирилган харажатлар муҳим аҳамият касб этади. Албатта, технологик инновацион харажатлар манбаларида давлат бюджетининг қай даражада ўрин эгаллаши, бу йўналишда давлат бошқарувининг инновацион соҳани ривожлантиришга эътиборини акс эттиради. Канадада технологик инновацияларга қилинадиган харажатларнинг 70,8 фоизи давлат бюджети ҳисобига амалга оширилади.
Нидерландияда бу кўрсаткич 42,6 %, Финляндияда 24,5 %, Японияда 24,5 %, Германияда эса 21 % ва Россияда 23,6 %ни ташкил этади97F97F¹⁰⁸. Вилоятда технологик инновацияга 2019 йилда давлат бюджетидан ажратилган маблағлар сарфланувчи харажатлар машина ва ускуналарни сотиб олиш харажатларидан ошади, бу эса инновацион маҳсулотларнинг юқори даражадаги рақобатбардошлигини таъминлайди. Шундай қилиб, Германияда бундай харажатларга мос равишда технологик инновацияларнинг 46,9 ва 23,5%, Швецияда – 53 ва 10%, жами манбаларнинг бор йўғи 0,65%ни ташкил этди¹⁵⁰.
Умуман, ҳудуддаги саноат корхоналарининг технологик инновацияларига сарфланувчи харажатлар таркиби инновацион фаолият турлари бўйича маълум номутаносибликларни кўрсатмоқда. Европанинг кўпгина етакчи мамлакатларида тадқиқот ва ишланмаларга Белгияда – 50,1 ва 23,9%, Испанияда – 55 ва 18,9 %, Францияда – 55,8 ва 15%, Австрияда – 68,6 ва 18,1 %, Буюк Британияда мос равишда – 50,1 ва 23,9 % ҳамда Россияда 30 ва 34,5 %ни ташкил этади¹⁵¹. Наманган вилоятида эса технологик инновацияларнинг 76 %и машина ва ускуналарни сотиб олишга йўналтирилмоқда.¹⁵²
Кўпгина кўрсаткичларни минтақа даражасида баҳолаш имконияти қийин бўлгани учун биз 3.14-жадвалда таклиф этилган методикани тавсия этдик. Минтақа инновацион фаоллик нуқтаи назаридан паст кўрсаткичга эга эканлигини кўрсатади. Бу эса минтақа саноатининг инновацион ривожланиш шаклларини ташкил этиш имкониятини пасайтиради.
Аммо бой табиий ресурс ва ишлаб чиқариш салоҳияти минтақада саноат тармоғини тез суръатларда ривожлантириш имконини беради. Шу сабабли, аввало, юқори унумдорлик кўрсаткичига эга техника ва технологияларни жорий этиш ҳисобига жаҳон бозорига ўз маҳсулотлари экспорти билан чиқиш имконини берувчи саноат кластерларини ташкил этиш мақсадга мувофиқ.