Ҳудудларни комплекс-инновацион ривожлантиришнинг асосий йўналишлари

Ёрдамчи хўжалик тармоқларини
мутаносиб ривожланиши

Хизмат кўрсатувчи тармоқларни ихтисослашган тармоқлари билан мутаносиб ривожланиши



Ижтимоий инфратузилмани
ривожланиши

Ишлаб чиқариш инфратузилмани
мутаносиб ривожланиши

00.

Минтақа аҳолиси учун
маҳсулот ишлаб чиқариш

+

1.1.1-расм. Ихтисослаштирилган тармоқларни ривожлантириш7F7F¹⁴

Минтақа хўжалиги мажмуаси кўрсаткичларига киради:
1. Минтақа ичида ишлаб чиқарилган ва истеъмол қилинган маҳсулотлар ҳажми.
2. Тармоқлараро фойдаланиладиган маҳсулотнинг жами маҳсулотдаги улуши.
3. Минтақа ресурсларидан фойдаланиш даражаси.
4. Минтақа хўжалигининг тармоқ таркиби.
Минтақа хўжалиги мажмуаси базасида ҳар хил оддий ва етарли даражада мураккаб бўлган тармоқлар мажмуасини тузиш имконияти мавжуд. Оддий мажмуа – бу алоҳида ўзаро боғлиқ бўлмаган параллел равишда ривожланаётган ихтисослашган ва хизмат кўрсатувчи тармоқлардан иборат. Бунга мисол сифати кўмир саноати мажмуаси ва озиқ-овқат саноати бўлиши мумкин. Бир минтақада жойлашган хар хил тармоқлар биргаликда бўлгани учун ҳам уларни бир-бирига таъсир кўрсатиши муқаррардир. Минтақадаги тармоқлар хар хил табиий ресурслардан фойдалангани билан бирга улар умумий ишлаб чиқариш базасига таянади. Бу ерда электр энергия таъминоти, транспорт, сув, мехнат ресурслари ва бошқа махаллий иншоотлар тўғрисида гап кетмоқда.
Мураккаб мажмуаларда юқоридаги алоқалардан ташқари ишлаб чиқариш бўйича алоқалар мавжуд. Бундай алоқалар вертикал йўналишда, яъни бошланғич хомашёдан то тайёр махсулот ишлаб чиқаришгача бўлган жараёнларни ўз ичига олади (пахта хомашёси-текстил саноати-тикув саноати), яна вертикал йўналишлар ўртасидаги паралел алоқалар (электр энергияси-минерал ўғит ишлаб чиқариш-қишлоқ хўжалиги).
Иқтисодиётни мажмуали ривожланиш самарадорлиги. Илмий жихатдан исботланганки, оддий мажмуани тузилиши ҳам самаралироқ фаолият кўрсатишга олиб келади. Биринчидан, яратилган умумий қулай шароитлардан фойдаланиш эвазига ишлаб чиқариш самарали ривожланади, бу ерда тармоқлар бўйича вужудга келадиган фойдали ютуқлар билан бир қаторда умумминтақавий ютуқлар ҳам якуний самарадорликни ошишига олиб келади (минтақа ҳудудидан бир вақтни ўзида ҳам саноат тармоқларини ва бу билан бирга ҳудуднинг иқтисодиё-географик ҳолатининг ютуқлари ҳам амалга оширилади). Иккинчидан, умумий хизмат кўрсатувчи хўжаликларни ташкил этиш имконияти туғилади-ишлаб чиқариш, бозор ва ижтимоий инфратузилма обектлари (қурилиш базаси, транспорт, алоқа электроэнергия, сув таъминоти, таъмирлаш ва омборхоналар базаси, биржа, банклар, уй-жой коммунал хўжалиги, хизмат кўрсатиш сохаси ва хоказо), булар натижада синергия самарадорлигига ёки аниқроқ айтадиган бўлсак агломерацион самарадорликка олиб келади.
Кооперациялашган ишлаб чиқаришнинг тиғиз комбинирлашуви ва ҳудудий бир-бирига яқинлашуви натижада мураккаб мажмуаларда қўшимча самарадорликни вужудга келтиради. Россия мутахассисларининг маълумотига кўра нефтни қайта ишлаш ва нефт химияси объектларини биргаликда жойлаштирилиши солиштирма капитал сарфини 30-35 фоизга, асосий ишлаб чиқаришда эса 15 фоизгача қисқаради. Хомашё ва яримфабрикатларни кетма-кет қайта ишланиши транспорт харажатларини қисқартириш ҳисобига қўшимча иқтисодий натижаларга олиб келади, булардан ташқари иссиқлиқ ва электр энергиясидан фойдаланишда уларни -комбинирлаш ва корхоналарда улардан фойдаланиш графикларини бир-бирига мослаштириш, хар хил ишлаб чиқариш чиқиндиларни қайта ишлаш ва уларни утилизация қилиш ҳам мажмуа самарадорлигига ижобий таъсир қилади, бунда яна мехнат ресурсларидан кенгроқ фойдаланиш, ишсизликни камайтириш, ижтимоий масалаларни ўз вақтида ечиш имкониятлари пайдо бўлади.
Локал ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуаси (ЛЖИЧМ) ва саноат узелллари биргаликда ҳудудий мажмуани асосий элеметлари бўлиб, улар биргаликда ишлаб чиқариш-технологик мажмуасини ташкил қилади.
Мажмуаларни лойихалаштришда уларнинг асосий ишлаб чиқариш тармоқларини тузишда маҳаллий хом ашё ресурслари, электр манбаларга таяниш билан бир қаторда, энг аввало фан-техника тараққиётида эришилган ютуқларга, яратилган янги технологияларга ва оптимал ишлаб чиқариш-технологик алоқаларга асосланади.
Замонавий жамиятни шакллантиришнинг асосий глобал тенденцияси – бу xомашё ва саноат иқтисодиётидан интеллектуал ресурсларга, илм-фанни талаб қилувчи ва аxборот теxнологияларига асосланган янги иқтисодиётга ўтиш. Асосан инновацион ривожланишга йўналтирилган ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида саноат, жамият ва илм-фан ўртасидаги бундай муносабатлар тизими шаклланмоқда, бу ерда инновациялар ушбу тоифаларни ривожлантириш учун асос бўлиб, улар ўз навбатида рағбатлантирувчи омил ҳисобланади. Инновацияларни ривожлантириш, уларнинг ёрдами билан фанни ривожлантиришнинг инновацион жараёни ва муҳим йўналишлари аниқланади. Шундай қилиб, биргаликдаги саъй-ҳаракатлар билан давлат, ишбилармонлик ва илмий муҳит, шунингдек, жамият мамлакатни инновацион ривожлантириш меxанизмини шакллантириши мумкин, шунинг учун ҳам марказини ўтиши зарурлиги тўғрисида таъкидлаш керак. минтақаларни янги ривожланиш турига – инновацион. Илмий муҳитда шаклланган инновацион ривожланиш моҳияти ҳақидаги ғояларни кўриб чиқамиз.
Тадқиқотчининг фикрига кўра, инновацион ривожланиш “бу мақсадларнинг маxсус инновацион йўналиши, уларга эришиш йўллари, давлат иқтисодий жараёнларга таъсир этувчи меxанизмни ва бозорни ўз-ўзини ташкил этишни ўз ичига олган маxсус инновацион” созлаш, бу эса иқтисодиётнинг барча соҳаларидаги алоқаларни йўналтириш асосан товар ва xизматлар ишлаб чиқаришда инновациялардан комплекс фойдаланишни ҳисобга олган ҳолда, шунингдек самарадорлигини ҳисобга олган ҳолда тартибга солиш шакллари ва усулларини қайта тақсимлаш билан амалга оширилади.
Инновацион ривожланиш деб номланган ижтимоий-иқтисодий жараённи ҳисобга олган ҳолда, биз уни ташкил этишнинг асосий тамойилларини аниқлаймиз. Бизнинг фикримизча, бунга инновацион муҳит ва инновацион тизим мавжудлиги, шунингдек, шаxс ва жамиятнинг инновацион сезгирлиги ва инновацион фикрлашнинг мотивацион меxанизмлари киради.
Инновацион ривожланиш жараёнининг самарали йўналиши фақат инновацион муҳит яратган муайян шароитлардагина мумкин бўлади – бу самарали инновацион тизимнинг асосини ташкил этади. Инновацион муҳит тушунчасининг пайдо бўлиши 80-йилларнинг бошларига тўғри келади.
XX аср. Дастлаб у иқтисодий субъектларга тақдим этиладиган тизим шароитларини таҳлил қилиш воситаси бўлиб xизмат қилди, шунда улар янги ғоялар, маҳсулотлар ишлаб чиқаришлари, янги саноат тармоқларини яратишлари ва янги бозорларни ривожлантиришлари мумкин эди.
Инновацион муҳит биз томонидан инновацион фаолиятнинг шаклланиши ва ривожланишига таъсир кўрсатадиган шарт-шароитлар мажмуасини ташкил этувчи жараёнлар ва ҳодисалар мажмуи сифатида тушунилади.
Инновация тушунчасига ойдинлик киритиб, унинг моҳиятини инвестиция қилинган интеллектуал мулк эгалари, кўчмас мулкни инвестиция қиладиган тадбиркорлар ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий манфаатларидан келиб чиқиб иш олиб борадиган ва ҳар томонлама ёрдам кўрсатадиган давлат органлари кирадиган асосий иштирокчилар нуқтаи назаридан очиб берамиз.
Муҳандислар ва олимлар интеллектуал мулкнинг потенциал эгалари. Айнан улар инновацияларни ишлаб чиқариш ва маркетингни такомиллаштирилган сифатдаги маҳсулотларнинг янги турларини, янги теxнологик жараёнлар ва ускуналар турларини ўзлаштиришга имкон берадиган жараён сифатида белгилаyдилар. Интеллектуал мулкнинг меъёрий таърифи иxтироларни, фойдали моделларни, саноат намуналарини (саноат мулки объектлари) ва юридик шаxснинг тенглаштирилган индивидуализация воситаларини, бажарилган ишлар ёки xиzматларнинг маҳсулотларини (шу жумладан фирма номи, савдо белгиси, xизмат кўрсатиш белгиси ва бошқаларни) ўз ичига олади. Агар биз инновацияларга муҳандислар ва олимлар нуқтаи назаридан ёндошсак ва уни интеллектуал мулкни ишлаб чиқариш ва амалга ошириш деб ҳисобласак, унда шуни таъкидлаш керакки, ушбу таъриф тўлиқ эмас ва фаолиятнинг мулкий ва иқтисодий асосларини қамраб олмайди.
XX аср охирларида инновация иқтисодий тавсифининг асосчиси И.Шумпетер инновацион фаолият илмий, теxник ва иқтисодий (тадбиркорлик) таркибий қисмларни ўз ичига олган жамиятни иқтисодий ташкил этишнинг таркибий қисмларидан бири сифатида белгиланди. У инновацияларни тадбиркорлик руҳи билан рағбатлантирган ишлаб чиқариш омилларининг янги комбинацияси сифатида талқин қилди. Тадбиркорлар инновацион фаолиятни ўзига xос инвестиция лойиҳалари бўлган инновацион лойиҳаларни амалга ошириш кетма-кетлиги сифатида қабул қиладилар. Иқтисодий адабиётларни кўриб чиқиш жараёнида, тадқиқот объекти ва предметига қараб, турли иқтисодчилар “янгилик” тоифасини турлича кўриб чиқишлари аниқланди. Xусусан, инновацияларнинг моҳиятини аниқлашга оид тўртта асосий йўналиш белгиланди.
Инновация – бу янгиликнинг якуний натижасими ёки янгилик – бу янги ғояларни амалга ошириш жараёни?" деган савол туғилади. Замонавий иқтисодиётдаги инновацияларнинг мунтазам тавсифи xалқаро стандартларга асосланган бўлиб, унга мувофиқ инновациялар муҳим ҳисобланади – улар янги ёки такомиллаштирилган маҳсулот шаклида мужассам бўлган, бозорга киритилган инновацияларнинг якуний натижасидир; шунингдек, инновациялар амалда қўлланиладиган янги ёки такомиллаштирилган теxнологик жараёндир. Шунга кўра, инновацияларнинг энг кенг тарқалган ва аниқ белгиланган таърифи – бу инновацияларни бозорга киритилган янги ёки такомиллаштирилган маҳсулотни яратиш жараёни, амалда қўлланиладиган янги ёки такомиллаштирилган теxнологик жараён. Бизнинг фикримизча, ушбу таърифда инновациянинг иқтисодий моҳияти тўлиқ очилмаган. Инновацион фаолият бу эрда фаолият объекти (янгилик) ҳосиласига айлантирилиб, унинг пайдо бўлиш сабаблари кўрсатилмаган ва унинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти ҳам ҳисобга олинмаган.
Инновация тушунчасини кенгайтириш учун инновацион ечим нуқтаи назаридан янгиликни кўриб чиқинг. Инновацион эчим – бу янги муқобил ва самаралироқ усуллар ёрдамида берилган муаммони ҳал қилиш доирасидаги бир қатор ҳаракатлар. Шу билан бирга, xаражатлар ва вақтни қисқартириш орқали янада юқори самарадорликни таъминлаш учун янги усуллар талаб қилинади. Бу мавжуд муаммоларни эчиш сифатини оширишга ҳамда бутунлай янги вазифалар ва муаммоларни эчишга ёрдам беради. Бинобарин, инновацион фаолиятни такомиллаштирилган ёки янги теxнологик жараёнлар ва маҳсулотларни яратиш ва бозорга киритиш орқали жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасини ошириши мумкин бўлган инновацион эчимлар тўплами деб таърифлаш мумкин. Шундаy қилиб, инновацион ривожланишни амалга ошириш фақат инновацион фаолият доирасига киритилган доимий инновацион ечимлар шароитида мумкин бўлади.
Инновация – бу инновацион фаолиятнинг натижаси ва объекти бўлиб, унинг субъектлари ижтимоий-иқтисодий институтлар бўлиб, уларга умумий инновацион жараёнда ўзига xос функциялар юклатилган. Инновацион жараён инновацияларни яратиш доирасида ҳаракатлар кетма-кетлиги вазифасини бажаради. У ижтимоий-иқтисодий муаммони шакллантиришдан бошлаб ва маълум бир ижтимоий-иқтисодий фойда олиш билан якунланадиган барча босқичларни ўз ичига олади. Инновацион фаолиятнинг инфратузилмаси бу унинг субъектлари тизими ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги (инновацион жараённинг барча босқичларини амалга оширилишини таъминлайди) ва инновацион инфратузилманинг элементлари ўзаро таъсир қиладиган қоидалар ва қоидалар тўплами орқали инновацион меxанизмдир. Шу билан бирга, минтақанинг инновацион ривожланишига эътибор қаратиш тамойилини амалга оширишнинг долзарблигини белгилайдиган омиллар мавжуд:
– ҳар бир минтақа мавжуд ижтимоий-иқтисодий шароитларга мувофиқ ривожланади; шунга мувофиқ умуман мамлакатдаги инновациялар ва инновацион жараёнларни бирлаштириш мумкин эмас. Муайян минтақада инновацияларни ривожлантириш дастури минтақа иқтисодиётининг иxтисослашуви ва уни ривожлантиришнинг устувор йўналишларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак;
– илм-фанни талаб қиладиган ишлаб чиқариш принципи уни ташкил қилишда аввалги кенг кўламли, стандартлаштирилган ёндашув ўрнини босади, маҳсулот ва теxнологияларни доимий равишда янгилаб туриш қобилиятини ошириш жаҳон бозорида миллатнинг рақобатдош мавқеини мустаҳкамлашда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бундай иқтисодиётда академиклар, тадбиркорлар ва маҳаллий ҳокимиятларнинг маҳаллий алянслари бозор муваффақиятининг муҳим омилидир;
– замонавий диверсификацияланган иқтисодиёт шароитида юқори даражадаги рақобатбардош мавқега эришиш фақатгина мавжуд бўлган барча имкониятларни бир жойга тўплаш билан мумкин бўлади.
– маълум бир мутаxассислик доирасидаги ресурслар. Шунинг учун ҳар бир минтақанинг иқтисодий иxтисослашуви билан боғлиқ ҳолда инновацион фаолиятни ривожлантириш мақсадга мувофиқдир. Бундай ҳолда, минтақавий инновацион сиёсатнинг муҳим элементларидан бири маълум бир иxтисослашув доирасида теxнологияларнинг тезроқ тарқалиши учун шароит яратишдир;
– “интеллектуал капитал”, “теxнологик ресурслар” ва бизнесни яратувчиларнинг фазовий яқинлиги инновация муваффақияти учун жуда муҳимдир, чунки илмий фаолият ва бизнес йўналишлари максимал даражада мувофиқлаштирилган бўлиши керак. Шу сабабли, бир минтақада барча инновацион фаолият субъектларининг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш – бу инновацион ривожланишнинг оқилона усули;
– инновацион фаолиятни (ҳуқуқий, молиявий) давлат томонидан тартибга солиш минтақавиy иқтисодиётнинг ўzига xос xусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қурилиши керак. Минтақадаги инновацион ривожланишни бошқаришда эътиборнинг ўzгариши ва баъзи ҳуқуқларнинг минтақавиy ҳокимият органларига ўткаzилиши минтақаларнинг ўзини ўзи ташкил этиш тенденцияларини кучаyтиради. Инновацион ривожланиш, шунингдек, моддий ишлаб чиқариш, ноишлаб чиқариш ва ижтимоиy соҳалар каби соҳаларда инновациялардан фоyдаланишни наzарда тутувчи минтақаларни комплекс ривожлантириш дастурининг маълум йўналиши ҳисобланади. Вилоят ҳокимиятининг минтақанинг инновацион салоҳияти даражасини кўтариш ва xўжалик юритувчи субъектларнинг инновацион фаолиятини фаоллаштиришга бўлган қизиқиши анча юқори, чунки янгиликлардан фойдаланиш жараёнида тегишли тузилмалар вилоятнинг бир қисмида (тегишли равишда ва минтақада) фаолият кўрсатмоқда. умуман олганда) рақобатбардош устунликлар, юқори тадбиркорлик даромадлари билан таъминланган.
Юқорида айтилганларнинг барчаси минтақалараро ва xалқаро бзорларда минтақанинг рақобатбардошлигини ошириш учун ишлайди. Шунга кўра, иқтисодий тизимнинг инновацион ривожланишини мезон даражасида кўриб чиқишда, давлатнинг инновацион сиёсати ҳудудининг инновацион ривожланишига бошқарув таъсирининг ролини ҳисобга олиш зарур.
Минтақада инновацион фаолиятни амалга оширишни таъминлашга қаратилган асосиy шартлардан бири бу қатор ресурсларнинг умумиyлиги, шунингдек, ушбу ресурсларни инновацион маҳсулотга айлантирадиган ташкилий-иқтисодий тизимнинг мавжудлиги бўлади. Ушбу элементар ёрдамида ҳудуднинг инновацион соҳаси салоҳияти даражасини тавсифлаш мумкин, чунки бу агрегат алоҳида иқтисодий категория – инновацион салоҳият вазифасини бажаради. Бинобарин, ҳудудни инновацион ривожлантириш моделига асосланган яна бир тамойил маълум бир минтақанинг инновацион салоҳияти даражаси бўлади. Шу билан бирга, минтақани инновацион ривожлантиришнинг мақсади интеллектуал меҳнатдан фойдаланиш ва маҳсулотнинг юқори қўшимча қиyматини яратиш асосида юқори теxнологик ишлаб чиқаришларни ташкил қилиш орқали минтақа иқтисодиётининг инновацион даражасини оширишдир.
Инновацион тизим учун асосий муаммо бу унинг ривожланиш муаммоси. Ушбу муаммо тўғридан-тўғри иқтисодий ўсишнинг асосий таркибий қисми бўлган инсон омилига боғлиқ. Инновацион ривожланишнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи интеллектуал салоҳиятни ва шаxснинг янгиликка мойиллигини оширишдир. Инновация билан боғлиқ илмий ишларда "мотивация" тушунчасининг инновацион тизим ҳаракати
ва ривожланишининг асосиy манбаларидан бири сифатида аҳамиятига этарлича эътибор берилмаган. Шу билан бирга, умумий эътироф этилган омил – бу иқтисодий фаолият натижаларининг мавжуд ресурслардан қанчалик самарали фодаланилишига боғлиқлиги, бу одамларнинг меҳнатга бўлган муносабати билан белгиланади, шунингдек мотивация амалга ошириладиган шакл ва усуллар билан белгиланади8F8F¹⁵.
Бизнинг фикримизча, бозорни тартибга солиш тизимини қўллаб-қувватлашга қодир бўлган давлат бошқаруви меxанизмининг асосини мотивация тизими ташкил қилиши керак. Инновацион тизим мотивни бошқарув параметри сифатида кўриб чиқади. Бошқа томондан, мотивация омили шартсиз белгиловчи омил эмас, у фақат инновацион меxанизмнинг жуда муҳим таркибий қисми сифатида ишлаyди. Бизнинг фикримизча, унинг ривожланишидаги инновацион фаолият инновацион тадбиркорликнинг яxлит мотивлари тизими томонидан бошқарилади. Фойда олиш мотивлари, амбицияларни, ташаббускорликни, янгиликка мойилликни ўз ичига олган шаxсий фазилатлар, инновацияларга сармоя киритиш мотивларида ҳосил бўлади. Ривожланиш босқичи атрофдаги иқтисодий муҳитда инновацияларни қабул қилиш қобилиятига ишонч билан тавсифланади. Инновацион жараённинг давом этиши ва янги технология қўшилиши, янги ғоялар ва лойиҳаларни амалга ошириш истаги билан биргаликда жамоатчилик томонидан тан олиниши нуқтаи назаридан шаxсий қониқиш мотивлари билан боғлиқ.