Uglevodorodlarning tabiiy manbalari: neft, tabiiy neft gazlari va yo’ldosh gazlar, toshko’mir, neftni haydash, neft mahsulotlari uglevodorodlarning asosiy tabiiy manbalari – neft, neftning yo’ldosh gazlari, tabiiy gaz va toshko’mir. Neft

Kerosin fraksiyasi – bu fraksiyada C₁₀H₂₂ dan C₁₈H₃₈ (ayrim manbalarda C₉ – C₁₄) gacha bo’lgan uglevodorodlar bo’ladi. Qaynash temperaturasi 180 – 300 ^oC gacha bo’ladi. Kerosin tozalangandan keyin traktorlar, reaktiv samalyotlar va raketalar uchun yoqilg’i sifatida ishlatiladi. Kerosin fraksiyasidan uy – ro’zg’orda ham yoqilg’i sifatida ham foydalaniladi.

Gazoyl fraksiyasi – qaynash temperaturasi 240 – 360^oC, tarkibida C₁₁H₂₄ dan C₂₀H₄₂ gacha bo’lgan uglevodorodlar bo’ladi. Undan dizel yoqilg’isi, bug’ qozonlarida yoqilg’i va kreking uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.

3. 
   Qoramoy (mazut) fraksiyasi – bu fraksiyadagi uglevodorodlar ko’p sonli uglerod (C₁₆ dan yuqori) atomlaridan iborat uglevodorodlar bo’ladi.
   

Mazut – qayta ishlanganda solyar moylari, dizel yoqilg’isi, surkov moylari, avtotraktorlar, aviasion, industrial va boshqalar uchun, vazelin (kosmetik vosita va dorilarga) va x. lar olinadi.

Mazut qayta ishlanganda uning tarkibidagi uglevodorodlar parchalanib ketmasligi uchun u suv bug’i vositasida yoki vakumda haydaladi.

Qora moyning (mazut) turli fraksiyalari haydalib bo’lingandan keyin, qolgan qoldiq gidron deb ataladi. Gidrondan sun’iy asfalt tayyorlanadi. Neftlarning ba’zi navlardan parafin olinadi. Parafin gugurt, shaqom, va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda sarflanadi.

Neftni haydashda undan ≈5 – 20% miqdori benzinga aylanadi. Bu miqdor bugungi kunda jadal rivojlanib borayotgan texnika talablarini bajara olmaydi. Neftdan olinadigan benzin miqdorini kreking jarayoni hisobiga oshiriladi (kreking – ingilizcha parchalanish deganidir). Kreking jarayoni natijasida neft tarkibidagi yuqori molekulyar uglevodorodlar parchalanib, quyi molekulyar uglevodorodlar hosil bo’ladi. Kreking jarayonida neftdagi uglevodorodlar parchalanishi bilan bir qatorda degidratlanish, sikllanish, izomerlanish, polimerlanish kabi jarayonlar yuz beradi.

Neft asosan ikki xil usulda termik va katalitik usulda krekinglanadi.

Termik kreking : Neft tarkibidagi uglevodorodlarni parchalab molekulasida uglerod atomlarining soni kam uglevodorodlar olsh jarayoni kreking deyiladi. Kreking jarayoni uglerod zanjirlarining uzilishi hamda oddiy to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlar hosil bo’lishi bilan sodir bo’ladi:


Ular yana parchalanadilar :

Krekingda olingan etilen sanoatda polietilen va etil spirti ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Termik kreking faqat yuqori temperatura ta’sirida amalga oshiriladi. Temperaturaga bog’liq holda termik krekingni quydagi turlari farqlanadi.

1.