Уйғониш даври фалсафаси

Qadimgi Sharkda sotsiologik karashlari. Shark xalklarining xayotga bulgan sotsiologik karashlari moxiyat e`tiboriga kura, garb sotsiologlarining ijtimoiy yondoshuvlaridan fark kiladi. Kadimgi shark kishisi uchun uzlikni anglash, ma`naviy komillikka erishish, ozodlik tushunchasi moddiy borlikdan voz kechish, tashki dunyo tashvishlarini inkor etish, uzlikda sokinlik topishga intilish xarakatlaridan iboratdir.

Sharq kishisi uchun individualizm xamisha xalokat, jamoada uyrunlashuv esa sokinlik va bexavotirlik omili bulib kelgan. Jamoaviy xavfsizlikni ta`minlash extiyoji sharkda juda kadimgi davrlardayok, davlatchilik tizimlarini tarkib toptirdi. Shuningdek, sharkda iktisodiy murakkabliklar, ob-xavo, suv muammolarining keskinligi, kishlok, xujaligi maxsulotlarining fakat sugorish vositasida etishtirilishi, ularni saklash masalalari muayyan markazlashgan idora tizimlarini tarkib toptirish xamda boshkarish zaruratini kun tartibiga chikargan. Bu esa miloddan avvalgi III ming yillikning urtalaridan boshlab Misr, Xindiston, Mesopatomiya, Xitoyda davlatchilikning mustaxkam an`analari yuzaga kelishiga sabab buldi. Shark, davlatchiligi negizida ijtimoiy birlik mutloklashtirilar, jamiyatda jamoaviy yaxlitlik amal kilar, aloxida shaxslarning uzligini jamoa ixtiyoridan tashkarida individual namoyon etishi ma`kullanmas edi. Shaxslararo siyosiy, iktisodiy, axlokiy karashlar birligi, mutlak, yakdillik shark. birdamligi va xayotiyligining ma`naviy asosini ifoda etar edi. Shark davlatlarida xudo davlat boshkaruvchisi obrazida talkin etib kelinardi. Masalan, Xitoyda imperatorni iloxiy osmon farzandi sifatida, Misrda fir`avn xudo-ilox tarzida, Shumerda esa podshox, xudoning aynan uzi, deb talkin etib kelingan. Fir`avn va podshoxlar xukmi nafakat jamiyatga, balki tabiatga xam ta`sir eta oluvchi kuch sifatida tushunilgan. Shu boisdan xam ekin ekish chogida birinchi omoch yurgizish, Xosilning birinchi maxsulini olish, biror bino kurilishida ilk tosh yoki gishtning ramziy baraka, kuvvat beruvchi iloxiy kuch sifatida podshox tomonidan kuyilishi, farzandlarga ism kuyishda podshoxga murojaat etish odatlarining ildizlari xukmdorlarini xudo bilan aynan bir xil vokelik deb anglashdan tugulgandir.

Insoniyat tarixida ilk da`fa Xudo darajasida emas aloxida etuk shaxslar sifatida Gomer, Muso, Konfutsiy, Zardusht, Budda singari shaxslar tarix saxnasiga chikdilar.

Budda (buddizm) - jahon dinlaridan biri bo`lib, asosan Hindiston, Nepal, Birma, Yapopiyada keng tarqalgai. Er. av 6-asrda Shimoliy Hindistonda rivojlangan. Budda ta`limotida sotsiologik goyalarga ko`ra, inson hayoti – yovuzlik va azob-uqubatdan iborat, azob-uqubat chekishning sabablari esa istak va ehtirosdadir, ana shulardan qutilmoq kerak. Budda taklif qilgan «qutilish» yo`li dindor kishi uchun «taqvodorlikka intilish» va «yaxshilik bilan hayot kechirish» ga borib taqaladi.

Zaratushtra (Zardo`sht) – Milod. av 6-asrdan to milodning 3-asrigacha bo`lgan dualistik dunyoqarash markazida zardo`shtiylik yotadi. Zardushtlik faqat din bo`lib qolmay, balki o`sha davrning hukmron mafkurasi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-falsafiy qarashlari ifodasi edi. Zardo`shtiylikning nazariy asosi «Avesto» adabiy yodgorligidir. «Avesto»da qadimgi kishilarninng tabiat va uni bilish yo`llari haqidagi tasavvurlari umumiy tarzda ifoda etilgan. «Avesto» da afsonaviy tasavvurlar bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari ham o`z ifodasini topgan. Kitobda inson va jamiyat, ijtimoiy munosabatlar haqida qiziqarli ma`lumotlar berilgan. «Avesto» da inson, mehnat dehqonchilik kabi ezgu qarashlar uluglanadi.

Konfutsiylik (551–479) - millodan av. V-III asrlarda vujudga kelgan. U qadimgi Xitoydagi ijtimoiy-falsafiy fikr rivojiga katta hissa qo`shgan. Bu ta`limot Xitoy, Bobil, Misr mamlakatlarida keng tarqalgan. Konfutsiyning falsafiy va sotsiologik qarashlarida axloqiy masalalar markaziy o`rinda turadi. «Hamma odamlar o`z bir-birlaridan farqlanadilar», yangini bilish uchun - eskini o`rganish kerak», «mulohazasiz ta`limot foydasizdir, ta`limotsiz mulohoza bo`lmaydi» - degan fikrlar shular jumlasidandir.