Уйғониш даври фалсафаси

3. Antik dunyo olamining «oltin davri». Bu davrdagi sotsiologik karashlarni ilgari surgan mutafakkirlar katoriga insoniyatning buyuk daxolari Sokrat, Levkipp, Demokrit, Platon, Aristotel` va boshkalarni kiritish mumkin.

Sokrat (Sukrot) ning sotsiologik karashlarida tabiat va jamiyat jarayonlarida shunchalik ishtirok etish emas, balki unda kanday kilib yaxshi yashash, kamolotga erishish uchun san`at sirlarini bilish zarurliga goyasi etakchidir. Bilim muayyan turdagi predmetlar va xodisalarning umumiylik xususiyatlari-ni aniklashdan iboratdir. Bilim predmet xakndagi tushuncha bulib, bilish tushunchani aniklashdan boshlanadi.

Sokratning nuktai nazariga kura, inson faoliyati uning yaxshilik, savob, oriyat, insof xakidagi tushunchalari mazmunidan iborat bulib, bu -tushunchalarni shaxs k.anday tushunishi katta axamiyatga ega. Shunday ekan, inson faoliyatini yaxshilash uchun uning fe`l-atvorini' va tarbiya tugrisidagi karashlari, tushunchalarini tartibga solish zarurdir.

Sokratning buyuk shogirdi Platon ijgimoiy tarakkiyot va inson mavkei xususida bebaxo fikrlar bayon etgan. Platon uzining «Fileb» deb nomlangan asarida insonning ezgulikdan iborat faoliyati kuyidagi talablarni bajarish asnosida ruy berishi aytiladi: 1) iloxiy goya moxiyatini anglash; 2) iloxiy goya talablarini xayotga singdirish; 3) tafakkur va bilimlarga ega bulish; 4) ilm va san`atning biror turini egallash, tugri fikr kilish masalasiga ega bulish; 5) toza, xalol xissiyot vositalaridan, masalan<sub>;</sub> musik.a tovushi, tasviriy san`atdan zavk.-roxat ola bilish. Platonning uktirishiga kura, tugri fikr kilish malakasiga ega bulish deganda biror-bir xayotiy vokea taxlili chogida masalaning avval yaxshilik tomonida ruy berganligini tushuntirishga intilish, agar bunday tushunishga imkon bulmasa, mazkur xodisaning yuz berganligi moxiyatini anglashga intilish, demakdir.

Platon ezgulikni anglash — xudoni anglash, ezgulik tabiatiga ega bulish esa xudo moxiyatiga tegishli bulish, uning uzviy bir kismiga aylanish, deb urgatadi.

Platon insonning ijtimoiy urnini belgilashda xar bir kishi dastavval uz davlatining fukarosi - bulishi lozim, deb ta`kidlaydi.

Platon murakkab ijtimoiy-siyosiy muxitda yashaganligi sababli ideal davlat kurilishi orzusida yashagan. Uning ezgulik asosiga kurilgan ideal davlat tuzumi kuyidagi fazilatlarga ega bulishi lozim: 1) donishmandlik; 2) jasorat; 3) xar ishda okilona me`yorni saklay bilish; 4) adolat.

Davlat tizimini uch xil strata — ijtimoiy tabaka — xukmdorlar, xarbiylar va ishlab chikarishda band bulgan mexnatkashlar donishmand boshkaruvchi gurux. raxbarligida garmonik tuzum tashkil etadi.

Platon Akademiyasining etuk tolibi, jaxrn ijtimoiy tafakkur olamiga xissa kushgan mutafakkir Aristotel` xisoblanadi. U uz davridagi mavjud stratifikatsion, ya`ni ijtimoiy tabakalashuv tartiblarini kullab-kuvvatlaydi. Aristotel` komil inson, komil fukaro, adolatli davlat xususidagi karashlarini ilmiy asoslashga intildi. Komil inson tarbiyasi shaxsning uz davlatiga bulgan yuksak vatanparvarligini, uz ijtimoiy-siyosii tuzumiga sadokatni shakllantirishdan boshlanadi. Komil fukaro tarbiyasi esa xar tomonlama mukammal davlat tartibotini yuzaga keltirishdan bpщlanadi.

Demak, komillik tizimidagi «davlat — fukaro — inson» tartiboti Aristotelning davlat va jamiyatni mukammallashdan iborat sotsiologik kontseptsiyasini tashkil etadi. U jamiyat a`zolarining ma`naviy-mafkuraviy tarbiyasi masalasida umumdavlat nuktai nazarida turdi. Jamiyatning tarbiyaviy vazifasi xususiy shaxslar yoki aloxida guruxlar kuliga topshirib kuyilmasligi lozim. Aristotel` davlat va jamiyatning ideal maksadlari mushtarak, umumiy bulganligi sababli xam mazmuniy asosi bir xil bulgan tarbiyaviy tizim ishga tushmogi zarur, deb xisoblaydi.

Ijtimoiy jarayon, Aristotel` ta`biriga kura, imkoniyatlardan natijalarga utishga bulgan intilishdir. Odamlar ijtimoiy jarayonda kancha kup ishtirok etsalar, davlat va jamiyatning ijtimoiy-siyosiy asoslari shunchalik mustaxkamlanib boradi.

Kishilarning ijtimoiy jarayonlarda yakdil va ommaviy ishtiroki adolat, insof, sadokat singari tushunchalarga ega bulgan umumiy karashlarni tarkib toptiradi. Davlat tuzumi Xamda jamiyatning barkarorligini saklash uchun kishilarga mavjud ijtimoiy tuzumga nisbatan tugilishi mumkin bulgan siyosiy-axlokiy va iktisodiy-ma`naviy xavflar xususida ma`lumotlar berib borish xamda ularda xavotirlik kayfiyatini shakllantirib bormok zarur. Shundagina ular davlat va jamiyat mustaxkamligi ustida kaygura boshlaydilar.

Davlat boshkaruvida ishtirok etishga ishtiyokmand va amaldorlik da`vosida bulganlar kuyidagi sifatlarga ega bulishlari lozim: «Mavjud davlat guzumini chin dildan sevish, katta kuch va energiyaga ega bulmogi, odamlarga xayri-xox va adolatli bulmogi, asosiy faoliyat mezoni deb odamlar manfaatini davlat manfaatlari bilan uygun xolda xal etish malakasiga ega bulmori lozim»¹.

Xar kanday mamlakatdagi ijtimoiy tartibsizliklar, inkirozlar va davlat tuntarishlari ijtimoiy tenglikning buzilishidan kelib chikadi. Ammo tenglik tushunchasi uz mazmuniga kura xam, mikdor jix.atdan xam mavke-martabaga kura farklanadi. Mavkega kura tenglik jamiyatdagi unta obruli shaxs mavkei 100-200 ta oddiy fukaroning mavkeiga mos bulishi mumkin. Shu boisdan mavkeni xisobga olib ijtimoiy tenglikni amalga oshirish jamiyatda barkaror muxitni saklash imkonini beradi. Mikdoriy tenglikni ta`minlash uchun esa, davlat boshkaruvini amalga oshirishda u yoki bu xudud vakillaridan teng mikdordagi amaldorlarni vazifalarga tayinlashni tugri yulga kuyish zarurdir.

Demokratik asoslardagi davlatlarda xokimiyatni egallash uchun kilinadigan tuntarishlar odatda demagoglar tomonidan amalga oshiriladi. Aristotel` jamiyatning ijtimoiy stratifikatsiyasi tizimida barkarorlik, turgunlik mezoniga amal kipish zarurligini ta`kidlaydi. Xar bir shaxs nafakat mavjud davlat tuzumiga, balki uz ijtimoiy tabakasiga xam sodiklikni saklagan xolda kamolotga intilishi lozim. Kishilarning bir soxadan boshka soxalarga, bir ijtimoiy mavke doirasidan boshkasiga utishi davlat tartibotlariga umumiy ishonchni pasaytiradi.

Aristotel` davlat tuzumini oltiga bulib, ulardan uchtasi (monarxiya, aristokrat va politiya) tugri va uchtasi (tiraniya, oligarxiya va demokratiya) notugri davlat tuzumlari, deb xisoblaydi.

Aristotelning tiraniya, oligarxiya va demokratiya asosdagi davlat tuzumlarini notugri deb tasniflashiga asosiy sabab, bunday davlat tuzumlarida xokimiyat tepasiga zolim shaxslar (tiraniya), boylikka xirs kuygan nomunosib shaxslar (oligarxiya) va demokratiya tuzumida garchi kupchilik ozchilik ustidan xukmron bulsa-da, ba`zan ijtimoiy-genetik kelib chikishi betayin bulgan ayrim fukarolar x.am kelib kolishi mumkin, deb xavotirlanadi.

Xullas, Aristotel` antik dunyo sotsiologiyasi tarixining eng mazmundor davri bulmish grek sotsiologiya maktabiga mantikiy yakun yasagan.