Уйғониш даври фалсафаси

2. Grek demokratiyasi ravnaki davri sotsiologiyasi. Bu boskich jamiyatshunoslari safiga Geraklit, Parmenid, Zsnon, Empedokl, Anaksagor, Protagor, Gorgiy va boshk.alarni kiritish mumkin.

Atokli grek mutafakkiri Geraklit fikriga kura, xamma narsalar tabiatda fakat bir narsadan yaralgan va shu birlamchi narsaga albatta kaytadi. Bu birlamchi asos esa «olov»dir. Zero, olov tabiatdagi eng faol uzgaruvchan xodisadir.

Geraklit tabiat va jamiyatdagi karama-karshiliklar shunchaki uzaro rakobat xolida bir-biriga aylanib turadi. Ular moxiyatan yagona asos (olov) dan iborat bulganligi sababli, bu modda va xodisalar urtasidagi karama-karshiliklar uzgaruvchandir va doimiy xususiyatga ega emas. Geraklit ilk daf`a donishmandlik va aklni ilm va bilimdan farklay bildi. Kup bilimlilik kishini aklli, donishmand kilavermaydi. Agar kup bilim olish kishini okil kilganida Gesiod va Pifagor xam aklli, donishmand bulishar edi»¹, — deb yozadi u.

Geraklitning ijgimoiy karashlari Parmenid va uning shogirdi Zevon tomonidan tankid ostiga olinib, ular dunyo Uzgaruvchan emas, aksincha, Uzgarmas moxiyatga ega ekanligini asoslashga urindilarg

Grek madaniyatining yirik namoyandasi Empedokl ilm va ma`rifatning ijgimoiy foydalilik funktsiyasini asoslab berdi. U ilm kdlish bu befoyda moxiyatlar xususida baxs yuritish emas, balki uni inson ongiga xizmat kildirishdan iborat, deb bildi.

Empedokl fikriga kura, jamiyat xodisalarini uzaro birlashtiruvchi va ajratib yuboruvchi ikki kuch boshkarib turadi. Kishilarni uzaro birlashtiruvchi, ularni eng insoniy faoliyatga boshlovchi kuch — muxabbat (Empedokl bu kuchni ayni vaktda mexr, xurmat, - garmoniya va xatto Afrodita xam deb atagan) bulib, odamlarni ajratib yuboruvchi kuch bu — nafrat, xasad, joxillikdir.

Empedokldan fark. kilib, Anaksagor insonning ilm-ma`rifatga intilishidan kuzlangan bosh maksad — atrof-muxitni Urab turgan borlik xamda kosmos moxiyatini anglashdan iborat, deb bildi. U «ilm ilm uchun» degan akida asosida ish tutdi.