Ҳукмдор олий ҳазратлари лоренцо деи медичига — никколо макиавеллидан

XXI б о б 
ИЗЗАТ-ҲУРМАТДА ЮРИШ УЧУН ҲУКМДОР НИМАЛАР ҚИЛИШИ КЕРАК? 
Ҳарб ишлари ва ғайриоддий қилиқлардек ҳукмдорнинг обрўсини оширадиган иш йўқ. 
Ҳозирги ҳукмдорлардан Испания қироли Фердинанд Арагонли мисолига мурожаат 
қиламан. Бошида, имкониятларининг ожизлиги нуқтаи назаридан, уни тахтга янги 
эришган ҳукмдорга тенглаш мумкин бўлган. Лекин аста-секин шуҳратининг дабдабаси 
ва барқ урган чаққонлиги билан христиан дунёсидаги ҳукмдорларнинг сардорига 
айланди. Унинг ҳар бир амали буюклик нишонаси бўлиб, баъзилари эса ақлни 
шоширади. Тахтга ўтирганидан бир оз ўтиб, Гренада учун қилган уруши қудратининг 
дебочаси ва асоси бўлди. Энг аввало, у мамлакат ичкариси тинч, халақит берадиган 
сабаблар йўқ пайтини аниқ танлади ва ҳамиша ўзаро тўқнашиб турувчи Кастилия 
баронларини тортиб кета олди. Уруш жараёнида эса баронларга сездирмай 
ҳокимиятни жипслаштириб, уларни ўзига қарам қилиб қўйди. Сармояни у Черковдан 
ва халқдан олиб, яна ўша уруш жараёнида, кейинчалик ўзига шон-шуҳрат келтирган, 
кучли армия тузиб олди. Бундан кейин, янада буюклик ниятларни дилига тугиб, ҳамон 
дин ҳимоячиси номи остида тақводорона золимлик қилиб Марранлардан1 
мамлакатни тозалади. Бундан ўтадиган золимликни, шу билан бирга ақлни лол 
қиладиган амални ўйлаб топиш амримаҳолдир. Ўша, дин ҳимояси шиори остида 
Африкада ерлар истило этилди. Кейин эса Италияга юришлар қилиб, ниҳоят 
Францияга уруш очди. Ўзининг бу буюк амал ва ниятларини рўёбга чиқараркан 
раиятни лол ва қойил қолдирганча ҳушини жойига келтирмас, амал ва ниятлари бир-
биридан оқиб чиққандек тизилиб келаверар, қиролга қарши ғавғо кўтаришга заррача 
имкон туғилмасди. 
Ҳукмдор обрўсига мамлакат ичкарисидаги ишларининг, фармонларининг, 
одамларнинг айтишига ишонсак, мессер Бернабо да Миланоники сингари ғайриоддий, 
ақлни шоширадиган бўлишининг ҳам ўрни каттадир. Яъни жамиятда бирон-бир киши 
яхшими ёки ёмонми бирор иш қилса унинг мукофоти ёки жазоси мумкин қадар эсда 
узоқроқ қоладиган бўлиши керак. Аммо энг муҳими — ҳукмдор барча хатти-
ҳаракатларини ўзида катта ақл насиб этган буюк инсон деган номни қозонишга хизмат 
эттириши лозим. 
Икки тарафдан бирини дўст, иккинчисини душман деб танлаш тақозоси келган пайтда 
чеккада туришни маъқул топиш ўрнига иккиланмай танлаш ҳам ҳукмдорнинг обрўсини 
жуда оширади. Икки кучли қўшни ҳукмдор урушга кирганда бўлажак ғолиб сенинг учун 
хавфли ёки хавфсиз бўлиши мумкин. Ҳар икки ҳолда ҳам очиқ урушга кирган 
маъқулроқ. Чунки, агар биринчи вазият туғилса, урушга қўшилмаганинг учун ғолибнинг 
ўлжасига айланасан ва бундан мағлуб томон ҳам хурсанд бўлади. Ғолиб керакли 
пайтда ташлаб кетган иттифоқчини инкор этади, мағлуб эса керак пайтда қурол олиб 
ёрдам бермаган иттифоқчини қабул қилмайди, натижада ҳеч кимдан мадад 
ололмайсан. Римликларни ҳайдаш ниятидаги этолияликлар томонидан Грецияга 
ёрдамга чақирилган Антиох, римликларнинг иттифоқчиси бўлган ахеяликларга 
воизлар юбориб, урушга аралашмасликка даъват этади. Римликлар эса аксинча, 
ахеяликларни урушда ёрдам беришга даъват этадилар. Шунда, масалани ҳал этиш 
учун ахеяликлар қурултой чақирадилар. Қурултойда Антиохнинг элчиси қурол 
олмасликка, аралашмасликка ундайди. Рим элчиси эса шундай деган: “Quod autem isti 
dicunt non interponendi vos bello, nihil magis alienum rebus vestris est; sine dratia, sine 
dignitate, praemiun Victoris eritis”. 
Ғаразли душмангина четга чиқиб туришни таклиф этади. Дўст эса ёрдам беришга 
очиқ-ойдин чақиради. Беқарор ҳукмдорлар яқиндаги хавфдан қўрқиб, ҳамиша 
аралашмасликни танлайдилар-у, оқибатда инқирозга учрайдилар. 
Бироқ, қўрқмасдан урушаётганларнинг бир тарафига ўтсанг, иттифоқчинг енгса, у 
қанчалик кучли бўлмасин, сен қанчалик унга қарам бўлмагин, у сенга бурчлидир. 
Одам зоти бунчалик беоқибатмаски, ўз иттифоқчисини яксон қилса. Бундан ташқари, 
ғолибга ҳеч нарса билан ҳисоблашмайдиган, айниқса, ҳақиқатни топташ имкониятини 
берадиган даражада ғалаба ҳеч қачон ҳеч кимга насиб этмаган. Борди-ю, 

---

тарафкашинг ютқазиб қўйса, у сени қабул қилади, қўлидан келганча ёрдам беради. 
Сен бахтиқаролиққа учраган одамни дардкаш биродарига айланасан, эҳтимолки, 
тарафкашингнинг бахти яна бир кун очилиб кетар. 
Урушаётганларнинг униси ҳам, буниси ҳам сенга хавф-хатар сололмайдиган вазият 
тўғри келган тақдирда, у ёки бу томонга қўшилиш янада фойдалидир. Чунки бир 
томоннинг ёрдамида душманни енгганингдан кейин тарафкашингни тобе этишинг 
мумкин. У эса сенинг ёрдамингда душмани устидан албатта зафар қозонади. Унинг 
калласи ишласа, енгган душманини бутунлай йўқ қилишга эмас, сақлаб қолишга 
ҳаракат қилиши керак. 
Шу жойда, агар юқорида келтирилгандек танлашга мажбур бўладиган вазиятга 
тушилмаса, ўзингдан кучли ҳукмдор билан иттифоққа киришишдан парҳез қилган 
тузукроқлигини айтиш керак. Чунки, ғалаба қилинган тақдирда унинг чангалида 
бўласан. Ақлли ҳукмдор эса бировнинг таъсирига тушишдан ҳамиша эҳтиёт бўлиши 
шарт. Мисол учун венецияликлар Милан герцогига қарши Франция билан иттифоққа 
кирмасликнинг иложи бўлса-да, иттифоққа кириб, охирида инқирозга учрадилар. 
Лекин папа ва Испания Ломбардияга қўшин тортган пайтидагидек, флоренцияликлар 
каби мажбурий вазиятга тушиб қолинса, аввал айтилганидек, албатта урушга 
қўшилиш керак. Бунда тўғри қарор қабул қиламан деб катта умид боғламасдан, ҳар 
қандай қароринг ҳам мавҳум эканлигини, бир балодан қутулсанг иккинчисига 
тутилишинг шартлигини бўйинга олиб қўйиш керак. Барча кўнгилсизликларни тош-
тарозига солиб, кичигига учраганингга шукр қилиш — бундай вазиятда доноликни 
билдиради. 
Иззат ҳурматда юраман деган ҳукмдор иқтидорли кишиларни қанотига олиб, меҳр 
кўргазиб, санъат, фан ва ҳунармандчиликда кўзга кўринганларнинг ҳурматини жойига 
қўйиб бориши лозим. Фуқароларнинг савдо-сотиқ, деҳқончилик, ҳунармандчилик 
билан шуғулланишларини рағбатлантириб туриши керак. Одамлар ўз гўшаларини 
биров тортиб олишидан қўрқмай обод қилиш, солиқлар солиб бўғиб ташлашади деган 
ҳадикдан бегона ҳолда дўконлар очиш кайфиятида яшашлари керак. Шаҳар ва 
давлатни кўркамлаштиришга хизмат қилганлар учун ҳукмдорнинг алоҳида 
мукофотлари бўлмоғи зарур. Бундан ташқари йилнинг қулай фаслларида халқни 
байрам ва томошалар билан банд қилишга эътибор қаратмоғи керак. Устахоналар, 
шаҳарнинг маҳалла ва даҳаларини ҳам эъзозлаб, гоҳ-гоҳида қадамранжида қилиб, 
мажлисларида қатнашиб, мурувват ва ҳимматлиликда ўрнак бўлишга интилиш 
даркор. Лекин бу жараёнда ҳукмдорнинг ҳар бир хатти-ҳаракати ўзининг обрўси ва 
улуғворлигини сақлашга қаратилиши лозим.